Az-Ya

Qərbi slavyan dillərində isə bu yazılmış adi haldır (Mə-sələn, qədim çex “деска”sı – 1) masa, 2) taxta, knez-knyaz).

Birinci sözün semantik izahı var. Bu söz slavyanlara ger-man dilləri vasitəsilə keçmişdir. German dillərində bu söz ilk çağlarda “yastı” mənasını ifadə edirdi. Bundan da konkret mənaya malik əşya adları yaranmışdır: “диск” – masa, nim-çə, qədim yuxarı alman dilində: “тиск” – masa, taxta. İlk mənbə: latın sözü “дискус” – dairə, çevrə.

Bu cür məna keçidi türk dillərindəki “taxta” sözü ilə əla-qədar da müşahidə edilir: 1) taxt-tac, 2) taxta.

…“Кнес” sözü – qərbi slavyan dilindəki “кнез” (ağa, knyaz) sözünün şifahi formasıdır.

“Дьски безъ кнеса”, əslində, “престол без князя” de-məkdir, yəni taxt-tac knyazsız qalmışdır.

Mən dövlət anlayışlarını ifadə edən bütün terminləri təhlilə çəkmək fikrindən uzağam. Bu sözlərin hamısı həmin sistemdə heç də eyni yeri tutmurlar. Bunların bir qismi əsas terminlər qrupuna aid olub dövlət leksikası sisteminin özü-lünü təşkil edirlər (knyaz, böyük knyaz, taxt, qızıl taxt, bo-yar), digərləri situasiyadan asılı olaraq, əsas terminlərin əvəzçisi rolunda çıxış edir (“коган”, “блъван”, “буйтур”, “были” və s.)

XII əsrdə, Kiyevdə yaranmış siyasi vəziyyətlə bağlı ola-raq, boyar leksikonu qərbi slavyan terminləriylə zənginləşə bilərdi: “дьски “ – Kiyev taxtı, “кнес” – böyük Kiyev knyazı.

Güman edirəm ki, bu frazeoloji birləşmələr boyar dip-lomatik lüğətinin ən “gizli” bölməsinə daxil idi. Bu leksiko-nun mühüm hissəsi artıq bizə məlumdur: “Bütün rus torpağı və qara klobuklar səni arzulayır”.

Boyarlar hər yeni knyazı bu sözlərlə taxt-taca sahib dur-mağa dəvət edirdilər. Ola bilsin ki, “уже дьски без кнеза” (artıq taxt-tac knyazsızdır) məşum ifadə də həmin o dəvətet-mə formuluna daxil imiş. Bu, o deməkdir ki, böyük knyaz taxtdan kənar edilib, yaxud kənar edilməlidir.

Yuri Dolqoruki və onun Böyük Çöllə ittifaqı saxlamağa çalışan oğlu Qleb ümidlərini Qərbə bağlayan boyarların gizli siyasətinin qurbanı olmuşlar.

“Artıq taxt-tac knyazsızdır!” – boyarlarla razılığa gəl-mək istəməyən böyük knyaza xəbərdarlıqdır.

Buna görə təəccüblü deyil ki, digər məşum əlamətlərlə yanaşı bu hələ dolu ifadə də Svyatoslavın yuxusuna girmiş-dir. Əmioğluları tərəfindən incidilmiş Çöl, Svyatoslavı siyasi ölümlə hədələyir! Məncə, Svyatoslavın yuxusunun obrazlı və leksik atributlarının mənası budur!.

“Всю ношь съ вечера босуви врани възграяху у Пле-сенсква на болони беша дебр Кисаню и несошлю къ си-нему морю…”

Svyatoslavın yuxusunun ən mürəkkəb hissəsidir.

O.V.Tvoroqov: “Musin-Puşkin nüsxəsində açıq-aşkar təhrif edilmiş bu parçanın bərpası üçün müxtəlif düzəlişlər təklif olunmuşdu. Tədqiqatçıların əksəriyyəti yalnız iki dü-zəlişi qəbul etdilər – “бусови” və bir də “несошлю” əvəzinə “несошася”nı. Qalan düzəlişlərlə yalnız bəzi alimlər razı-laşmışdılar. Belə ki, “беша дебръ Кисаню” ifadəsini “беша дебръски сани” kimi oxumaq təklif olunmuşdu; bunun da iki yozumu var – “cəhənnəm kirşəsi”, yaxud “meşə ilanları”. A.S.Orlovun tərcümə variantı: “Plesensk yaxınlığındakı yar-ğanlarda ilanlar məskən salmışlar, sonra onlar mavi dənizə üz tutdular”. Mənim fikrimcə, mətnin başqa yozumu daha düzgündür: “Plesensk yaxınlığındakı Kisan meşəsində qar-ğalar qarıldaşdılar, sonra göy dənizə tərəf uçub getdilər”. Əksər mütəxəssislərin fikrincə, dastandakı “Плесенск” – Ki-yev şəhəri yaxınlığında yayladır. İ.V.Şarleman Kisanyu sö-zünü “Kisani” kimi oxumağı təklif etmişdi; onun fikrincə, “debr Kiyan” – Kiyev yaxınlığındakı dərədə kiçik Kiyanka çayının əmələ gətirdiyi meşəlikdir. “Болонь” sözünün “dağ-ətəyi” kimi tərcüməsi bir o qədər dəqiq deyil. Bu söz hərfi mənada – “çaybasar çəmənlər, çay kənarında ovalıq” kimi başa düşülməlidir”.⁵⁰

İ.V.Stelletski: “Mətn açıq-aşkar korlandığından aydın başa düşülmür, buna görə düzəlişlərə ehtiyac var. S.K.Şam-binaqo və V.F.Rjiqinin təshihlərini daha dəqiq hesab edi-rəm⁵¹”.

