Az-Ya

Üçüncü mərhələ. Ayrı-ayrı dil vasitələrinin və qeyri-tipik motivlərin üslub və məna çalarlarını öyrənməklə, mü-tərcim bədii vəhdətin, yəni əsərdə əks olunmuş gerçəkliyin təzahürlərini: münasibətlərin xarakterini, hadisə yerini, mü-əllifin ideyasını dərk edir. Mətnin belə anlam üsulu nisbətən çətindir, çünki hər bir oxucu kimi mütərcim də sözlərin və motivlərin hərfiliyinə meyl edir. Mütərcimin zəngin təxəy-yülü olmalıdır ki, əsərdəki bədii gerçəkliyi bütün dolğunlu-ğu ilə dərk edə bilsin. Bir replikanın stilistik quruluşundan baş çıxarmaq bir o qədər çətin deyil. Çətin odur ki, persona-jın bütün replika və hərəkətləri əsasında onun xarakteri haq-qında tam təsəvvür əldə edəsən. Rejissor kimi mütərcimdə də fantaziya hissi olmalıdır. O, ilk növbədə orijinalda təsvir edilmiş mühitin realiyalarını, yəni müəllifin yaratdığı ger-çəkliyi dərindən öyrənib duymalıdır ki, onun bütün dol-ğunluğunu, ən incə çalarları ilə birgə tərcümədə canlandıra bilsin.

Mütərcimin mətni başa düşməməyi bütün hallarda iki səbəbdən: əsərdə təsvir edilmiş gerçəkliyi yaxud müəllif ide-yasını təsəvvürdə canlandırmaq qabiliyyətinin olmamağın-dan və orijinalın dilindən doğan, – istər təsadüfi omonimlər olsun, istərsə mətnin həqiqi çoxmənalılığı olsun, – aldadıcı semantik əlaqələrdən baş çıxarmamağından irəli gəlir…”³⁴

Bədii tərcümə nəzəriyyəsinin müddəalarından ona görə bol-bol sitat gətirirəm ki, bunların hamısı bizim nasixin işinə aid edilə bilər. Biz onun hazırladığı nüsxədə tərcümə işinə xas səhvlərin şahidi oluruq: omonimik səhvlərin də, kon-tekstin yanlış mənimsənilməsindən doğan səhvlərin də. Biz görürük ki, mütərcim Dastanı bədii vəhdətdə: Müəllif, İqor, Boyan, Svyatoslav Vsevolodiç, obrazlarını, bu personajların qarşılıqlı əlaqəsini, həmçinin müəllifin türk probleminə olan mürəkkəb münasibətini düzgün dərk edə bilməmiş və nəti-cədə müəllifin əsas ideyası oxuculara təhrif olunmuş şəkildə çatdırılmışdır, – bu səhv nasixin şərh və əlavələrində xüsu-silə qabarıq üzə çıxır.

Tədqiqatçılar nasixin rolunu azaltmağa çalışırlar. Onu əlyazmanı bütün dəqiqliyi ilə köçürən bir şəxs kimi təqdim etmək, görünür, hamı üçün sərfəlidir. Halbuki yaxşı mə-lumdur ki, mexaniki surətdə yalnız dini yazıların üzü çıxa-rılırdı. Hətta əvvəlki nüsxədəki mürəkkəb ləkəsi də sonrakı nüsxələrdə təkrar edilirdi; dünyəvi əsərlər isə köçürülmür, Nasixin dilinə çevrilirdi. O, orijinalı istədiyi kimi ixtisar edir, ona əlavələr yazır, adları yozur, realiyalara izahlar verirdi. Bu janrın çoxaldılmış digər nümunələri kimi “İqor polku dastanı” da belə qismətdən yaxa qurtara bilməmişdir. Və biz istəsək, istəməsək də bu kədərli faktla qarşılaşmalıyıq. Çünki bu, tarixən şərtləndirilib. Nasixlərin “İqor polku dastanı”na qeyri-dini məzmunlu əsərlərdən fərqli şəkildə yanaşdıqlarını düşünməyə heç bir əsas yoxdur.

Biz “İqor polku dastanı”nı iki epoxanın – XII və XVI əsr-lərin dil və poeziya abidəsi hesab etməliyik və nasixə dü-şüncəsiz nüsxə üzü çıxaran kimi deyil, yaradıcı interpretator, redaktor, bəzi hallarda isə orta müəllifi kimi yanaşmağa borcluyuq.

Yalnız belə real münasibət dastanın taleyini düzgün ba-şa düşməyə və mətnini düzgün oxumağa imkan verər. Na-sixin istifadə etdiyi üsulun mexanizmini öyrənəndən, yəni, orijinalın saf toxumunu alaq otundan ayırandan sonra həqiqi mətni bərpa etməyə cəhd göstərmək olar.

