Buch lesen: «Şəhid Ənvər Paşa», Seite 10

22 iyul 1912-ci ildə “Böyük Kabinet” olaraq adlandırılan Qazi Əhməd Muxtar Paşa sədrəzəmliyindəki hökumət qurulur. Ənvər Bəy kabineti rəngsiz hesab edir. "Bir tək savaş naziri enerjilidir. Ordu içində yaxşı şeylər edəcəyinə ümid edirəm." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 96, 24 iyul 1912-ci il) Haqqında danışdığı adam Nazim Paşadır. Yeni Hökumətin proqramında Tripoli savaşı üçün "Haqq və qürurumuza uyğun sülh təmin edilənə qədər uğradığımız hücuma etiraz edib yurdumuzu qorumağa davam edəcəyik" qeydi vardır. (O. Koloğlu, haqqında danışılan əsər, s. 16)

"Şəxsi-Şahanə mənə Seyid Əhməd Sünusi üçün birinci sinif bir Osmaniyəsər, 25.000 türk lirəsi dəyərində almazlarla işləniş bir qılınc, brilyantlı bir saat və s. göndərdi."

"Bilirsiniz, mən çox həssas adamam." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 97, 29 iyul 1912-ci il) "Bu axşam hava elə gözəldir ki, həqiqətən, düşərgəmin vəhşi, amma xüsusi gözəlliklərini sizə göstərə bilmədiyim üçün təəssüf edirəm. Bu mənə gənclik gecələrimi, saatlarla ulduzlu səma altında gələcəyə dair xəyallar quraraq qalmamı xatırlatdı." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 98, 31 iyul 1912-ci il)

"Tripoliın ruhu, başı və nəhayət, müqaviməti olduğumu yaxşı bilirəm və mənə edilən hər şey məmləkətimə edilmiş deməkdir. Burada üzərimdə gəzən iç qaraldıcı bir təklik içində yaşadığımı, özümü qaranlıq bir kilsə skamyasına söykənmiş, dünyadakı təkliyini hiss edən və mələklərin qanadları altında gizlənib doyunca ağlamaq istəyən bir yetim kimi hiss etdiyimi söyləyə bilərəm. Düşərgənin mütləq təkliyində çəkdiyim ağrını necə də hiss edirəm; bunu söyləsəm, mənə inanmazdılar… Bu lənət İtalyanlar mənim məmləkətimdə, İstanbulda, Türkiyənin Asiya səmtində nələr olub bitdiyini görməyimə mane olurlar. Məni burada ana vətənimdə gözləyən böyük vəzifədən uzaq tuturlar. Nəysə, qədər budur." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 99, 1 Avqust 1912-ci il)

Ənvər Bəy, görəsən, ana vətəndə özünü gözləyən böyük vəzifəni nə olaraq düşünürdü?

"Bir topla Derne qalasını “döyməyə” davam edirəm" deyə davam edir. "Onlar qaladakı və kreyserlərdəki toplarla mindən çox güllə atırlar, amma bir şey edə bilməzlər. İnşallah onları sipərlərindən çıxarmağa məcbur edər, dərslərini verərəm…"

"Bilirsiniz, çox ciddi şeylər düşündüyümdə şəkil çəkirəm." Ənvər Bəy 3 Avqust 1912-ci ildə bu məktubu yazarkən yeddi-səkkiz il sonra xarici bir ölkənin həbsxanasında şəkil çəkərək dolanacağını ağılından keçirmişdirmi? Təbii ki, xeyr. "Gələcəyi deşib keçmək arzumla təkbaşınayım", – deyir. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 100, 3 Avqust 1912-ci il)

Bir tərəfdən də yollar və fabriklər qurmağa çalışmaqdadır. "İtalyanlar bizi heç narahat etmədən hirslə bombalamağa davam edirlər!" (101-ci mek., 5 Avqust 1912-ci il)

"Oradan gələn xəbərlər pisdir. Amma nə edək. Lazım olanda müqəddəratı belə dəyişdirərəm! Sabah atamın gələcəyini gözləyirəm. Ərəblər bu xəbərdən çox xoşbəxt oldular. “O bizim də atamızdır və ümid edirik oğuluna necə bağlı olduğumuzu görməkdən məmnun olar”, – deyirlər. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 102, 6 Ağustos1912-ci il)

Mücahidlərin topunu susdurmaq üçün İtalyanlar dəlicəsinə atəş açırlar, amma boş yerə… Bu vaxt Ənvər Bəyin atası Əhməd Bəy gəlib; "Ərəblərin alqış və yaylım atəşləri ilə" qarşılanmış. Atası ağlayırmış. Düşərgəyə girərkən hər-halda səs-küydən ürkən at birdən şahə qalxmış. "Məni bir qayadan on metr aşağıya atdı, amma bir şey olmadı." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 103, 7 Avqust 1912-ci il)

Özünə olan hüdudsuz inamı tez-tez məktublarda əks olunur.

"İndi vəzifəmi bir şey zəruri olanda mexaniki olaraq edirəm; bir xəstə kimi. Daha əvvəl sizə, hər şeyə baxmayaraq İtalyanlara qarşı vuruşmağa davam etmək üçün burada qalmaq istədiyimi söyləmişdim. Amma əgər indi qalsam, bu yaxşı insanlara verilmiş sözü yarıda buraxmanın utancındandır. Kaş ki yerimi alacaq biri olsaydı… Hər söylədiyimə inanmaq istəmirsiniz, məni xəyalpərəst zənn edirsiniz, amma eşidirsinizmi, mənəm, Ənvərdir bunu söyləyən. Bilirsiniz ki, qeyri-mümkün zənn edilən bütün layihələri reallaşdırmağa qadirəm.