Və tərcümə edir: “Axşamdan bütün gecəni görücü qar-ğalar Plesensk yaxınlığında çəməndə qarıldaşdılar; onlar (qarğalar) Kisan (adlı) Gözyaşları dərəsindən gəlmişdilər və uçub dənizə tərəf getdilər”.

V.İ.Stelletski daha sonra yazır: “Kisani” sözünə gəldikdə isə çox güman bu yer adıdır; “дубри” (yəni, meşəli dərə) sö-zünə xüsusi diqqət yetirilmişdir. P.P.Vyazemskinin yozumu – “Kисани” və serb dilindəki “kисанье” (gözyaşları, ağla-maq) sözləri arasında etimoloji əlaqə olması ehtimalı maraq doğurur…

N.V.Şarlemanın “дебръ Киянь” (Kiyan meşəsi) düzəlişi mətnə heç bir aydınlıq gətirmir və izah etmək olmur ki, yu-xunun vaqe olduğu yeri bu cür dəqiqliklə vermək Kiyev knyazının nəyinə gərək imiş?

…Xülasə, Svyatoslavın sözlərini bildiyi, istədiyi kimi yo-zan XVI əsrin canıyanan nasixi neçə-neçə tapmaca doğur-muşdur.

Bu mənada elə Musin-Puşkinin də “əməyi” az olma-mışdır. O, mətni istədiyi kimi parçalamış və aldığı leksema-lar arasında toponim zənn etdiklərini böyük hərflə yazmış-dır – “Плесньска”, “Kисаню”…

Afanasi Nikitinin “Üç dəniz arxasına səyahət” əsəri XVIII-XIX əsr alimlərinə az işgəncə verməyib.

Müasir yazıçılar istifadə etdikləri əcnəbi sözləri xüsusi şriftlə fərqləndirirlər. Qədim salnaməçilərin belə imkanı yox idi. “Səyahət”də türk termin və ifadələri bol-bol işlənilib. Hazırda bunların demək olar ki, hamısı “böyük müvəffə-qiyyətlə” rus sözləri və ifadələriylə əvəz edilib; “yadellilər-dən” yalnız hind mənşəli zənn edilən sözlər saxlanılıb, bun-lar da xüsusi adlar kimi böyük hərflə təqdim olunur. Məsə-lən, hind heykəlinin rus adı nəyə desən dəyər. “Koт Aсуk”. Müasir alimlər latıncadan istifadə etdikləri kimi Afanası Ni-kitin də ayıb sayılan sözü vermək üçün türk dilindən istifadə edirdi.

Bütün natural detalları ilə birgə düzəldilmiş çalın-çılpaq bütlərin görünüşündən heyrətə gələn xristian-səyyah öz əsə-rinin rəsmi dilində oxucu hissiyyatına toxunmayacaq dəqiq emosional ifadə vasitəsi tapmadığından “ehtiyat” dilə mü-raciət etmişdir – “Koт Aчуk”.

Bu məsələyə toxunmaqda məqsədim var: mənə belə gə-lir ki, hamının qarğa bildiyi canlılar Svyatoslava türk dilində müraciət edirmişlər. Onların nitqini nə nasix, nə də Musin-Puşkin başa düşmüşdür. Buna görə mətni elə quraşdırmışlar ki, rus sözlərinə oxşar leksemalar alınsın. Əlyazmanın bu yeri nasixə şübhəli görünmüşdür. Hərfləri yan-yana düzən-də ilk baxışda rus sözlərinə oxşar sözlər alınırdı. Lakin ümu-mi məna yenə qaranlıq qalırdı. Aydın olmayan yeri heç ol-masa oxunaqlı etməyə çalışan nasix mətnə bir qədər əl gəz-dirir. “Всю нощь съ вечера” (axşamdan bütün gecəni) ifa-dəsi parçanın əvvəlindəki “си ночь съ вечера” (bu gecə ax-şamdan) ifadəsi əsasında, lakin artıq başqa dialektdə yazılıb. İki yazılış arasındakı fərqi də bununla izah edirəm. Olduqca dolaşıq ifadə fonunda qrammatik və leksik baxımdan son dərəcə aydın “всю ночь с вечера” ifadəsi bizdə haqlı şübhə doğurur. Bu basmaqəlib ifadə heç şübhəsiz nasix tərəfindən, anlaşılmayan bir termininin yozumu nəticəsində alınmış “босови врани” (boz qarğalar) kompozisiyasına məntiq ver-mək məqsədilə yaradılmışdır.

…Slavyan xalqlarının nə folklorunda, nə yazısında qarğa heç vaxt belə təşbehə “layiq görülməyib”, Qarğanın daimi epiteti “qara”dır: “черный вoрoн”, “черный врaн”. Dastan-dakı ifadəylə müqayisə et: “черный вoрoн, поганый полов-чине!” – “qara qarğadır, kafir poloves!”.