Haşiyə: XVIII əsrin nasixi də (Musin-Puşkin) dastanın mətninə bir neçə izah yazmışdır. Bunları asanlıqla ayırmaq olur. Musin-Puşkin tarixə öz sələfindən yaxşı bələd idi: o, nüsxə üzərində işlərkən, heç şübhəsiz ki, daha zəngin mate-rialdan istifadə etmişdi. O, tez-tez dastanın personaliyalarını dəqiqləşdirir. Musin-Puşkin nüsxəsinin bir yerində belə əla-və aydınca seçilir:

Пети было песь Игореви

Того (Олга) внуку.

Yəni, “Oleqin nəvəsi İqorun şərəfinə nəğmə oxundu”. Bu misrada mötərizə təsadüfən salamat qalmışdır. Əgər Mu-sin-Puşkin öz əlavəsini gözə çarpdırmaq istəməsəydi, “Ol-qa” izahı artıq olardı. “Oleqa” (Oleqin) yazmaq kifayətdi ki, mötərizəyə ehtiyac qalmasın: bu yazılış yeni orfoqrafik nor-manı birüzə vermiş olardı.

Digər bu sayaq halların çoxunda Musin-Puşkin mötəri-zələri götürmüş və onun əlavələri müəllif mətninə daxil ol-muşdur. Musin-Puşkin mətndə iştirakını gizləmək istəyirdi. XVI əsr nasixi gizlətmirdi. Onların qarşısında müxtəlif məq-sədlər dururdu.

GÖZƏGÖRÜNMƏZ TÜRKİZMLƏR

Ulu “İqor dastanı”nda sıx otlar kimi

slavyan sətirlərində bitmişdi qıpçaq sözləri.

S.Markov

Burada araşdıracağımız türkizmlər sırasına türk mətni-nin üst qatında olan türk sözlərini daxil etməmişəm. Yaruqa, yapança, ortma, oksamit, xoruqv, çaqa, koşşey, koqan, koto-ra, kramolo və s. kimi mənşəyi bəlli olan dəfələrlə təhlilə çə-kilmiş terminlərin izaha ehtiyacı yoxdur. Bunları sadəcə ola-raq, rus dilinə tərcümə etmək lazımdır. Bu türkizmlərdən bə-zilərinin tədqiqi ilə Melioranski, Korş, Rjiqa məşğul olmuş-lar. Doğrudur, onlar oksamit, xoruqv, koşşey sözlərini dəqiq tərcümə etməmişlər, lakin bu tərcümələrin təhlilinə vaxt itir-mək istəmirəm, baxmayaraq ki, dastanı düzgün anlamaq üçün “koşşey” kimi türkizmin böyük əhəmiyyəti var.

QIZMIŞ KƏL MÜDAFİƏDƏ

Biz dastanda bir neçə kalka hadisəsi ilə qarşılaşırıq. Bu kalkaların bəziləri nasixə məxsusdur (mətndəki dolaşıqlıq-ların bir çoxu məhz bu kalkalarla bağlıdır), digərləri Kiyev Rusu dövrünün ədəbi dilinə aiddir və müəllif tərəfindən doğma sözlər kimi işlədilir – bu sözlər adətən, mətn daxilin-də heç bir təbəddülat oyatmır. Bunlara “elat stol” (aлтын тахт – qızıl taxt), “belya” – gümüş pul (akшa – axca) və s. aiddir.

Rast gəlib tanıdığı hər türk sözünü tərcümə etmək meyli nasixi öz tərcüməsini qrammatik cəhətdən mətndə yerləş-dirmək zərurətinə gətirib çıxarır. Bəzi hallarda o, buna nail olur. Lakin bunu mətnin təhrifi hesabına edir. Əsasən isə be-lə cəhdlər uğursuzluqla nəticələnir. Hiss olunur ki, Nasix türk dilini zəif bilir. Görünür, şivələrdən biri ilə ötəri tanış-dır. Buna görə, o Dastan müəllifinin rus nitqinin gur yerlə-rində işlətdiyi bəzi türk terminlərini tanıya bilməmişdir. O, yalnız topa halında türkizmləri görür. Məsələn, birinci dö-yüşdə alınan qənimətin təsvirində və Yaroslavın hünərlərini sadalayanda olduğu kimi. Ayrılıqda təsadüf edilən “koş-şey”, “yaruqa” kimi sözlər isə XVI əsrin dilinə daxil olmuş-du və tərcüməyə ehtiyac yox idi.

