Lekarz i duchowny na prowincji

7

WPROWADZENIE

Niniejsza publikacja to kolejny tom z serii wydawanej od 2012 roku przez

Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Ostrawskiego oraz Wydział Humanistyczny

(poprzednio Filologiczno-Historyczny) Uniwersytetu Humanistyczno-

Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie, poświęconej krytycznej

refleksji nad kondycją różnych grup społecznych, zaliczanych do szeroko rozumianej

inteligencji, a działających poza najważniejszymi ośrodkami kulturalnymi.

Zawiera materiały będące pokłosiem dwóch międzynarodowych konferencji

naukowych, z których pierwsza, pt. „Lekarz na prowincji”, odbyła się

w Hucisku 9–10 listopada 2017 roku. Druga konferencja odbyła się w Częstochowie

w grudniu 2018 r., a jej przedmiotem był „Duchowny na prowincji”.

Otwierający tom tekst Katarzyny Milik prezentuje historię szpitala-domu

schronienia dla ubogich w Krzepicach istniejącego od 1436 r. W 1847 roku częstochowski

rejent Ignacy Budrewicz – wkładem w rozwój opieki medycznej

i socjalnej na prowincji – wystawił dla potrzeb szpitala obszerny dom na rynku

w Krzepicach, który odtąd był schronieniem dla chorych i ubogich. Z kolei Marian

Surdacki przedstawił dzieje Urzędowa przez pryzmat sylwetek „lekarzy”

urzędowskich. Autor przybliża ich status społeczny i materialny, obyczajowość

oraz codzienne obowiązki. W następnym tekście, autorstwa Tadeusza

Srogosza, omówiono proces rozbudowy nowożytnej administracji, za czym

postępowało zatrudnianie lekarzy urzędowych. Autor podkreśla, że działania

zmierzające do wzmacniania kadr na prowincji wpisywały się w proces profesjonalizacji

i medykalizacji.

Podobne procesy z perspektywy ukraińskiej prowincji ukazują dwa kolejne

teksty. Evgen Sinkevich przedstawia organizację ochrony zdrowia w Guberni

Chersońskiej w drugiej połowie XIX wieku, podkreślając, że w Odessie

zakłady opieki były własnością gminy, natomiast w Chersoniu znajdowały się

w zarządzie władz administracyjnych guberni i ta dwoistość istniała na tym

terenie do 1861 r. Vladimir Alkov nakreślił funkcjonowanie największej prowincjonalnej

prywatnej kliniki dr. Płatonowa w Charkowie. Sukces zapewniał jej

„nieformalny” związek z uniwersytetem, dzięki czemu klinika przetrwała dłużej

niż wszystkie inne tego typu placówki.

Autorzy kolejnych tekstów rozwój opieki medycznej na prowincji pokazują

przez pryzmat indywidualnych biografii, Hana Sustkova – poprzez

8

Maxmiliana Munka, głównego lekarza Witkowickiego Gwarectwa Górniczo-

Hutniczego w Witkowicach koło Morawskiej Ostrawy, jednej z największych

firm przemysłowych w monarchii austriackiej. W 1890 r. Munk doprowadził

do uruchomienia szpitala fabrycznego, w którym zastosowano najnowsze

osiągnięcia europejskiej medycyny, które poznał w czasie studiów w Wiedniu.

Anna Demochko i Igor Robak zapoznają Czytelnika z życiem lekarza Bronisława

Przewalskiego z Charkowa. Szczególną uwagę zwrócono na prace naukowe

profesora, które m.in. służyły jako podręczniki dla studentów medycyny.

Maciej Janik przybliżył postać Feliksa Antoniego Przypkowskiego, lekarza,

bibliofila, znawcę gnomoniki i astronomii. Na pozostawionych przez

niego fotografiach zachował się obraz dawnego życia Jędrzejowa. Z kolei Varfolomiej

Savchuk przedstawił zarys twórczości ukraińskiego lekarza Yuriya

Oleksiyovycha Yenenko. Swoim dorobkiem w istotny sposób wpłynął na działalność

medyczną i literacką regionu Ługańska oraz Ukrainy. Ten fragment publikacji

zamyka Anna Meiser, omawiając rozwój placówek zdrowia w Bytomiu

przed II wojną światową, kiedy stanowił prowincjonalne miasto w Rzeszy Niemieckiej.