“Bosovi”ni türk dilindəki bos (boz) sözüylə əlaqədar yozmaq kimi ilk baxışda uğurlu görünən cəhd də qarğanın bozluğuna olan şübhələri aradan qaldıra bilməz. Heç şüb-həsiz ki, “boz qarğalar” – modernizmdir. Doğrudur, təbiətdə boz qarğa var, lakin bu quşlar “галka” – dolaşa adlanır (onu da qeyd edək ki, Dastanda “qalka” üç dəfə yad edilir). Yal-nız bu yaxınlarda qarğaları rənginə görə fərqləndirməyə baş-lamışlar: “вoрoн” – qara rənglidir, “вoрoнa” – boz. Qədim rus dilində isə “вoрoн”, “врaн” hətta epitetsiz də qara rəngli quş kimi dərk edilirdi. Buna görə “boz qarğa” o dövr üçün qeyri-mümkün birləşmədir. “Bosovi” bədii epitet deyil. Ca-navarı “boz” adlandırmaq olardı, lakin həmin parçada cana-varın izi-tozu da yoxdur. Bir çox tədqiqatçılar bu sözü “бо-сый” (yalınayaq, ayaqyalın) kimi mənalandırmağı təklif edirlər. Lakin bu da heç bir məntiqə sığmır: bir anlıq “ayaqyalın qarğaları” təsəvvür edin. Mütərcimlər slavyan dillərində “босый” epitetindən istifadə hallarının hamısını nəzərdən keçirmişlər. Məqalələrdə, deyəsən, bircə danışıq dilindəki “бусый” (sərxoş) sözü açıq-aşkar qeyri-elmiliyi üzündən təhlil edilməmişdir.

Mən belə hesab edirəm ki, nasix burada poloveslərin daha bir ümumiləşdirilmiş ayaması ilə üzləşib. Ruslar köçəri qonşularını müxtəlif cür adlandırmışlar:” половцы“, “ko-шeй”, “пoганые”, “xинове”, “бeсoвы дeти” (şeytan övlad-ları) və kalka variantları: “толковин”, “птиц пoдoбиe” (fi-lan quşa oxşar). Çox vaxt epitetlər ifadə edilirdi: “черный вoрoн”, “пoгoный тoлkoвин” (kafir çölçü), “пoгoный ko-щeй” (kafir köçəri). “Zadonşina” da köçərilərin bu ayama-larını bir şagird səyilə təkrarlayır: “хинове”, “пoлoвцы”, “пoганые”. Lakin hərdən köçərilərlə əlaqədar ”бусурман” (müsəlman) da işlədilir.

Dastanda məhz belə bir təyin çatışmır.

…Ərəblər Allah-təalaya tapınanları müslim (müti, itaət-kar) adlandırırdılar. Anadolu türkləri iki sözü – “mısır” (Mi-sir, yəni ərəb) və “müslimin” sözlərini kontaminasiya edə-rək, “müsəlman” terminini yaratmışlar. Bu termin İslama pə-nah gətirmiş köçəri türklərə də şamil edilmişdir. Qıpçaqlar bu sözü “busurman” şəklinə salmışlar. Ruslar qıpçaq vari-antını götürərək, onu öz dialektlərinə uyğunlaşdırmışlar: “бусурмaн”, “бeсeрмaн”, “бaсурмan”, “бoсурмaн” və s. Сənub rus dialektlərində – “босоурман” (yazı dilində) və “босоврман” (şifahi) formalarını almışlar. Ukrayna dilində XIX əsrə qədər bu sözün “бусoвир” forması işlədilməkdə idi. Güman etmək olar ki, ilkin forma halında daha kamil idi: “бусoврмaнe”, yaxud “бусoврaмнe”.

Hərgah Nasix Svyatoslavın yuxusunda tanış “бусур-мaн”a rast gəlsəydi, o vaxt biz bu sirli “бoсoви врaни” üzə-rində bu qədər baş sındırmazdıq.

Protoqrafda naməlum “бoсoврaмe”lər nəsə qırıldayır-lar – çox güman, “глаголахуть” (danışmaq, qırıldamaq). Lakin nasix “граяхуть” (qarıldamaq) felini işlətməyi daha məqsədəuyğun hesab etmişdir.

Düşünürəm ki, orijinalda hərflərin kombinasiyası bu cür imiş: “босоврамне… плеснь скана болони беша дебрь ки-сан юин ес ошлуйуксин”. Nasix rus sözlərinə oxşayanları seçib ayırır: “болони”, “дебр”, və “несош люк син…”

Sonuncu birləşmə ona yarımçıq görünür. O, üzdə olan “…ему морю” ifadəsini əlavə edir. Beləliklə, təxmini bir məna alınır – “ и несет луке синему морю”.

İfadə bütövlükdə bir qədər anlaşılmazdır, lakin hər söz ayrılıqda demək olar ki, ona tanışdır: onun vəzifəsi “yerli” mənanı almaqdır. Ona bilsin ki, bunun naminə o daha bir neçə hərfi dəyişdirmişdir. Saxta “Плeсньсk” toponimi, bəl-kə də, belə bir redaktənin hesabına əldə edilmişdir. Türk mətni bu salnaməni dönə-dönə köçürən neçə-neçə nasixin əlində çətin ki, dəyişikliyə uğramadan “qaş-gözü” yerində çıxa bilərdi. Lakin bizim dövrə gəlib çatanları da aşkar edib oxumaq mümkündür: “…бусурмане: знаешь, как вернуть разум? Пять жедезных путь омой – (инес) мстливый ты… – “müsəlmanlar: bilirsənmi ağlı necə qaytarmaq olar?” – “Beş dəmir buxovu islağa qoy…” Ola bilsin ki, bu sözləri “kafir poloveslərin arıq və dul arvadları” deyirmişlər. Bir cümlə sonra Svyatoslavın “busurman” adlandırdığı arvad-lar. O arvadlar ki, Svyatoslavın sinəsinə göz yaşı (mirvari) tökür, xəstəni əzizləyir, ona sağlamlığın yolunu (dəmiri isla-ğa qoymaq) öyrədirlər.

Bu mətndə məni ən çox maraqlandıran “дебръ кисан” (dəmir buxov, qandal, dəmir tor) ifadəsidir.