Vsevolodun “buytur” təxəllüsünü də mən nasixin sezə bilmədiyi türkizmlər sırasına aid edirəm. Salnamələr bu knyaza rəğbətlə yanaşır, onun hərbi rəşadətini və igidliyini xüsusi qeyd edirlər. “İqor polku dastanı”nda da onun əsgəri hünərlərinə az yer ayrılmayıb. Görünür müəllif onu təsadü-fən “buytur” adlandırmır. Bu, batır (batur, bootur, boqatur, boqatır) sözünün etimologiyasını başa düşməyi arzulayan türkoloqlar üçün əsl tapıntıdır. “İqor polku dastanı” XIII əsr-dən sonra geniş yayılmış bu terminin praformasının əks olunduğu yeganə abidədir. X əsrin mənbələrində bu termin hələlik yoxdur. O, çox güman XI-XII əsrlərdə qıpçaq mühi-tində yaranmışdır (“buy-ture” – hərfi mənası “bəy”). Volqa türklərinin dil xüsusiyyətlərini daşıyır.

…Игор ждет мила брата Всеволода

И рече ему буйтур Всевлодъ…³⁵

Musin-Puşkinin bu qeyri-adi termini dərk və izah etmə-yə cəhd göstərmişdir: “Буй” – vəhşi, “тур” isə kəl deməkdir. Beləliklə, Vsevolod öz gücünə və igidliyinə görə məcazi mə-nada Buytur, yaxud Kəl adlanır. Yəqin ki, bu iki sözün bir-ləşməsindən sonra “богатыр” sözü yaranmışdı. İqorun kiçik qardaşı Vsevlod Svyatoslaviç öz zəmanəsinin digər knyaz-larını təkcə boy-buxunu ilə deyil, igidliyi və mənəvi keyfiy-yətləriylə də kölgədə buraxmış, böyük şöhrət qazanmışdı”.

Bu, “xalq etimologiyası”nın tipik nümunəsidir. Bəy – Vəhşi Kələ çevrilmişdir. XVI əsr nasixi və “Задоншина”nın müəllifi də bu termini dərk etməmiş və onu səhv yozmuş-dur.

Sonrakı tədqiqatçıların heç biri “buytur”un sabit birləş-mə olduğunu görə bilməmişlər. Nasix Dastanın sonrakı yer-lərində də özbaşına olaraq, “buy” terminini süni müqayisə yolu ilə aldığı“yar” sifəti ilə əvəz etmişdir. Bu onun “buy” epitetini necə yanlış başa düşdüyünü göstərir (“буй”, “буй-ный” – qızğın, coşqundursa, deməli, “ярый” (həmin mənada) – “ярь” olmalıdır).

1) …Ярь туре Всевлоде

стоиши на бороне

2) …камо Туръ поскочяше…

3) … тебе Ярь Туре Всевлоде³⁶

Kompozisiyada “буй-тур” sözünün tez-tez işlədilməsi, görünür, nasixin xoşuna gəlmişdir və o, epitet sarıdan “ka-sad” olan müəllif təhkiyəsini “zənginləşdirmək” xəyalına düşmüşdür. Gördüyümüz kimi bir yerdə o, “epitetdən” büs-bütün imtina etmişdir. Düşünürəm ki, orijinalda bu sətirlər belə imiş:

1) Буйтуре Всевлоде

cтоиши на барони.

2) камо ьуйтуре поскочяше…

3) от тебе, буйтуре Всевлоде…³⁷

Rus knyazının vəhşi öküzlə qeyri-adi müqayisəsi “За-доншина” müəllifinə çox xoş gəlmiş və o, öz əsərində bu epitetdən istifadə etmək qərarına gəlmişdir. Ola bilsin ki, bu epitet ona bir qədər kobud görünürmüş və “яр тур” epiteti daha çox ürəyinə yatırmış. Lakin o vaxt “яр тур”hələ yox idi…

…Fransız tədqiqatçısı Mazon belə hesab edir ki, “буй тур” və “яр тур” ifadələri “İqor polku dastanı”nın XII əsrdə deyil, xeyli gec yarandığına dəlalət edir. Saxtakar müəllif bu obrazları Amerika və hindular haqqında romantik əsərlərin təsiri altında yaratmışdır: “Vsevloda verilmiş bu epitet hin-du ayamalarına oxşayır və Dastan müəllifinin ən təəccüblü uydurmalarından biridir… “Buy” ifadəsi Dastanda bol-bol işlədilir. Etiraf etməliyik ki, “буй тур” da, “яр тур” da ol-duqca saxta səslənən “kəşfdir”. Bəlkə də, Amerika səyahət-lərinə aid əsərlərdə bu ifadələr daha yerinə düşər və orta əsr rus poemasında göründüyü qədər qəribə görünməzdi. “Diş-li” tədqiqatçı bu baxımdan sübut edə bilər ki, hind ayamala-rına oxşayan bu adlar XVIII əsrdə dəbdə olan iki ədəbi cərə-yanın təsiri ilə yaradılmışdır. Bu mənbələrdən biri dəniz qul-durları, o biri isə Amerikaya səyahətlər haqdakı əsərlər-dir”…³⁸

Əgər “буй тур”u rus dilində “буйный бык” (qızmış öküz) mənasında qəbul etsək, bu halda, slavyan poeziyası üçün yad olan ifadə, doğrudan da, şübhə doğura bilər.