Doqquz aydır buradayam; xəstəlikdən yalnız on ölü verdik. Bu da sizə birliklərimin sağlamlıq vəziyyətini göstərir… Mənə gəlincə haqqımda deyilənlərə qarşı özümü müdafiə etməyi sevmirəm. Qəzetlər istədiklərini deyə bilərlər; İtalyanların yeni yalanlar yaydıqlarını anlayıram. Keçən gün İtalyanlar mənim bir İngilis kapitanının arvadıyla aradan çıxdığımı yazmışdılar. Bu yalanların cəzası ağır olmalıdır…" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 104, 10 Avqust 1912-ci il)

"Bu gün axşam Ramazanın ilk günü; uzun bir təravih namazına qatıldım. Bizim dinimizə görə namazda Allahdan başqa heç bir şey düşünməmək lazımdır. Düşüncələrə ara vermək üçün yaxşı işdir". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 105, 12 Oktyabr 1912-ci il)

15 Avqustda nişanlısına yazdığı məktubdan:

"Ruhum sultanım, .....son çəkdirdiyim iki şəklimi göndərirəm. Saqqallı görünüşüm, bəlkə, xoşunuza gəlməyəcək. Lakin burada sözümü keçirmək üçün başqa çarə tapa bilmədim (!).... Atam üç gün əvvəl gəldi. Artıq Urbanın sevincini görməyin…" (Arı İnan, haqqında danışılan əsər, s. 469)

İtalyanlar doğru-dürüst döyüşmürlər. "Kreslomda oturub döyüşmək məni üzür." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 106, 16 Avqust 1912-ci il) Hökumətimizin imzalaya biləcəyi bir sülh razılaşması bura üçün ölüm olar. "Böyük ailəm yəni Ərəblərim məni belə sakit görüncə içləri rahatlayır. Bu bədəvilərin inanılmaz bir mantaliteleri var. Çox qanlı bir döyüşdən sonra oğullarından beşini itirən bir ata mənim məmnuniyyətimi görüb yanıma yaxınlaşaraq belə dedi: ”Ah, sən məmnunsansa, mən də məmnun olaram. Allaha şükr; səni həmişə belə görə bilmək üçün minlərləmiz özümüzü fəda edərdik".

"Dünən şəhərin bombalanmasına qatılmaq üçün şərq polis bölməsindəydim." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 108, 21 Avqust 1912-ci il)

Albaniya tərəfindən xoş olmayan xəbərlər gəlir. "Qərarlar vermək lazımdır". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 109, 23 Avqust 1912-ci il) "İstanbulda baş verənlər bir qiyamın təbii davamdır. Yalnız bizim üçün digər məmləkətlərdən daha təhlükəlidir. Ağlı başında birinin dəmirdən əli bütün bunları sakit başla düzənə salana qədər bunun davam edəcəyindən qorxuram". Vəzifəmi buraxacaq vəziyyətdə deyiləm; buraxsam, bütün zabitlərin də arxamca gə-ləcəyindən qorxuram. Onlara çox ehtiyac var. "Bəlkə, bir ay içində vəziyyət aydınlaşanda gedə bilərəm; mənə çox daha ehtiyac olan yerdə olaram. Görürsünüzmü, mənim qədərim belədir. Vətənimi təhdid edən təhlükə məni bir kompas əqrəbi kimi çəkir. Amma bundan əmin olun ki, harada oluramsa olum, ətrafım mənim istədiyim kimi olacaq; yəni iddiama və imanıma yaraşacaq şəkildə. Sülhün mərkəzi artıq bura deyil və Balkanlarda bir savaşın başlamayacağını kim deyə bilər? Hələlik zaman buludlarla doludur və gələcək qaranlıqdır; yalnız mənim gələcəyim yox, hamının. Təkrar edirəm, vətən torpağının bir toz dənəciyini belə xaricilərə vermərəm; bu kimsə Alman imperatoru ya da imperatriçəsi də olsa, amma sizə bu kiçik antikvar hədiyyələri göndərirəm; çünki, bu qədər Türk olduğunuzu bilirəm. Muzeylərə gəlincə, mənim arzumla buradan heç bir şey ala bilməzlər". (110-cu mək., 24 Avqust 1912-ci il) Əgər sülh məmləkətin azadlıq və mənfəətini qoruya bilsə, o zaman İstanbula dönə bilərəm. Əks halda, "Sadiq Ərəblərimi tərk edə bilmərəm və İtalyanların ayaqları altında əzilməmələri üçün onlarla birlikdə məmləkəti müdafiə etməyə davam edərəm… Fikrimi Hökuməte bildirdim. Mənim burada qalmağımı dəyi-şən bir vəziyyət olsa, ordudan xaric edilməyimi istədim". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 111, 28 Avqust 1912-ci il)

Balkanlarda savaş buludları qaralır; xristian ünsürlər zorakılığı yaymağa başladılar. İstanbul və Anadoludakı Rum və Erməni xalqında da hərəkətlənmə var; müxtəlif səbəblərlə Hökumətə etiraz nümayişləri edilir. İtalyan donanması Şərqi Aralıq dənizi sahillərimizdə və Beyrut sahillərində üzür. 28 Avqustda Port-Süleyman bombalanar. 30 Avqust 1912-ci il tarixli məktubunda Tripoliın inkişaf etdirilməsindən danışır; çox pula və insana ehtiyacımız var. "Amma hər şeyə baxmayaraq çalışıram və çalışacağam. Bacarım ya da bacara bilməyim, vəzifəmi yerinə yetirmək istəyirəm; müvəffəqiyyətsizliyi düşünmək istəmirəm.