Məlum türk mənbələrində dəmir sözünün külli miqdarda dialekt variantı var – temir, tomor, timur, temur, tamir, tebr, damir, dəmir, timar və s. Bütün türk şivə və dialektlərini əhatə edən sözlük hələ ki, yoxdur. Ola bilsin ki, müasir dialektlərin hansı birindəsə “dəmir”in qədim qıpçaq forması indi də qalmaqdadır – debir (rus transkripsiyasında – дебръ). Bu leksema toponimlərdə də əks olunmuşdur.

XII əsrdə tatar-monqolların güclü təzyiqi altında macar çöllərinə çəkilən qıpçaqlar orada “Дeбрь-keнт”, “Дeбр-keн”, “Toмoр-keн” (yəni, Dəmir şəhər”) adlı qala-şəhərlər salmış-dılar.

Macarlar bu qala-şəhərləri əsasən düzgün adlandırsalar da, – “Temer-ken”, “Tomor-kenu, – bəzi hallarda “Debri-sen” şəklində tələffüz edirlər. Qafqazın şərq sərhədlərində isə qala-şəhər – Dərbənd şöhrət qazanmışdır. Məncə, bu, “Дeбр-keнт”in təhrif olunmuş variantıdır: Debrkent – Deb-rent – Dərbənd.

Oğuz türkləri hələ neçə əsr əvvəl (VIII əsrdən) bu şəhəri dəmir qapı (Kiçik Asiyaya açılan qapı) adlandırmışlar. Or-xan-Yenisey yazılarında “Teьир-kaпka” (Dəmir qapı) termi-ninə təsadüf edilir.

Sözün qısası, dediyim odur ki, dəmirin qıpçaq forması (debir, debr), yəqin ki, bir vaxtlar geniş yayılmışdı. Eləcə də “дебръ кисан” (debir кisаn) – “dəmir buxov” ifadəsi. Müa-sir qazax dilindəki “temir kisen” və krım tatarların dilindəki “damir kisan”la müqayisə et. Sual olunur: Svyatoslavın yu-xusunda “дебръ кисан” – dəmir buxovun olduğunu nəyə is-tinadən deyirəm? Çünki boyarlar Svyatoslavın yuxusunu yozub, qızılquşları əsir etmiş “дебръ кисан”dan söhbət açar-kən, bu ifadədən hasil olan məna nəzərdə tutulmuşdu. Bu assosiasiya – boyarların Svyatoslavın yuxusundakı türk mət-nini hərfən tərcümə etməsi nəticəsində yaranmışdır.

Boyarlar yozumlarında yuxunun detallarına çox dəqiq istinad edirlər.

a)“Boyarlar knyaza dedilər: “Knyaz, artıq qəm ağlı əsir etmişdir”.

Bu, “busurmanların”: “Bilirsənmi, ağlı necə qaytarmaq olar?” sualına cavabdır.

b) “İki” qızılquş qalxıb uçub qızıl ata taxtından ki, Tmu-torokan şəhərini fəth etsin”.

Bu, “artıq taxt-tac sahibsizdir” (knyazsızdır) xəbərinə əkssədadır.

c) “… dəbilqəylə Dondan su içsin”. “Bu gecə… torta qarı-şıq odlu şərab süzdülər” mənzərəsini izah etmək cəhdidir.

ç) “Artıq kafir qılıncları qızlıquşların qanadlarını qırıb, özlərini də dəmir buxova salıblar”.

Bu, “дебрь кисан” ifadəsinin yozumudur – “dəmir bu-xov, yaxud “dəmir tor”.

d) “Темно бо бе” – “3-cü gün kimi oxuyurlar. Mən bu titul altında bir hərfi deyil, bütün abbreviaturanı görməyi təklif edirəm: ola bilsin ki, bu titul “господин” (ağa) kimi oxunurdu. Onda, bu, boyaların Svyatoslava müraciətidir.

“Чeрнaя пaпoломa” (qara örtük) qaranlıq rəmzi kimi götürülür.

e) “İki günəş qaranlığa büründü, iki al qırmızı şüa sön-dü, bunlarla birgə iki təzə ay (İqor və Vsevlod) da zülmətə qərq oldu”.

Əmisi oğullarının Svyatoslavı bürüdükləri “qara örtük” mövzusunun davamıdır.

Sonrakı misralarda Qara Örtük mövzusu daha qəribə şə-kildə davam etdirilir.

На реце на Каяле тьма свет покпыла:

по Русской земли прострашася

Половици, аки пардуже гнездо,

и въ море погрузиста,

и великое буйство подасть Хинони.

Уже снесеся хула на хвалу…⁵²

Çox qəribə mənzərə alınır: poloveslər bəbir balaları tək Rus torpağına “daraşırlar” və sonra nədənsə birdən-birə də-nizə qərq olur, bununla da “xinovları”, yəni öz-özlərini bərk qəzəbləndirirlər.

Tədqiqatçılar bu məntiqsizliyi onunla izah edirdilər ki, nasix səhvə yol verib, əsərin başqa bir yerindəki misranı bu parçaya daxil edib. Buna görə, “и в море погрузиста и ве-ликое буйство подаст хинове” (“və dənizə qərq oldular, bunla da xinovları bərk qəzəbə gətirdilər”) ifadəsi çıxarılıb başqa bir parçaya daxil edilmişdir.

Mənə elə gəlir ki, “аки пардуже гнездо” ifadəsinə lazı-mi diqqət yetirilsəydi, o vaxt həmin əməliyyata ehtiyac qal-mazdı.