Jednocześnie opisywane obiekty, służące po 1945 r. przeważnie innym

mieszkańcom, zmuszają ich do emocjonalnego utożsamienia się z nimi.

Obecnie polski Bytom może być więc przykładem „miasta wielokrotnego

zapisu”, obecności w zbiorowej pamięci dawnych pokoleń pomimo zmiany

poprzedniego kodu kulturowego.

Duża część referatów wygłoszonych na konferencji „Lekarz na prowincji”

odnosi się do szeroko rozumianego związku medycyny i literatury. Traktuje

o nim tekst Beaty Łukarskiej poświęcony medycynie mirakularnej, co Autorka

analizuje na przykładzie tzw. ksiąg cudów z XVII–XVIII wieku. Kolejne przybliżają

sylwetki lekarzy, którzy uzyskali uznanie, działając także na innych polach,

w tym Stanisława Słonimskiego, przyjaciela Bolesława Prusa, któremu

swój tekst poświęciła Martyna Ujma. W prowincjonalnym środowisku Częstochowy

najwybitniejszą osobowością był niewątpliwie dr Władysław Biegański,

chociaż wielu częstochowskich lekarzy na przełomie XIX i XX wieku było

zaangażowanych w działalność kulturalną, o czym pisze Agnieszka Pobratyn.

Samemu Biegańskiemu poświęcone są dwa teksty. W pierwszym Sebastian

Gałecki analizuje proponowane przez niego zasady etyki lekarskiej, zwracając

uwagę na jej aktualność. Mocno podkreśla też tożsamość Biegańskiego jako

lekarza i naukowca, który swojej „prowincjonalności” się nie wstydził, lecz

uznawał ją za dużą wartość. W drugim Ewelina Dziewońska-Chudy analizuje

postać Władysława Biegańskiego w świetle pism Józefa Mikołajtisa – polonisty

i badacza. Dopełnieniem poświęconego mu wątku jest artykuł Beaty

9

Grzanki, w którym autorka omawia strukturę zbiorów częstochowskiej Biblioteki

Publicznej (Biegański był jej inicjatorem, a obecnie nosi ona jego imię).

Szerzej z problemem lekarzy w literaturze mierzy się Joanna Warońska-

Gęsiarz, konstatując wzrost częstotliwości ich występowania w tekstach literackich,

w związku z postępującą medykalizacją życia. Skupia się na sztukach

skamandrytów i ich przyjaciół, w których utworach poznajemy lekarzy zazwyczaj

jako postacie komiczne, niekiedy przekonanych o skuteczności zaleceń

medycyny, często jednak wątpiących w możliwości swej profesji. Julita Paprotna

na podstawie reportażu Filipa Springera analizuje brzydotę polskich

miast jako pewnego rodzaju chorobę, szerzącą się jak epidemia. Z kolei Ewelina

Zygan zwraca uwagę, że filozofia nie musi być „czystym” dociekaniem

mądrości, że posiada także niewątpliwy charakter terapeutyczny.

Drugą część niniejszego tomu stanowią referaty, których zbiorowym bohaterem

są duchowni różnych wyznań. Od momentu powstania stałych struktur

obsługujących wiernych, zdecydowana ich większość działała na prowincji.

Pierwszy z autorów, Wacław Gojniczek, omawia życie Jerzego młodszego

Fabriciusa z Falkensteinu uznane za typowe dla losów pastorów górnośląskich

w 1. połowie XVII wieku. W okresie dominacji w księstwach śląskich protestantyzmu

musieli je opuszczać w momencie zmiany wyznania przez panującego,

a później w okresie kontrreformacji prowadzonej przez Habsburgów.