A.Mazona etiraz edirlər: qədim rus mətinlərində ara-sıra bu cür ayamalara rast gəlmək olur. Məsələn, voyevoda “Волчий хвост” (Canavar quyruğu), heyvanat aləmindən götürülmüş şəxsi adlara da təsadüf edilir (“Ворон”, “Волк”, “Собока”, “Воробей”, “Бык” və s.)

Zəif etirazlardır. Birincisi, bunlar knyazların adları deyil, aşağı təbəqənin adamlarına verilən ayamalardır. İkincisi, “tur” termini nəinki ayama-ad halında, hətta adi söz kimi də heç vaxt təyinlə bir yerdə işlənilmir. Sabit epitetlər dövründə bu cür müxtəliflik məntiqə sığmır: komon (at) həmişə “yüy-rək”dir, qurd həmişə “bozdur”, qarğa həmişə “qaradır”. Dəniz – mavi, ot – yaşıl, günəş – işıqlıdır.

Bu halda çox da populyar olmayan “tur” – “öküz” hansı xidmətlərinə görə birdən-birə iki epitetə layiq görülüb, özü də belə nadir epitetlərə? Əgər müəllif “буйный” (qızğın, coş-qun) sifətini qısa formada vermək istəsəydi, onda “буй” de-yil, yəqin ki, “буйн”, “буен” işlədərdi.

DƏLİQANLILAR

…Svyatoslav Kiyevski İqoru üç dəfə “buy” kimi təqdim edir. Mənə belə gəlir ki, “buy” Kiyev Rusunda titullar sırası-na daxil olub, knyaz iyerarxiyasında hansısa dərəcəni ifadə edirmiş.

Türk dillərində buy, biy, bay, bey, bəy, boy variantları hökmü və nüfuzu olan şəxslərlə əlaqədar işlədilirdi.

Svyatoslavın “qızıl sözündə” buy epitetindən orijinal tərzdə istifadə edilməsi hallarına rast gəlmək olar. Knyazlara müraciət edərək, onları rus torpağının müdafiəsinə səsləyən Svyatoslav knyazların hər biri üçün müvafiq tərifli epitet ta-pır. Knyazlardan yalnız dördünə nədənsə “sən”lə müraciət edir:

… Ты буй Рюриче и Давыде!.

…А ты буй Романе и Мстиславе!

XVI əsr nasixi necə başa düşürsə, elə də tərcümə edir:

…Ты буйный Рюрик и Давыд!

..А ты буйный Роман и Мстислав³⁹!

Dastanda yaman çox dəliqanlı var. Halbuki, Svyatos-lavdan daha nəzakətli rəftar gözləmək olardı. Müəllif kimi ona da “siz” əvəzliyi yaxşı məlum idi və bu nümunələrdə belə müraciət daha yerinə düşərdi. Mənə belə gəlir ki, məhz nasix knyaz Svyatoslavı ədəbsiz etmişdir.

Orjinalda, yəqin ki, beləymiş:

…А ты буй Рюриче и Давиде!

…А ты буй Романе и Мстиславе!

Bu müraciət türk dilindən hərfən: “adı yüksək” kimi tər-cümə edilir:

…Adı bəy Rürik və David!

…Adı bəy Roman və Mistislav!

Bu nümunə nasixin və onun ardınca bütün tədqiqatçı-ların tətbiq etdikləri xalq etimologiyası metodunun nə ilə nə-ticələndiyini əyani nümayiş etdirir.

“A ты буй” türkizmi öz gözəgörünməzliyi sayəsində qalmışdır: sadəliyi və xoş ahəngi (daha dəqiq desək, slavyan leksamalarına həmahəng olması) termini kalka üsulu ilə tər-cümədən yaxud düzəlişdən xilas etmişdir.

SƏKKİZFİKİRLİLİYİN BƏLASI

Digər türk təyinlərinin bəxti az gətirmişdir. Svyatoslav Qaliç knyazına bu sözlərlə müraciət edir: “ОСМОМЫСЛ ЙАРОСЛАВ!”

Musin-Puşkin bu epiteti izah etmir.

“Осмомысл” epitetinin yozumları ilə V.N.Petersin mə-qaləsindən tanış olmaq olar. Ən uğurlu yozumu F.İ.Pokrov-ski vermişdir. Onun fikrincə, bu təxəllüs “knyaz Yaroslavın dövlət fəaliyyətində onu məşğul edən ən mühüm səkkiz qayğının” bir növ ümumiləşdirilmiş rəmzi idi⁴⁰”. Müasir şərhçilər V.İ.Stelletskinin izahı ilə də məmnuniyyətlə razı-laşdılar: “Yaroslav görkəmli dövlət xadimi idi, öz natiqliyi ilə ad-san qazanmışdı. “İqor polku dastanı”nın müəllifi bü-tün bunları digər qədim rus abidələrində təsadüf edilməyən “Осмомысл” (yəni, eyni vaxtda səkkiz müxtəlif işlə məşğul olan) epitetində ifadə etmişdir”⁴¹. Beləliklə, “Осмомысл” – “Səkkizfikirli” kimi başa düşülmüşdür.