Baxaq görək qədim Rus ədəbiyyatı üçün bu qeyri-adi ifadə Dastanın ən yeni və tam tərcümələrinin birində necə şərh edilir.

V.İ.Stelletski: “İqorun məğlubiyyətindən sonra poloves knyazları Qza və Konçak Rus torpağına yürüş etdilər. Das-tanın tədqiqatçıları “пaрдусы” sözünü, adətən, bəbir kimi tərcümə edirdilər. Lakin bəbir dağ heyvanıdır və ona yalnız Mərkəzi Asiya dağlarında rast gəlmək olar. Qədim rus abi-dələrində “pardus” sözü bəzi hallarda “vaşaq”, “çöl pişiyi” kimi tərcümə edilirdi. Dastanın müəllifi burada sürü halında deyil, tək, yaxud “yuvası” (yəni balaları) ilə birgə ov edən vaşaqları nəzərdə tutur.

Burada “bəbir” deyil, gepardın nəzərdə tutulduğunu fərz etmiş İ.A.Novikov və N.V.Şarlemanla da heç cür razı-laşmaq olmaz. Kiyev Rusunda gepard yaşamırdı, kiçik Asiya ölkələrindən gətirilən gepardları knyaz ovu üçün saxlayıb əhliləşdirirdilər. Rusiyada gepardlar o qədər də çox deyildi. Gepard balalarını ova aparmırdılar, ən azı ona görə ki, hələ əhliləşməmişdilər”⁵³.

Digər şərhçilər də “pardusluğa namizədlər“ haqqında belə bir ciddiyyətlə fikir yürüdürdülər.

Bu cəsarətimə görə də üzr istəməli olacağam: orijinalda “пардус” sözü yerli-dibli olmayıb. Bu söz çox-çox sonralar nasixin şəxsi təşəbbüsü sayəsində meydana çıxıb.

Türk eposunda “ак пардажи уй” birləşməsinə rast gəlmək olur. Yəni, “ağ parçalı ev (çadır), başqa sözlə desək, xanın səyyar qərargahı.

Ola bilsin ki, ruslar da knyazın səfər çadırını bu cür ad-landırırmışlar. Sual olunur: ağ örtüklü çadırın mətləbə nə dəxli var? Məntiq nədədir? İqor və Vsevolodun ağ örtüklü çadırı Svyatoslavın üstünə salınmış Qara Örtüklə təzad ya-ratmaq üçün lazımdır.

Ağ parçalı çadır dənizə qərq oldu və poloveslərdə böyük qürur doğurdu.

İndi izləyək görək nasix mənası ona məlum olmayan ifa-dəni necə “özününküləşdirmişdir”. İlk iki sözün formal ana-logiyalarını rus salnamələrindən tapır, üçüncüsünü yox. Bu-nu türk sözü kimi qəbul etməkdən başqa əlacı qalmır və onu kalka üsulu ilə ruscaya çevirir: “Аки пардужий шатер”. La-kin cümlənin ifadə etdiyi məna onu qane etmir. Şəkilcə “уй” sözünə oxşayan “уя” (yuva) yadına düşür və müəllifin sa-dəcə olaraq, bir hərfi (“a”) yazmadığını düşünərək bu hərfi “yerinə qoyur” və cümləni tərcümə edir: “аки пардужье гнездо”.

İndi bu ifadə rus knyazlarına deyil, poloveslərə aid olur və mətnin ümumi mənası istiqamətdə təhrif edilir.

Mətni bərpa edək:

“Не реце Каяле светь покрыла: по Русской земле прострошася Половци. Ак пардажи уй в море погру-зиста и великое буйство подаст Хинови”⁵⁴ yəni, “Kayala ça-yında zülmət işığı boğdu; poloveslər Rus torpağına yayıldı-lar. Ağ parçalı çadır dənizə qərq oldu və şərqlilərdə (müsəl-manlar) böyük qürur doğurdu”.

Məğlubiyyətdən sonra İqorun qoşununun “dənizdə qərq olması”nı İpatev salnaməsi də xəbər verir.

Lakin suda boğulan poloveslər haqqında orada heç nə deyilmir.

***

Nasix öz oxucusu üçün yalnız özünün mətnin içindən seçib ayıra bildiyi türk sözlərini tərcümə edirdi. Köhnə rus sözlərini (arxaizm) isə çevirmir, özü başa düşdüyü şəkildə izah edirdi.

Paleoqrafçılar bir çox nasixlərə xas xüsusiyyət – köçür-dükləri əsərlərin leksikasına müdaxiləsini, oxucularda sual doğura biləcək yerləri dəyişdirmək, əlavələr eləmək meylini dəfələrlə qeyd etmişlər. Bir çox hallarda, hərfi tərcüməyə gəl-məyən adlar və arxaik terminlərə izahlar verilir. Məsələn, Ki-ril-Belozersk monastrının salnaməçisi Yefrosin İosif Flavinin “Yəhudi müharibəsinin tarixi” əsərini köçürərkən, tez-tez öz biliyini nümayiş etdirir. Yerusəlimin mühasirəsindən bəhs edən fəsildə roma sərkərdəsi Titin adı çəkilir. Yefrosin bu adı oxuculara izah etməyi özünə borc bilir. Orijinalda yazılıb: “Tit isə şəhər həndəvərinə keşikçiləri düzdü”. Yefrosin bu cümləni öz şəxsi məlumatı ilə bəzəyir: “Uspasianın oğlu isə şəhər həndəvərinə keşikçiləri düzdür”.

Yaxud orijinalda yazılıb: “Qorpiya ayının 8-ci gününün səhərisi gün çıxdı”. Nasix qələmi burada da dinc durmur: “Qorpiya sentyabr ayı deməkdir, qorpiya ayının 8-ci günü-nün səhəri gün çıxdı”.