Bizdə işlər alayarımçıqdır. Albanlar geri qayıtdılar. Müsəlman Albanların qiyamı bir şey deyil, amma xarici qüvvələrin qızışdırdığı Malisörlerinki (Xristian Albanlar) təhlükəlidir. Hələlik yoldaşlarıma hər cür anlaşılmazlıqdan qaçınmalarını və bütün problemlərin həllini indiki Hökumətə buraxmalarını tövsiyə etdim." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 112, 30 Avqust 1912-ci il)

"Kütlələr üzərində iqtidar sahibi olmaq məni qürurlandırmır. Bunlar kimsənin anlamadığı kiçik şeylərdir. Bütün iqtidarlar, böyüklüklər, görüntülər, dünyanın bütün zənginlikləri, bunlar mənim üçün heç bir şey ifadə etmir; amma qədər məndən, heç də etina ediləcək bir tərəfi olmayan bu həyatımı istəyir. (Bilməm hara qədər!).... Mən əsgər olaraq ordunun mütləqiyyətinə inanıram. Hökumət sistemi olaraq da, sizdəkinə bənzər mülayim bir əsas qanunlar haqqında İqtidarı paylaşmaq istəyən bütün liberalları əzmək lazımdır. Bir Fransız çox doğru bir şey söyləyir: “Respublikadan əvvəl Fransada bir tək despot vardı; indi yüzlərlə. Çünki bütün deputatlar öz iqtidarlarını hiss etdirməyə çalışırlar.'…" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 113, 2 Sentyabr 1912-ci il)

Nişanlısına belə yazır:

"Ruhum, Sultanım,

Biz buralarda düşmənlərimizlə döyüşərkən, içəridə bir-birilərini yeyənlərə qarşı doğrusu nə deyəcəyimi bilmirəm. İtalyanlara könüllü şəkildə məğlub oluruq. Bu gün İstanbul və s. yerlərdə olan proseslər ilə İtalyanlara buralarda iyirmi döyüşdə Kazanacaqlarını Kazandırdılar." (HAQQINDA İnan, haqqında danışılan əsər, s. 471)

"Tələt hələ həbsə atılmayıb; bir gün atıldığını eşitsəniz, hətta məni belə həbsə atmağa cəhd etdiklərini eşitsəniz, heç çaşmayın. Bu həmişə belə olmuşdur; az qala prinsipdir. Tam vətənpərvər olanların sonu ya həbsdə bitir, ya da boyunları vurulur… Dövləti idarə edə bilməyimiz üçün parlamentin lazımlılığına inanıram; amma daxili sabitlik üçün Hökumət Nerondan daha sərt olmalıdır. İndiki Hökumət hər nə qədər Jön Türklərə qarşı olsa da, yenə də Əbdülhəmidçi bir Hökumət deyil. Düşmənlərinə qarşı çox sərt davranmalı, yoxsa bu böhran sülh baxımından çox pis nəticələnə bilər. Bilirsənmi sevimlim, biz orta əsrlərdən çox uzaqda deyilik." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 113, 2 Sentyabr 1912-ci il)

Bu sətirləri yazan Ənvər Bəy, çox daha yumşaq düşünən və davranan Sultan II. Əbdülhəmid Xana qarşı dağa çıxmışdır. Onu deviriblər, amma aradan keçən illərə baxmayaraq, hələ onu anlamış deyildirlər. Hələ özlərindən başqa da doğru düşünə biləcək olanların varlığını düşünə bilməməkdədir. Vətənpərvərlik duyğusunun hər problemi həll edən məlumat üsul olduğu zənn edilməkdədir. Parlamentin lazımlılığına da dövləti idarə üçün inanmaqdadır. Sonunda bütün bu düşüncələri bir az da cəmiyyətə bağlayaraq "Biz Orta əsrlərdən çox da uzaqda deyilik." deyir. Haqsız sayılmaz, çünki bu düşüncə və mövqe tək Ənvər Bəyə məxsus deyil; bütün bir nəsil belədir.