…Qazax eposunda hərbdə və sevgidə, zəhmət və sənət-də, natiqlikdə və elmlərdə öz bacarığı ilə ad çıxarmış igidi ən yüksək mənada tərif etmək istəyində onu “Сегiз кырлы” ad-landırırlar. Bu epitet müasir rus dilinə hərfən “Восмиуголь-ный” yaxud “Восьмигранный” (səkkizkünclü) kimi tərcü-mə edilir.

Əski rus dilinə isə “oсмомыслый” yaxud qısa sifət for-masında “oсмомысл” kimi çevrilə bilərdi.

Yoxlayaq: “Осм” – səkkiz (qədim rus və köhnə slavyan), мыс – künc, tərəf (qədim və köhnə slavyan), лъ – qısa sifət şəkilçisi.

Xalis kalkadır. Müəllif kalkasıdırmı? İnanmıram. Dasta-nın heç bir yerində Svyatoslava aid olan parçadakı (“Svya-toslavın yuxusu”, “Boyarların bu yuxunu yozması”, “Qızıl söz”) qədər çox türk sözünə və frazeologizmə rast gəlməz-sən.

Nasix gözünə dəyən türk sözlərini və ifadələrini ciddi cəhdlə tərcümə edərək, Kiyev knyazları və boyarlarının canlı vasitəli nitqinin xüsusi ahəngini təhrif edib axtalayır.

Əgər nasix tədqiqatçıların gördüyü mənanı ifadə etmək istəsəydi, epitet forması daha mürəkkəb olardı: “Осмомыс-лен”.

UYDURMA GƏMİLƏR

Rus sözlərinin tərkibində olan gözəgörünməz türkizm-lər məndə xüsusi maraq oyadır. Bu, alınma leksemanın tam mənimsənilməsinə dəlalət edən göstəricidir.

Müəllif dialektində bir neçə türk özüllü söz var – “при-пешали”, “потручати”, “расушась”.

Припешали (препишали) – biçdilər, türk dilindəki “biç” sözündən yaranmışdır; расушась – səpələmək, ətrafa dağılmaq, “уш, уч” sözündədir.

Üzərində dayanmaq istədiyim bir fel isə bu yaxınlarda bərpa edilmişdir. Onun mənası konteksdən aydın olur, lakin etimologiyası sübuta yetirilməmişdir: “река Стугна: худу струю имея, пожръши чужи ручъи стругы ростре на кус-ту…”

Musin-Puşkinin tərcüməsi: “река Стугна: она пагуб-ными струями пожирает чужие ручьи и разбывает стру-ги у кустов…” – “Stuqna çayı o məhvedici axınlarıyla özgə çayları udur və mənsəbindəki gəmiləri dağıdır…”

İlk nəşrdən ötən illər ərzində tədqiqatçılar bu cümləni aşağıdakı şəklə sala bilmişlər: “Stuqna çayı: onun öz suyu azdır, özgə çayları və gəmiləri udur, mənsəbinə yaxın enlənir…”

V.İ.Stelletskinin tərcüməsi: “Stuqna çayı: onun öz suyu azdır, özgə çayları və axınları udur, mənsəbə doğru genişlə-nir…”

İlk çağlarda “струги” sözü “gəmi” mənasında başa dü-şüldüyündən “ростре на кусту” ifadəsi “çayın mənsəbində-ki gəmilər” kimi tərcümə edilirdi. Lakin sonradan məlum ol-du ki, “стругы” sözü “çay”ın sinonimidir və yazıda bir-birini əvəz edirlər.

Mən burada билингва – iki sinonimin qovuşması hadi-səsini görürəm.

Tərcümə edirik: “Stuqna çayı su sarıdan kasaddır, özgə çayları – struqiləri udur, mənsəbinə doğru genişlənir”. Das-tanda bu cür bir neçə qoşa sinonim var: “туга-тосга” (qəm), “свет-зарйа” (səhər), “свычаи-обычаи” (adət). “Ручьи” və “струги” qoşa sinonimi də bu sıraya aid edilə bilər.

Stelletski “рострена” felinin yaxın mənasını tapa bil-mişdir. Bu məna mətnin məzmunundan aydın olur. Lakin “трен” kökünə daha heç yerdə təsadüf edilmir.

Bəlkə, “рострена”dır (itirmək)? Lakin bu məna kon-tekstə büsbütün yaddır.