Nasixlərin əsas vəzifəsi mətni oxucular üçün anlaşıqlı etməkdir. Bu məqsəd naminə onlar bəzi hallarda əsərin for-masını dəyişir, hətta məzmununa da müdaxilə edirdilər.

Bizim Nasix də istisna deyildi: o qədim adlar və termin-lərlə bağlı bir sıra izahlar yazmış və sonralar bu əlavələr poe-manın “canına işləyərək” (bəlkə də, XVIII əsr nasixlərinin təqsiri üzündən) xeyli dolaşıqlıq yaratmışdır.

Söylədiyimiz fikirlə əlaqədar daha bir halı nəzərdən ke-çirək: redaktor şərhi müəllif mətninə keçərək, tarix baxımın-dan onu təhrif etmişdir. Boyarlar Svyatoslavın yuxusunu yo-zurlar:

Уже снесеся хула на хвалу,

уже тресну нужда на волю,

уже врьжеса Дивъ на землю…⁵⁵

Nasix son misranı köçürüb fikrə gedir: oxucu bu parça-dakı bütün sözləri başa düşəcək, ola bilər bircə Div sözünün anlamasın. Bu sözə birinci dəfə təsadüf edilsəydi, narahat ol-mağa dəyməzdi: mətndən aydın olur ki, bu Divə münasibə-timiz necədir. Bəla orasındadır ki, bu ad ikinci dəfə yad edi-lir. Özü də birinci mətndən bəlli olur ki, Div – mənfi ob-razdır. Deyəsən, Div orada İqorun düşmənlərini knyazın basqınından xəbərdar edir. İndi bu Div birdən-birə müsbət rolda çıxış eləməyə başlayır: Onun məhvi rus xalqının fəla-kəti kimi qiymətləndirilir…

Nasixin çaşqınlığını anlamaq olar. O, törəmə “divno-divno” (qəribə, heyrətli, əcaib) sözünü xatırlayır və bu ter-mini izah etməyə cəhd göstərir. Kiçik hərflərlə böyründə ya-zır “се бог отский”⁵⁶ (yəni bu ataların Tanrısıdır) və normal, yarı устав⁵⁷ xətlə müəllif mətnini köçürməkdə davam edir:

Красные девы вспеша на брезе

синему морю… ⁵⁸

XVIII əsrin nasixi (Musin-Puşkin) “се бог отски” ifadə-sinin XVI əsr nasixinin izahı olduğunu sezmir və bu əlavəni də mətnə daxil edib sözləri bildiyi kimi hecalara bölür

Се бо Готски красные девы на брезе

синему морю…⁵⁹

Beləcə məşhur “qot qızları” peyda olur.

İnanmıram ki, “qot qızlarını” XVI əsr nasixi uydurmuş ola. Yəqin ki, onun bu etnonimdən heç bir xəbəri yoxmuş. Savadlı, məlumatlı Musin-Puşkin isə qotlara yaxşı bələddir.

…Beləliklə, XVI əsr nasixi köçürməyinə davam edir:

Красные девы

вьспеша на брезе синему морю,

звоня рускымь златомь –

поют босоврамне,

лелеют месть Шаруканю…⁶⁰

Yenidən “босовранме” sözünə rast gələn Nasix özünü büsbütün itirir: bayaq bu qarğalar yalnız qarıldayırdılarsa, indi cuşa gəlib bülbül kimi cəh-cəh vururlar. Qarğa da oxu-yarmı? Özü də açıq-aşkar bildirilir ki, bu “босовран” sözü gözəl qızlara aiddir… Nasixi şübhə bürüyür: bəlkə, bu sözün altında heç bir qarğalar “gizlənməyib”? Termini mənimsə-mək yolunda o daha bir cəhd edir və onu “босуви время” birləşməsinə çevirir. Bəs indi əvvəlki “босови” necə olsun? Geri qayıdıb əvvəlki nümunəyə bir də nəzəri-diqqət yetir-mək artıq qeyri-mümkündür – keçənə güzəşt!.. Nasix vəziy-yətlə barışıb, saxtakarlığa əl atır: “босови время” və “босо-ви врани” (boz qarğa) ifadələri arasında lazımsız paralellər yaranmasın deyə, o özünün son “kəşfini” inversiya edir və saitlərin yerini dəyişir – “время бусово” – “Bus çağları”.

Slavyan istioqrafiyasında bu qədər hay-küy doğurmuş “Bus çağları” ifadəsi “Qot qızları” ilə birgə heç nədən yaran-mışdır. Bu boş hay-küyün əks-sədası hələ də eşidilməkdədir.

…Rus qızılını cingildədə-cingildədə oxuyan, Konçakın babası, bir vaxtlar rus knyazlarının məğlub etdikləri Şaruka-nın qisasının alındığına şadlanan gözəl “busurman” (müsəl-man) qızları – göz yaşı (mirvari) axıdan və Svyatoslavı əziz-ləyən, arıq, dul “busurman” qadınlarının əksidir.

Əks paralellər göz qabağındadır: dul – qız, mirvari – qı-zıl, xeyirxahlıq – bədxahlıq, dul qadınların xəstəyə (Svyatos-lava) xeyirxah məsləhəti (beş buxovu islağa qoy”) – gözəl qızların intiqam almaq yanğısı, şövqü.

Beləliklə, Svyatoslavın qarışıq yuxusunun bütün rəmzi obrazları boyalar tərəfindən yozulub izah edilmişdir.