"Bizi Tripolidən ayıracaq bir sülh olsa, vəziyyət çox çətinləşəcək… Amma çətinliklərdə, çox daha enerjiylə işimizi görəcək bir şey vardır və hər vaxt məntiqi aşan sinirləri bir az yatırmaq beləcə mümkün olar". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 114, 12 Sentyabr 1912-ci il)

"Bu gün məni çox məmnun edən Sünusi şeyxləri ilə uzun bir yığıncaq keçirdim." Sülh söz-söhbətləri sinirləri pozur. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 115, 6 Sentyabr 1912-ci il)

"Acı çəkirəm, səbəbini bilmirəm. Allah məni cəzalandırmaq istəyir. Sabah şən olmalıyam, çünki bayramdır. (Ramazan)" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 116, 12 Sentyabr 1912-ci il)

"Səhər məscid olaraq düzəltdiyimiz yerdəki bayram namazından sonra bütün bədəvilər üstümə atıldılar. Hamısı məni öpmək istəyirdilər və bu şəfqətdən xilas ola bilmək üçün jandarmaların köməyi lazım oldu. Çadırımda daha sakit bir şəkildə zabitlərin, vəzifəli vətəndaşların, tayfa şeyxlərinin təbriklərini qəbul etdim; qəfildən altı yaşında uşaqlardan doxsan yaşındakı qocalarına qədər yenə bir Ərəb kütləsinin axını oldu. Qarışqa sürüləri kimi girirdilər çadırıma və diz çöküb dizlərimi, əllərimi və saçımın ucunu öpürdülər. Sonra bəzisi gülümsəyərək, bəzisi məmnuniyyətindən ağlayaraq keçdilər.... Hər şeydən əvvəl şərəfli bir adam olmaq və düşmənin üstünə apardığım bu silah yoldaşlarımı murdar İtalyanların əlində qoymamaq istəyirəm… Hamısı Müsəlmanladır; İtalyanlar onları mədəniyyətləri və xris-tianlıqlarının ağırlıqlarıyla əzərlər. Bu mədəniyyətin təhlükələrinə qarşı çıxa biləcək qədər məlumatlı deyildirlər. Amma, gələcəyi buraxaq; bu g-nün tələbini yerinə yetirək. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 117, 15 Sentyabr 1912-ci il)

"17 Sentyabr gün dolanda on kilometrə qədər yayılan yeni İtalyan sipərlərinə hücum etdim. Mərkəzi yarmağa çalışdım. Cəbhəni yarmaq baş tutdu. İtalyanlar çaşdılar. Amma qolların səhv manevri müvəffəqiyyətimizi tamamlamağa mane oldu. On altı saatlıq bir döyüşdən sonra geri çəkilmək məcburiyyətində qaldım və İtalyanlar daha güclü olmalarına baxmayaraq, müdafiə mövqeyində qaldılar… İndi düşərgədə hər zamankı kimi şəhidlərə ağı deyən qadınların qışqırıqları eşidilir." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 118, 18 Sentyabr 1912-ci il)

"21 Sentyabr 1912-ci il.

Sizə son döyüşümüzdən bəhs etdim:

Günəş üfüqdə itirdi. Hava durğun idi. Tək bir yarpaq belə tərpənmirdi. Düşərgədə dərin bir səssizlik hökm sürürdü. Orada-burada, zaviyelərinin bayrağı altında toplanmış sevinc içində bədəvilər vardı. Və atdan enmiş olan milislərin komandiri çadırımın qarşısında məni gözləyirdi. Alaylarının getməyə hazır olduğunu bildirmək üçün dalbadal gəlirdilər. Ümumi yığıncaq və düşərgəyə getmək üçün əmr verilmişdi. Çadırımdan çıxınca və bir neçə dəqiqə sonra atlarının nal səsləri səhra itdi. Çadırımın qapısının yanından keçən atlı şeyxləri başlarında olmaq üzrə könüllülərin, zabitlərin keçişini görürdüm. Kimiləri çiynində yeni mauzer tüfəngləri, kimiləri köhnə Fransız ya da İtalyan tüfəngləri daşıyırdı. Orada burada, çiyinlərində köhnə “Silex” tüfənglərlə nəvələrinin yanında gedən ağsaqqallı qocalar vardı. On döyüşçüdən təşkil olunan və bir çavuş tərəfindən idarə edilən hər qrup, kiçik məsafələrlə bir-birindən ayrılırdı. Hər qrupun sıralarının arasında kürəklərində su qabı, ya da çörək çantası daşıyan qadınlar görünürdü. Onları əsgərləri cəsarətləndirmək üçün nərələr çəkən dəstələr izləyirdi… Nəhayət, Şərq komandirinin çadırında idik. Toplanmış olan komandirlərə hücumu izah etdim və Zaviye şeyxlərinin qarşısında döyüş üçün qısa bir çıxış etdim. Çadırın qarşısında əsgərlərimə əl uzadandan sonra Qurandan bir ayə oxuyub getdilər. Bir neçə dəqiqəlik boğuq bir uğultudan sonra səssizlik oldu. Hər şey səssiz idi. …Hər şey yolunda idi və beləcə yola düşdüm. Dörd saatlıq yürüşdən sonra dağ toplarının yerləşdirildiyi yerə çatdım. .... Saata baxdım, düz beş idi. Bizim qanad var gücü ilə atəşə başladı və bir neçə dəqiqə sonra sürətlə atəş açaraq cavab verdilər. Top atəşlərindən başqa bir şey görünmürdü. Hücumun tam əmr verilən saatda başlamasından məmnun idim. Baxışım qaranlıqları deşməyə çalışırdı. Yalnız atəş səsləri döyüşün vəziyyəti haqqında bir fikir yarada bilirdi. Qəfildən on beş dəqiqəlik bir səssizlik oldu. Bizimkilərin sipəri almış olduqlarını anladım… Günəş tam üfüqdə doğulmuşdu. Ortada döyüş yaxşı gedirdi, amma sağımızda bizimkilər yenidən, ilk İtalyan xəttində atəş altında olduqları kiçik qalaya doğru geri sıxışdırılmışdılar. Süvarilərin hücumu düşməni olduğu saxladı. Amma bu çox uzun çəkmədi. İki pulemyotlu iki mühafizə birliyi sağımdakı təhlükəni sovuşdurdular. Günortaya doğru düşmənin üstün gücündən alt-üst olmuş sol qanad, yenə də düşmənin üzərinə doğru atıldı; həqiqətən qəhrəmancasına idi. Ağ-qara kiçik nöqtələr bir-birinə qarışırdı; davamlı bir gəl-get vardı. Mən hərəkətsiz qaldım. Tam o anda mənim topçu birliyimə atəş açan düşmən topları mənim olduğum istiqamətdə atəş açmağa başladılar. Başımı çevirəndə bütün qərargah zabitlərimin, əmrimə baxmayaraq, arxamda toplanmış olduqlarını gördüm. Düşmən üçün uyğun bir hədəf idi! Önümüzdə partlayan şarapnellerə baxmayaraq yerimdən ayrılmaq zövqünü onlara daddırmadım. Solumda düşmən üstün idi. Nəhayət, bizimkilər düşmən müdafiə xəttini tutmaq üçün geri çəkildilər. Mən sağ qanada hücum əmri verdim; ərazi batareyası düşmənin üzərinə açdığı atəşi çoxaltdı və sağdan və ortadan ani bir hərəkət, düşməni tam mənasıyla dayandırdı.