Qazax dilində “терен” sözü var – 1) dərin, 2) məzmun-lu. Teren su – dərin su. Teren oy – dərin fikir, teren maqnalı söz – dərin mənalı söz. Lakin sözün “dərin” mənası ikinci dərəcəlidir. Söz “ter” – dər, yoğ kökündən yaranmışdır. Teren – feli sifətin keçmiş zamanındadır, hərfi mənada – də-rilmiş, yığılmış, çoxaldılmış deməkdir. Bu söz “həcmdə bö-yüdülmüş”, “genişlənmiş” mənalarını da ifadə edir. Mənə belə gəlir ki, ilk çağlarda bu söz birləşməsi məhz sahənin ar-tırılması mənasını ifadə edirdi ( torpağa, suya və sair ob-yektlərlə əlaqədar).

Tinin (tatar) dialekt forması, yəqin ki, slavyan dilindəki incələşdirilmiş “ширина” (en) sözündən öncə işlədilirmiş.

Mənə belə gəlir ki, “рaсширена” (enlənmək) sözünün əski forması “рострена” imiş.

“İqor polku dastanı” – nadir abidədir, burada bir çox türk sözləri öz ilkin mənasında qalmışdır. Gözəgörünməz türkizm – XII əsr slavyan dialekti əsasında yaradılmış “İqor polku dastanı”nın, həqiqətən, qədim olmasını sübut edən çox kəsərli bir dəlildir.

TMUTOROKAN DİVARLARI

Vseslav “изъ Киева дорискаше до куръ Тмуторо-каня”.

Musin-Puşkin bu cümləni belə izah etmişdi: “Knyaz Ki-yevdən çıxıb Kursk və Tmutorokana qədər çapdı”. Buna gö-rə “kуръ” sözünü böyük hərflə yazmışdı: “Куръ”.

Hazırda D.S.Lixaçovun izahı əsasında “до куръ” ifadəsi “xoruz banınadək” tərcümə edilir. Lakin bu oxunuş qram-matika ilə uzlaşmır (mən hələ saxta mənanı demirəm). Qrammatik sxemi sadələşdirməklə biz adlıq halın təkini alı-rıq “кура Тмутороканя”. Belə çıxır ki, Vseslav “xoruz ba-nı-nadək” deyil, “toyuq banınadək” çapmışdır (“до кур” – “до кури”). Bu incə fərqi nəzərdən qaçırmaq olmaz. D.S.Lixaço-va lazım olan nəticəyə gəlmək üçün çatışmayan formanı əla-və etmək lazımdır –“до куровъ Тмутороканя”.

Mən “до куръ Тмутороканя” ifadəsinə başqa mövqe-dən yanaşmağı təklif edirəm. Belə bir türk sözü var: “кура” (гура – divar, hasar) müasir tatar dilində – кура, qazax di-lində – кora). Bu sözün qədimliyi X-XI əsrlərin abidələri ilə sübut edilib. Onun mənşəyi lap üzdədir – “кур”, “гур” kö-kündən yaranmışdır (курган – qala, tikili; həmçinin – qur-ma, həmçinin – qurğu, quran)⁴².

Dastanda “стена” (divar) sözünə rast gəlmirik (bu al-man sözü rus dilinə çox sonralar daxil olmuşdur). Onun qar-şılığı – “забрало”dur. Rus şəhəri Putivlin divarları – “заб-рало”, poloves şəhəri Tmutorokanın divarları – “кур”.

Beləliklə, tərcümə edirəm: “Vseslav Tmutorokun divar-larına qədər çapdı”. “Кура” – Dastanda işlədilmiş daha bir gözəgörünməz türkizmdir. Yəqin ki, nasix bu leksemanın əski mənasını bilmirdi, lakin tanış söz kimi səsləndiyindən bu sözün formal analogiyaları var idi. “İqor polku dasta-nı”nda və digər abidələrdə bu səbəbə görə başqa gözəgö-rünməz türkizmlər də qala bilərdi.

QORAZ QUŞU

Ни хитру, ни горазду,

ни птицю горазду

суда Божiа не минути.

Musin-Puşkin: “как бы кто хитръ, какъ бы кто уменъ ни былъ, хоть бы птицей леталъ, но суда Божия не ми-нетъ”. – “nə qədər hiyləgər, ağıllı olsan, yenə Allah cəzasın-dan qaça bilməzsən”.

Məşhur kilsə məsələsindən istifadə edilib. “Danil Za-toçkinin duaları”nda (XIII əsr) bu zərbi-məsəl belədir: “суда де божия не хитру уму, ни горазну ни минута” – “nə ağıl-lı, nə də sarsaq – Tanrı cəzasından qurtara bilməz”.

Burada sirli “птица гораздо” buraxılıb.

V.A.Jukovski və P.P.Vyazemski bu ifadəni “гораздый по птице” şəklində oxumağı təklif edirdilər, yəni, quş uçu-şuna əsasən fal açmağı bacaran.