ÇAR DODON VƏ HERADOT

İndi isə canlı nümunə əsasında göstərmək istəyirəm ki, nasixin bir kobud xətası elm aləmində necə böyük səs-səda doğura bilər. Nasixin gizli qalan səhvi müasir yozumlar sa-yəsində şişib-böyüyərək bir danılmaz tarixi fakt qüvvəsinə minir, onun da əsasında fantastik qalalar qurulur.

V.İ.Stelletski məqalələrinin birində “поют время Бусо-во, лелеют месть Шарoканю” misrasının yozumu tarixini qısaca şərh etmişdir. Bu tarixçədə mənim də adım və yerim var.

V.İ.Stelletski: “Cümlənin birinci hissəsi dastanın anlaşıl-maz yerlərindən biridir. Müxtəlif təkliflər, düzəlişlər irəli sü-rülmüşdür. N.Qramotin 1823-cü ildə fərz etmişdir ki, Bus – poloves xanın adıdır. 30-cu illərdən başlayaraq sovet elmin-də E.Oqonovskinin 1876-ci ildə irəli sürdüyü fikir üstünlük qazanmışdır: “Bus” – elmdə şərti olaraq, “ant” adlandırılan qədim Şərq slavyanları başçılarından biri – knyaz Bojdur. Boj 375-ci ildə qot kralı Vinitar tərəfindən məğlub edilmişdir. Knyaz Boj, onun oğulları və yetmiş nəfər adlı-sanlı ant əyanı əsir alınaraq edam olunmuşdur”.

N.K.Qudziy tamam fərqli mövqe tutmuşdu. O yazırdı: “Bus – çox güman öz qələbələriylə şöhrət tapmış poloves xa-nıdır” (“Слове щ полку Игореве”, 1938). Lakin özünün “Qədim rus ədəbiyyatı müntəxəbatı”nda o başqa fikir söy-ləmişdi: “Bus – ant knyaz Bos, yaxud Bousdur”.

1962-ci ildə O.Süleymenov yazmışdır ki, təhlilə çəkilən hər iki cümlə eyni bir hadisəylə – 1107-ci il döyüşü ilə bağlı-dır: Məlum olduğuna görə, həmin döyüşdə rus knyazlarının birləşmiş qüvvələri poloves xanları – Boyan və Şarukanın or-dularına zərbə endirmişdir… İqorun məğlubiyyəti nəticəsin-də Artik xanın oğlu və Şarukanın nəvəsi Konçak ata və ba-basının qisasını almaq imkanını əldə edir; bax, elə buna görə, “qot qızları” qıpçaqların məğlubiyyətini və rüsvaycasına qaçmasını xatırlayır və Konçakın qələbəsinə sevinirlər. Qıp-çaqların meydandan qaçdığı həmin döyüşdə olduğu kimi, bütöv bir tayfanın yaxud xalqın kütləvi qaçmasının qazax di-lində xüsusi adı var – “босу”. “Время босу” yaxud Dastan-dakı konstruksiyaya əsasən –“время босуво-босуво”⁶¹.

V.İ.Stelletski bu izahı qəbul edib, cümləni bu cür çevirir: “Ötən dövrlərin fəlakətləri barədə oxuyur və Şarukanın qi-sasını diləyirlər”.⁶²

O.V.Tvoroqov da həmçinin mənim mülahizələrimlə ra-zılaşıb ant knyazı Bojdan üz çevirmişdir.⁶³

Mən öz qələbəmə ona görə belə əhəmiyyət verirəm ki, Boj – “vətənpərvər” istioqrafiyanın elmə sırıdığı bütün qəlp “dəyərlərin” rəmziydi. Nə üçün XIX əsrdə alimlərdən heç bi-ri E.Oqanovskinin fikrinə şərik çıxmaq istəmədi? Və nə üçün əsrimizin 30-cu illərində sovet alimlərinin hamısı bir nəfər kimi E.Oqanovskinin uydurmasını dahiyanə kəşf elan etdi-lər? Təkcə N.K.Qudziy hələ müqavimət göstərirdi, lakin 1838-ci ildə o da artıq danılmaz bir həqiqətə çevrilmiş bu uy-durmanı qəbul etməli oldu.

Boja nümunəsində tarixin necə asan saxtalaşdırıldığını görmək olur.

“Bus çağları” (Musin-Puşkinin variantı əsasında) döv-ründən “qot qızları” ilə qonşuluqdan ilham alan E.Oqanov-ski hekayətlərinin birində “Бооз” adına rast gəldiyi roma ta-rixçisi İordanın (VI əsr) “Qotların mənşəyi və hünərləri” əsə-rinə istinad etmişdir. Onun inamsız halda irəli sürdüyü fər-ziyyə də yalnız bu “Бооз” sözünə əsalanırdı.

Yarım əsrdən sonra onun ehtimalı gözlənilməz bir isti-qamət aldı. Бооз – Божa çevrildi (baxmayaraq ki, latın əlif-basında “ж” hərfi yoxdur və İordan heç cür bu formanı yaza bilməzdi); antlar yalnız ona görə Şərq slavyanlarının əcdadı elan edildi ki, guya “İqor polku dastanı” müəllifinin Booz-dan xəbəri varmış, yəni onun obrazı slavyanların yaddaşın-da qalıbmış…

Ötən 40-50 ildə antlar – şərqi slavyanlar düsturu heç bir dəlil-sübut olmadan tarixçilərin şüurunda özünə möhkəm yer saldı və indi Şərq slavyanlarının tarixi üzrə sanballı elmi əsərlərdə bu tezisdən çoxdan sübuta yetirilmiş bir həqiqət-dən danışılan kimi danışılır.