Yorğundum; yerə uzandım və bir saatlıq ağır bir yuxuya getdim.

Axşama doğru atımla sağa doğru gedirdim və İtalyanlar mənə şarapnelle yol çəkirdi. İtalyan sipərlərinin yüz metr kənarındakı sağ qanadım, son sipərləri aldıqdan sonra İtalyanların ilk sipərlərində qaldılar. Çünki İtalyanların kreyseri bütün gücüylə atəş açırdı və quruya enənlər bizi tələyə salmışdılar idi. Buradakı ərazi kolluq olduğundan, bu bizim hərəkətimizi asanlaşdırdı. Bu qanadda yeniləmək istədiyim hücumun qeyri-mümkünlüyünü hiss etdim. Və, V-nin qərbindəki jandarma bölməsi düşmənin əsl qüvvələrindən təxminən bir briqadanın sağ qanadımızın önünə yığıldığını telefonla bildirirdi. Bunun üzərinə məcbur olaraq döyüşü axşam dayandırmağa qərar verdik, ölü və yaralılarımızı yığdıqdan sonra geri çəkilmək əmri verdim. Qanlı bir gün idi. Bu döyüşün yeni bir səhifəsi daha bağlanmışdı. Yalnız jandarma bölmələri düşmənlə təmasda qaldı və iyirmi dörd bölük, dörd ərazi batareyası və altı dağ batareyasından ibarət düşmən, mənim qanadımı izləməyə cəsarət edə bilmədi. Bu gün hələ başını çölə çıxarmır. Ah, bu güc mənim əlimdə olsaydı! Günün birində həqiqəti öyrəndi-yinizdə çaşacaqsınız. Özündən on dəfə daha güclü bir topçu birliyi qarşısındakı bizim topçu birliyimiz vəzifəsini buraxmadı və düşmənin dörd batareyasını döyüşdən kənarlaşdırdı buraxdı. Biri zabit olmaq üzrə 98 şəhid və 185 yaralı verdik. Amma, təəssüf ki, döyüşün, savaşın sona çatması üçün heç bir təsiri yoxdur". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 120, 21 Sentyabr 1912-ci il)

İstanbuldan göndərilən pulun on beş min lirəsini Misir komissarlığı xərcləyincə, Ənvər Bəy yenidən xəzinə sənədi tələb edir. "İnşəallah ərəblərin gözündəki nüfuzum sarsılmaz. Komandirəm yoxsa banker? Bilmirəm… Köhnə kağızların dəyəri çox artdı; bilirsənmi? Bir qəpiklik bir kağız almaq üçün bir lirə ödəyirlər; xüsusilə də, Misirlilər." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 121, 23 Sentyabr 1912-ci il)

Sizin Mədəniyyətiniz bir zəhərdir…

"Sünusilerin lideri Seyid Əhməd Şərif mənimlə eyni fikirdə imiş. Əgər Hökumət məmləkətin bu bölgəsini əldən buraxsa, döyüşə davam etmək mövzusunda həmfikirik.

Bir də başqa Türklərdənmi, Ərəblərdənmi yana olacağımı soruşursunuz! Mənim və Seyid Əhməd üçün Müsəlmanlıqda milliyyət yoxdur. İslam dünyasının ətrafında nələr baş verdiyinə bir nəzər salmaq yetər… Amma heç bir ehtiyacları olmayan və azla kifayətlənən, xoşbəxt olan bədəvilər günün birində mədəniləşsələr, əminəm ki, bütün xüsusiyyətlərini itirərlər və böyüyərlər. Bu günkü həyata üsul və qanunları onlara çata bilməz. Bədbəxt olarlar, amma bu bədbəxtlik onlar üçün həyatlarında bir ehtiyac olar. Mədəniyyət deyilən xəstəliyə tutularlar, amma yaxşılaşmaq üçün dərman qəbul etməzlər. Sizin mədəniyyətiniz bir zəhərdir, amma insanı oyandıran bir zəhər, insan bir daha yatmaq istəmir, yata bilmir. Gözlərinizi yumsanız, bu ancaq ölmək üçün olacaq… Amma hələlik Ərəblərim xoşbəxtdir. Çöldən mahnılarla bərabər monoton baraban səsləri gəlir, rəqs edirlər.