Qədim insanların güclü heyvanlara – totemlərə sitayiş etməsi bu gün bizə təbii görünür. Hətta tuğlardakı qaban ək-sinə də haqq qazandırmaq mümkündür, hər halda qabanın da zəhmli görkəmi, iri çapaq dişləri var. Ancaq biz bitli-sirkəli, gündəyməzi qırmızı əntər meymuna sitayiş edən qə-dim misirliləri heç cür anlaya bilmirik – nə olsun ki, günəşin çıxmasını birinci olaraq, öz qışqırıqları ilə bu əntərlər xəbər verirdi. Nəcis kürəciyini tələsmədən yumbaladan skarabey qurdunun “nəcib” işinə mane olmamaq üçün bütöv bir or-dunu yolundan saxlayan fironların hərəkəti bizdə təəccüb doğurur. Biz həya edib peyin böcəyinin hətta adını da sirr örpəyinə bürüyürük – “skarabey” kimi romantik bir ad ve-ririk ona. İşarənin sehri o qədər güclü idi ki, peyin böcəyinin “yaratdığı” bu kiçik nəcis kürəciyi hətta günəşin özü ilə ey-niləşdirilirdi. Formanın gücü mənfur məişətin əsiri olan məzmunu üstələyirdi.

Hind-Avropa xalqlarında adi xoruz doğan günəşin tan-rıçası, həyat və dirilmənin rəmzi sayılırdı, yalnız ona görə ki, günəş çıxanda ucadan banlayırdı. Xoruzun adı xalqların adı-na çevrilir, əksi imperiyaların gerbi olurdu. Xoruzu xalılar-da, əl işlərində təsvir edirdilər, onun taxta, bürünc, qızıl su-rətiylə məbədlərin, evlərin damını bəzəyir, qəbirlərə rəmzi məna verirdilər. Sonralar xoruzu başqa sitayiş obyekti – odun yeni rəmzi olan xaç əvəz etdi. Və xoruzun təqibi baş-landı. Slavyan xristianlığının rəhbərləri xoruzla mübarizə aparmağı özlərinə ar bilmirdilər. Öz moizələrində biçarə xo-ruzun başına lənətlər yağdırır, yunan dininin əsas düşmən-lərindən biri kimi onu ən dəhşətli cəzalarla hədələyirdilər.

Nə hiyləgər, nə mahir

nə quş, xoruz

Allah cəzasından qurtara bilməz.

Lakin ciddi alim heç vaxt inanmaz ki, qədim rusların din rəhbərləri, o cür mötəbər şəxslər hansısa bir qanadlı məxluqla ilahiyyat mübahisəsinə girişib, özlərini bu qədər alçaltmış olsunlar. Buna görə, “İqor polku dastanı”ndakı bu ifadə indiyədək heç cür ağlıma yerləşmir. Hind-iranlıların folkloru sayəsində məşhurlaşmış əfsanəvi Haruda quşu ya heç olmasa Simurq quşu olsaydı dərd yarı idi, belə “hörmət-li” quşlarla mübahisə etməyə də dəyər, mübarizə aparmağa da! Yoxsa bu toyuq oğlu xoruzla nə dava, nə mərəkə?!

Günəş oğlu xoruz kultu çox güman iranlılarda, İranla qonşu olan türklərdə və bəzən slavyan tayfalarında eyni idi.

Türklər xoruzun adını olduğu kimi saxladılar – koraz, qoraz, qaruz, kuruz, xorus, xoruz və s. Yəqin ki, slavyan for-maları da müxtəlif idi. Dastanda Günəş Tanrısı – “Xors” yad edilir. Düşünürəm ki, onun quş “xoros”a dəxli varmış.

Dastanda göstərilmiş məsəli müəllif uydurmayıb. Gö-rünür, bu məsəl yüz illər boyu işlədilirmiş. “Qorazdıy” (ma-hir, bacarıqlı, usta, zirək və s.) “koraz”dan (qoraz) xeyli ara-lanmışdır və bu məsəli çəkən şəxs qafiyələnən sözlər arasın-da bilavasitə semantik əlaqə olduğunu sezməyə də bilərdi.

SVYATOSLAVIN YUXUSU

Svyatoslav qarışıq yuxu görürdü: “В Киеве на горахъ си ночь съ вечера одевахъте мя, – dedi, – чръною пополо-мою на кроваты тисове, чръпахаутъмисинее виностъ тру-домъсмешено, сыпахутмитъщими Тулы поганыхъ тлъко-винъ великий женчогб на лоноинугуютъмя. Ужедскы безъкнесавмоемъ теремезлатовръсемь. Всю нощьсъ вече-ра босуви врани въъзграяху у Пленьскана болони беша дебрь Кисаню и несошлю къ синему морю”.