Przenosząc się w bardziej prowincjonalne regiony, nie przestawali pisać i głosić

Słowa Bożego, co dotyczyło też duchownych innych wyznań. Jednym

z nich był działający na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego Bartalamej

Wyszomierski, którego kazania z lat 1672–1677 analizuje Natallia Śliż. Misjonarską

działalność prowadzili także zakonnicy klasztoru bazylianów w Humaniu,

co jest przedmiotem artykułu Igora Kriwoszei i Igora Stecyka. Tekst uzupełniają

biogramy ponad dwudziestu zakonników działających w Humaniu

w latach 1765–1784.

Również rabini pełnili istotną rolę w życiu żydowskiej społeczności, choć

nie są oni duchownymi, ale znawcami żydowskiego Prawa. Janusz Spyra pokazuje

to na przykładzie Śląska Austriackiego, jednego z krajów koronnych

monarchii Habsburgów podkreślając, że działalność na prowincji stawiała

przed „prowincjonalnymi” rabinami inne wyzwania, w porównaniu do ich kolegów

w większych ośrodkach. uwagę Michaela Morys-Twarowskiego wzbudził

Paweł Terlica, jako ostatni pastor z Moraw działający na Śląsku Cieszyńskim,

jako pastor w Goleszowie i zwierzchnik senioratu śląskiego. W większości

zborów ewangelickich w Księstwie Cieszyńskim dopiero stopniowo po

10

wydaniu Patentu Tolerancyjnego z 1781 r. pastorami zostawały osoby z miejscowych

rodzin.

Duchowni, wykonując swoje obowiązki duszpasterskie, nawet na prowincji

nie rezygnowali z oddziaływania na innych polach. Przykładem jest Karel

Dostál–Lutinov, nad którego karierą pochyliła się w swoim tekście Jitka Jonová.

Chociaż działał poza największymi ośrodkami Czech i Moraw, stał się

jednym z czołowych działaczy tzw. czeskiej katolickiej moderny, literatury wykraczającej

formą poza schematy narzucone przez tradycyjne piśmiennictwo

kościelne. Z kolei na Ukrainie, wobec braku rodzimej inteligencji, jeszcze na

przełomie XIX i XX wieku najważniejszą rolę w procesie budowania nowoczesnego

poczucia narodowego odgrywało duchowieństwo greckokatolickie,

o czym pisze Bogdan Baran. Greckokatoliccy proboszczowie ponosili także

ciężar ukraińskiej „pracy organicznej”. Zapewniało to niższemu duchowieństwu,

działającemu na prowincji, szczególną pozycję w społeczeństwie. Podobną

pozycję zajmował również kler katolicki w XIX-wiecznej Polsce, co najczęściej

skutkowało pozytywnym kreowaniem postaci duchownych w polskiej

literaturze. Jednak stosunek Henryka Sienkiewicza do kleru jest

zmienny, czym zajmuje się w kolejnym artykule Barbara Szargot. Wynikało to

między innymi z życiowych perypetii jednego z najważniejszych polskich pisarzy

tego okresu.

Także w 1. połowie XX stulecia duchowni odgrywali ważną rolę u boku

swoich wiernych. Na przykładzie Łotwy omawia to Ēriks Jēkabsons, przywołując

postać wywodzącego się z polskiej rodziny Aleksandra Nowickiego, jednego

z najbardziej aktywnych w okresie międzywojennym księży katolickich.

Zarówno jako zwykły wikariusz, jak i pełniąc inne funkcje Nowicki bronił praw

Łotyszy oraz miejscowych Polaków, przede wszystkim zaś Kościoła katolickiego,

szczególnie w czasach II wojny światowej, pod brutalnymi rządami komunistów,

a później Niemców. Zbliżoną tematykę porusza Wołodimir Starka

w odniesieniu do proboszczów w Galicji Wschodniej w latach 1939–1941. Autor

analizuje politykę sowieckiego reżimu totalitarnego w sferze religii, stara

się także pokazać mechanizmy adaptacji chłopów do realizacji duchowych

potrzeb w zmieniających się warunkach.

Anna Czerniecka-Haberko, Barbara Szargot (Lekarz na prowincji)

Norbert Morawiec, Janusz Spyra (Duchowny na prowincji)