Bu gün Dernedən ilk xəbərləri aldım. İtalyanların itkiləri düşündüyümdən də çoxdur. Səkkiz yüzdən çox ölü var, iki qatı da yaralı. İtalyanlar bizim, onların cəbhəsində qalan iyirmi iki yaralımızı götürmüşlər. Bu yaralıların çoxu Tripoli dağları ətrafında yaşayan Hassa tayfasından olduqlarından, İtalyanlar bu tayfaya xəbər göndərərək, əgər döyüşü buraxıb evlərinə dönsələr yaralıları yollayacaqlarını bildirmişlər. Tapın görək Hassalar bu təklifə necə cavab veriblər? “Siz bizim vətənimizin torpaqlarını işğal etmək üçün gəldiniz və biz Allahın və Sultanımızın əmrlərinə boyun əyirik. Biz sizinlə döyüşmək üçün toplamışıq. Sizdəki yaralılara gəlincə, biz onsuz da onları ölmüş qəbul etdik və onlar üçün ağladıq; bitdi. Onları azad edin ya da etməyin, sizinlə döyüşə davam edəcəyik yenə də, tayfamızdan silah tutan son insan ölənə qədər. Bizim əsirlərə davranışlarınıza gəlincə unutmayın ki, sizinkilər də bizim əlimizdədir”.

Sevimli dostum, əmrimdə belə insanlar olmasından qürur duyuram". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 121, 23 Sentyabr 1912-ci il)

"Nizamla Cümə atışlarına gələn kiçik məktəbliləri göndərdim indi. Nə qədər yaxşı çalışdıqlarını, kiçik tüfəngləriylə necə də döyüşçü havasına girdiklərini görməniz lazım… Mənim bölgəmdən şeyxlərin oğulları olan iyirmi üç Ərəb uşağı Hökumət adına vətəndaş “İdadiye” məktəbinə göndərirəm; otuz nəfərini də hərbi məktəblərə. Beləcə gələcək üçün vətənə yaxşı bir insan hazırlayıram. Onlar İtalyanların can düşməni olacaqlar. Bu mövzuda hər şeyi yaxşı hazırladım. Belə ki, ölsəm, ya da məmləkəti tərk etmək məcburiyyətində qalsam, hər şey mənim arzuma görə gedəcək. Əgər ölsəm, bu mövzuda ağlım arxada qalmaz". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 122, 30 Sentyabr 1912-ci il)

"28 Sentyabr 1912-ci il.

"Sabah İtalyanların bizə müharibə elan etməsinin tam bir ilidir. Bir il əvvəl gücsüzdüm və vəziyyəti bilmirdim; şərəfimizi və iddiamızı itirdiyimizi düşünürdüm. Bu ləkəni heç olmasa, qanımla yumağa qərar vermişdim. Özümü bu tanımadığım və bəlkə də düşmən mühitə atmağa qərar vermişdim. Mənəviyyatı xarab, təchizatsız, yaşlı və qabiliyyətsiz bir paşa tərəfindən idarə olunan üç min əsgərdən başqa bir şeyim yox idi. Üç yüz kilometrlik bir cəbhəyə yayılmışdılar. Ərzaq olaraq da nə varsa düşmənin əlinə keçmişdi. İstanbulda mənim ora getməyimə icazə vermirdilər. Hərbi Naziri bir heç üçün fəda edilmənin təəssüf doğurcağını söyləyirdi. Qısaca ona, “Məmləkətin şərəfini qurtarmaq üçün sizə kömək etmək istəyirəm və əgər heç bir şey Kazanmadan ölsəm, heç olmasa, o zaman İslam dünyasının millətinə, oraya qabiliyyətli olduğuna inandığımız bir zabit göndərdiyinizi, amma müvəffəqiyyətli ola bilmədiyini, pulunu oğurlamaq üçün onu öldürdüklərini söyləyərsiniz”, – deyə cavab vermişdim. (Çünki Ərəblərin, pulumu oğurlamaq üçün məni öldürəcəklərini də əlavə etmişdi.) Baxın bir il belə keçdi və onun düşündükləri Allaha şükür olmadı". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 123, 28 Sentyabr 1912-ci il)

"Bir gün gələcək yaxşı, ya da pis, qadınlarımızın ictimai həyatdakı yeri sizin qadınlarınızla eyni olacaq. Bir tərəfdən də İslamın onlara ayırdığı kişi qarşısında həyat haqqı mövzusundakı mənfəətlərini qoruyacaqlar. Amma bu yeni ictimai həyatdan yalnız kiçik bir hissə qadının faydalana biləcəyinə kədərlənirəm. Digərləri yəni böyük bir kütlə indi Avropada alt və orta siniflərdə olduğu kimi acı çəkəcəkdir. Amma madam ki, Avropanın mədəniyyətiylə bizdən daha yüksək olduğunu və varlığımızı davam etdirə bilmək üçün bu mədəniyyəti təqlid etmək məcburiyyətində olduğumuzu söyləyirəm, o zaman bu mədəniyyətin pislikləri də istər-istəməz bizə gələcəkdir. Amma inşallah qadınlarımızın köhnə həyatından azca bir şey qalması üçün daha diqqətli olarıq.... Sadə bir əsgər olmağa qərar verməyim lazımdır. Amma bəzən şairanə hislərim tutanda ən böyük qərarları o zaman verirəm; bu zamanlarda zehin gündəlik həyatın xırdalıqlarından xilas olur".