A.K.Yuqov öz tərcüməsində Boju xalis ruscaya çevir-mişdir: “rus knyazı Bojanın ölümünü yad edir, Şarukanın qi-sasını alanlara alqış deyirlər”.

Beləcə, XVI əsr nasixinin bir səhvi tarix elmində bütöv bir məktəb yaratmışdır.

1962-ci ildə “Ayaqyalın canavar və qot qızlarının nəğ-mələri”⁶⁴ məqaləmdə yazmışdım: “Nə üçün bu başabəla qız-lar İqor qoşunlarının tarixi üçün elə bir əhəmiyyəti olmayan məğlubiyyətiylə əlaqədar olaraq, min il əvvəl olmuş eynən bu cür xırda hadisəni belə asan və adətkar şəkildə yad edirlər?

Dastanın müəllifi nə qədər savadlı olsaydı da öz zə-manəsinin oğlu olaraq qalırdı və çətin ki, uzaq dövrlərə aid faktları bilmiş olaydı – özü də buna elə bir ehtiyacı olmadığı halda. Heç şübhəsiz ki, burada söhbət nədən getsə də, əfsa-nəvi ant sərkərdəsi Bozdan gedə bilməzdi”.

İndi mən həmin məqaləmi bir də nəzərdən keçirib, on-dan imtina edirəm. Bircə sitat gətirdiyim bu parçanı çıxmaq şərtiylə. Yalnız bunu əlavə etmək istəyirəm: Dastanın müəl-lifi üçün hətta Yaroslav Mudri zəmanəsi də uzaq bir dövr idi. Tarixi keçmiş onun təsəvvüründə XI əsrin hüdudları ilə məhdudlaşırdı. XVIII əsrin ziyalısı üçünsə keçmişin azı iki min yaşı vardı. Müəllifin tarixi təsəvvürlərinin hüdudlarının süni şəkildə genişləndirməklə bir tarixi şüurun dialektik in-kişaf mənzərəsini istər-istəməz təhrif etmiş oluruq.

Həqiqətən də, tarixi adı elə-belə ötəri yad etmək üçün müəllif gərək tam əmin olaydı ki, oxucular onun ehyamını başa düşəcəklər. Hələ bu faktı necə izah edək ki, slavyan ya-zılı mənbələrinin heç birinin tarixi yaddaşı IX-X əsrlərdən qədimə getmir? Və hanı o sübut ki, İordanın əsərlərini Rusi-yada oxuyurmuşlar? Hətta əgər onu tərcümə edib sevirdi-lərsə də bu heç nəyə dəlalət etmir, o cümlədən, belə suala da cavab vermir: müəllif nə üçün məhz antları slavyanlara əc-dad seçmişdir? İordanın əsərlərində onların dili, mədəniy-yəti, yaşadıqları coğrafi ərazi barədə heç bir məlumat yox-dur. O yalnız bir neçə ad çəkir və onları hun tayfası adlandı-rır, hətta indinin özündə də hinduları slavyan dilli xalq he-sab etməyə ən vətənpərvər tarixçi belə ürək eləməz.

Mənə belə gəlir ki, Dastan müəllifinin nə hunlar, nə qot-lar, nə antların varlığından xəbəri yoxmuş. Ant – çox güman latınların anti – əks, zidd, yad, özgə, – sözüylə əlaqədardır. Latınlar bütün rəqiblərini ümumiləşdirilmiş şəkildə bu cür adlandırırdılar.

“Amal Vinitari… hunların ağalığına güclə dözürdü. Təd-ricən onların hakimiyyətindən azad olub, o zərbini göstər-mək məqsədilə ordusunu antların ərazisinə yeritdi”⁶⁵. Bura-da “ant”, güman ki, “hunn”termininin sinonimi kimi işlədil-mişdir.

Bir anlıq özümüzü elə göstərək ki, tarixçilərin bütün bə-zəyib-düzədiklərinə inanırıq. Onda belə çıxır ki, “ant övladı” İqora düşmən kəsilən “qot qızları” onun əcdadı Bozun məğ-lubiyyətinə sevinərək oxuyur və poloves xanı Şarukanın qi-sasını diləyirlər. Halbuki, XII əsrin əvvəllərində türklərin məğlubiyyətini qədim german “devaları” deyil, məhz polo-ves qızları özlərinə dərd edə bilərdilər.

Qədim rus ədəbiyyatının görkəmli mütəxəssisi V.F.Sobolevskinin məqaləmə cavabı da “Простор” jurnalın-da çap olunmuşdu⁶⁶.

Sobolevskinin yazısı bir məsələyə – Bojanın müdafiəsinə həsr edilmişdir. Doğrudur, möhtərəm alimimiz öz fərziyyəsi xeyrinə yeni bir dəlil gətirə bilməmişdir; görünür, haqlı ola-raq düşünürdü ki, bəzi hallarda ən kəsərli dəlil-qətiyyət və inamdır. O yazırdı: “O.Süleymenovun mülahizələrindəki yanlışlıq onun “Boza” və “Busove” sözlərinin təsadüfü fo-netik oxşarlığına istinad etmədiyindən irəli gəlir. Onun gəl-diyi qənaət əldə olan tarixi faktlara ziddir”. Yaxud: “Dastan müəllifində ant kralı Buse (artıq “Booz” deyil, “Buse” – O.S) dövrü kimi uzaq bir hadisədən danışmaq və üstəlik “qot qız-ları”nı yada salmaq zərurəti nədən aşkar olur – uzaq-uzaq dövrləri, ant kralı Busun qot basqınlarına necə sinə gərdiyini xatırlamaqla rus knyazlarının vətənpərvərlik hisslərinə təsir göstərmək…”