"Əvvəl şeyxlərlə uzun bir yığıncaq keçirdim. Sonra, Hərbi Təftiş qurumundan bütün Balkan dövlətlərinin hərəkətə keçdiyini, bizim də ümumi səfərbərlik elan etdiyimizi bildirən bir teleqraf gətirdilər. Mənə hər nöqtədə Tripoliın müdafiəsini tapşırırlar. Sevimli dostum, hər şey qarışır, amma içimdə sonunda oyunu biz Kazanacağıq kimi bir hiss var." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 124, 28 Sentyabr 1912-ci il)

Bizim üçün dua et, – deyir. "Avropada ümumi bir müharibə ehtimalını düşünürəm hələ… Əgər Avstriya və Almaniya araya girməzsə, Rumelidə dörd gündə müharibə çıxar və Allah bilir nəticəsi nə olar. Təhlükənin ən çox olduğu bir zamanda orada olmamama nə qədər kədərlənirəm!" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 125, 4 oktyabr 1912-ci il)

30 Sentyabrda Balkan dövlətləri bütün hazırlıqlarını tamamlamış olaraq səfərbərlik elan edirlər. Sabahısı gün də Osmanlı Hökuməti səfərbərlik elan edir. İtalyan donanması Egey yolunu kəsmişdir. Osmanlı İngiltərəyə müraciət edir. İngiltərə, İtaliya ilə sürətlə sülh razılaşması əldə edilməsini təklif edir. İstanbulda müharibə nümayişləri keçirilməkdədir. Böyük dövlətlər, müharibənin nəticəsi nə olursa-olsun, sərhəd dəyişikliklərini qəbul etməyəcəklərini açıqlayırlar.

Artıq hər gün döyüş var və top səsləri azalmır. "İtalyanlar çox itki verdilər; mənə gələn sənədlərə görə də çoxu zabitdir. Çox xoşumuza gələn bir vəziyyətdir! Necə də vəhşilikdir elə deyilmi?" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 126-127, 9-10 oktyabr 1912-ci il)

12 oktyabr tarixli məktubda, bu Tripoli məsələsi artıq mənim şəxsi məsələm oldu, deyir. "Bilirsinizmi, burada Ərəbləri, qadınları və uşaqlarıyla birlikdə İtalyanların üstünə aparıram; Sultan əl çəksə belə mən sizi tərk etməyəcəyəm deyə, söz verərək. İndi düşünün, bu igid insanları, onları yox etmək üçün yavaş-yavaş təzyiq edən İtalyanların qollarına necə buraxa bilərəm?" Böyük Sünusi Şeyxi də, Sultan olmasa belə əmrindəyəm deyə xəbər göndərmiş və "müqəddəs" qılıncını Ənvər Bəyə göndərmişdir.

"Çernoqoriya ilə müharibə başladı. Avropa ilə olan problemlərdən sonra o biri Balkan dövlətləri də onun yolunu gedəcəklər". Balkan savaşı demək olar ki, başlayıb.

İtalyanlar Ənvəri öldürtmək üçün iki yüz sterlinq vəd ediblər; öldürəcək adam tapa bilməyincə doqquz yüz sterlinqə qaldırıblar…

Bu igid insanları düşmənin qollarına buraxırıq

"Yerli mühafizə birliyimdən üç döyüşdə beş dəfə yaralanmış bir əsgərim var. Dördüncü döyüşdə düşmənin üzərinə ehtirasla atılırdı. Cənnətə getmək, ya da ailəsinə yaxşı bir ad qoymaq üçün ya intiqam almaq, ya da orada şəhid olmaq istəyirdi. .... Bir ailə var; yalnız ata qalıb, on bir oğulu və qohumları şəhid oldular. Ona başsağlığına getdiyimdə mənə, “Vətəni, dini üçün düşmən qarşısında şəhid olmalarından xoşbəxt və qürurluyam”, – dedi. Qısacası sevimli dostum, hər kəs üçün ölüm bir dəfə gələcək və nə vaxt gələcəyi əvvəldən qərarlaşdırılmışdır. Bir gün həqiqət ortaya çıxarsa, bizim burada etdiyimizin bir möcüzə olduğunu görəcəksiniz". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 128, 12 Oktyabr 1912-ci il)

13 oktyabr 1912-ci il. Sülhün yaxınlaşdığı aydın olur, lakin Rumelidə partlayan toplar məmləkət üçün çox təhlükəlidir. Nişanlısına belə yazır:

"Ruhum Sultanım,

....Mənim bura gəldiyim zaman gördüyüm vəziyyəti bilirsiniz. Hər kəs qorxusundan bir tərəfə çəkilmiş, titrəməkdə idi. Mən bu Ərəbləri müharibəyə cəlb etdim. İndi sülh olsa və bu sülh buradan bizim əsgərlərimizin çəkilməsini tələb etsə, mən yenə Ərəblər məni tərk edənə qədər burada qalmağa məcburam. Çünki bir dəfə söz verərək, arvadıyla, uşağıyla döyüşə apardığım Urbanı buraxmağın çox böyük cinayət olacağı aydındır. Yox əgər, şeyxlər və Urban məni tərk edib düşmən tərəfinə keçsələr, o vaxt mənim üçün, təbii edəcək bir şey qalmaz". (Arı İnan, haqqında danışılan əsər, s. 476)

"İtalyan qəzetləri həmişə yalan yazırlar. İngilis qəzetlərinə görə də Balkanlarda savaş olmayacaqmış…" "İki rəqib güc bir-birilərinə mane olurlar. Avstriya Balkanlarda bir problemə mane olmaq üçün mərkəzləşdirilmiş plan yürüdür. Amma Rusiya əvvəl kiçik Balkan dövlətlərini irəli itələyir, Üçlər ittifaqı digər güclərlə birlikdə onları udmaq istəyir indi sadə bir mərkəzləşmə deyil, geniş bir islahat vəd edir; bundan daha çoxunu əldə edə bilməyəcəklərini söyləyir onlara". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 129-131, 14-16 Oktyabr 1912-ci il)

"22 Oktyabr 1912-ci il

"Dünən axşam İtalyan komandiri mənə məktubla sülh qərarını bildirdi. Məzmununu bildiyim üçün çox kədərləndim. Gecə də Hərb Nazirliyindən düşmənçiliyə son verməyimi əmr edən və mənə Sultanın razılaşma imzaladığını bildirən bir teleqraf gəldi. Düşüncələrimi təxmin edərsiniz. Qəti bir qərar vermək üçün Seyid Əhmədin adamlarını gözləyirdim. Bu gün gəldilər. Qərar verildi; mənə sadiq qalacaqlar və beləcə döyüş davam edir. Bu gün Hərb Nazirliyindən gələn müxtəlif xəbərlər vəziyyəti işıqlandırır. Qəzetlərdən hökumətin iki bölgəni tamamilə itirdiyini öyrənmisiniz, yəqin. Bir an düşünün sevimli dostum, nə etdiyimizi bir an düşünün! Qadınlarıyla və uşaqlarıyla bir il boyunca müvəffəqiyyətlə döyüşmüş olan bu igid insanları düşmənin qollarına buraxırıq və beləcə tərk edirik. Onlara ana vətənin köməyə gələcəyinə dair söz verib döyüşməyi nəsihət edən mən, indi təsvir edilməz çətinliklər içinə dalıram. Bu məmləkəti tərk edəcək vəziyyətdə deyiləm və məmləkətimin o biri yarısının mənə ehtiyacı var. Nəticədə, burada müstəqil bir dövlət quracağam. .... Belə utancverici bir sülhü qəbul etdik. Kürəyimizdə nəticəsi çox bəlli olmayan bir çox döyüş var…" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 132, 22 Oktyabr 1912-ci il)

* * *

Tripolini müdafiə edən "Fədai Zabitan" qrupu, buranı asanlıqla tərk etmək niyyətində deyil. Toplanırlar və bu qərarları qəbul edirlər:

1. Bir qisim zabitlərimiz burada qalaraq müqavimət hərakatların idarə etməyə davam edəcəklər.

2. Müalicə üçün getdiyi Fransadan İstanbula dönmüş olan Mustafa Kamal Bəy gələrək Ənvər Bəyin yerini alacaq. (Hacı) Səlim Sami (Əşrəf Bəyin qardaşı) Bingaziyə gedərək Əşrəf Bəyin yerini alacaq.

3.İstanbul dəstəyini çəksə, Seyid Əhməd Sünusinin liderliyində Afrika Dövlətlər Qrupu qurulacaq.

4. Padşah və Kabinetə təzyiq etmək üçün “Fədai Zabitan” qrupunun bütün üzvləri hərbi xidmətdən istefa verəcək və Tripoli və Bingazinin müstəqilliyini elan edəcəklər.

Bunları danışan Əşrəf Bəyə, müstəqillik elanının Hökumətə xəyanət olub olmadığı soruşulduğunda bu cavabı verir:

"Təbii ki, xəyanət idi! Amma, artıq bizim müqavimət hərəkatımız hər hansı bir Osmanlı kabineti adından deyil, milli qürur və şərəfimiz üçün, – Afrikadakı son Osmanlı torpağının müdafiə olunması uğrunda edilirdi." (Filip H. Stoddard, haqqında danışılan əsər, s. 88)

Onlar Tripolidə bu çətinlikləri yaşayarkən Balkan savaşı başlamışdır. "Ümid edirəm hər yerdə müdafiə mövqeyində qalarıq və yalnız Bolqarıstana qarşı hücuma keçərik. Orada işə yarasınlar deyə zabitlərimin bir hissəsini göndərdim. .... Əgər məni görməyə gəlsəniz, üsyançı birinin yanına gəldiyinizi zənn etməyin; tam əksinə, Osmanlı və İtalyan Hökumətlərinin, razılaşmalarında qəbul etdikləri bir əyalət qubernatoru ilə qarşılaşacaqsınız". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 133, 24 oktyabr 1912-ci il)