И ркоша бояре князю: “Уже, княже, туга умь поло-нила. Се бр два соколв слетеста съ отня стола злата поис-кате града Тьмутороканя, а любо испити шелемомь До-ну…”

Musin-Puşkinin tərcüməsinə vaxt itirməyək. Çünki bu tərcümə sonrakı nümunələrdə az qala sözbəsöz təkrar edil-mişdi. Yaxın dövrlərə aid ən yaxşı tərcümələrdən birinə – L.A.Dmitriyev, D.S.Lixaçov və O.Tvoroqovun birgə əməyi-nin məhsuluna müraciət edək:

“Svyatoslav Kiyevdə dağlar başında qarışıq bir yuxu gördü. Dedi: ”Bu gecə yuxuda gördüm ki, axşamdan məni qara örtüyə bürüyüb qaraçöhrə taxtın üstünə uzadıblar; mə-nə qəm qarışıq göy şərab süzürlər. Kafir yadellilər boş sa-daqdan sinəmə iri-iri mirvarilər səpirlər, məni əzizləyirlər. Qülləsi qızıl köşkümün taxtları kərənsiz qalıb⁴³. Axşamdan bü-tün gecəni Plesensk yaxınlığındakı çəməndə, Kisan meşə-sində boz qarğalar qarıldaşdılar, sonra göy dənizə tərəf uçub getdilər”.

Boyarlar Knyaza dedilər: “Knyaz, qəm – ağlını çaşdırıb. İki şahin qalxıb uçub qızıl ata taxtından ki, Tmutorokan şə-hərini fəth etsinlər, ya da heç olmasa, dəbilqəylə ulu Dondan su içsinlər. Lakin artıq kafir qılıncları onların qol qanadlarını qırıb, özlərini də dəmir tora salıblar”.

O.V.Tvoroqovun yazdığı izahlarda bu parçanın bəzi yerlərinin müəyyən edilməsi sahəsində bir neçə mütəxəssis nəslinin əməyi əks olunmuşdur. Lakin təəssüf ki, O.V.Tvo-roqovun şərhləri çox qısa və dəlilsizdir. Məsələn: “İri mirvari – rus inanclarına görə, yuxuda mirvari görmək göz yaşları, dərd-qəm deməkdir”.⁴⁴

Biz indi Svyatoslav “Kiyevski nə üçün belə yuxu görüb” sualını qarşıya da qoya bilərik, bu suala cavab da verə bilə-rik. Bu yuxunun simvolikası təsadüfdürmü?

***

Svyatoslav yuxuda görmüşdü ki, onu TÜRK, TENQ-Rİ ADƏTİNCƏ DƏFNƏ HAZIRLAYIRLAR.

Siz bu mərasimlə ikinci hissədə – “Şumernamə” (“Tenqrilik” fəsli) kitabında ətraflı tanış ola bilərsiniz.

***

Əvvəlcə görək mərasimdə kimlər iştirak edir. Svyatos-lavın əmisi oğlanları – İqor və Vsevolod.

“Си ночь съ вечера одевахатъте мя, – рече…”

Güman edirəm ki, perqament nüsxədə “сыновечь” (qar-daş oğulları, əmioğulları) termini sətrin sonunda düşdüyün-dən ixtisarla yazılmışdır: “СНЧЬ”.

Sonrakı sətir “съ вечера” (axşamdan) ifadəsiylə başla-yırdı. Nasix titri açarkən, bu qonşuluğu nəzərə almış və üzdə olan həlli tapmışdır – “Си ноч” (bu gecə).

***

“Qəmlə qarışdırılmış göy şərab”.

Mütərcimlər qəribə obraz yaratmışlar: “темно-голубое вино с горем смешено” – qəmlə qarışdırılmış tünd-mavi şə-rab”. Qədim Misir himnlərindən bəri bütün dünya poeziya-sında çətin ki, belə məcaza rast gəlmək olsun. İfadəyə lazım-sız bir mücərrədlik verən sözlərin etimoloji təhlilindən sonra bu misranın sehri də itir.

“Синее вино” kifayət qədər təhlil edilib45. “С трудом” – aydın deyil, çünki tərcümələr müasir “труд” (iş) sözü ilə pa-ralelə qəribə bir asanlıqla inanmışdılar.

Lakin “с работой смешено” (“işlə qarışdırılmış”) ol-duqca gülüncdür, buna görə hamıya məlum olan “труд” üçün yeni məna uydurulur – qəm, kədər. Çünki bu halda hə-min ifadəylə “труд”un işlədilməsinə birtəhər haqq qazan-dırmaq olardı.

Burada da nasix barmağı vardı.

Mənim fikrimcə, orjinalda belə olmalıdır: “синее вино съ трутом смешено”. Mən burada türk dillərində geniş ya-yılmış “трута” sözünü işlətmişəm – torta, xılt, çöküntü (cı-ğatay), torta (Azərbaycan), turtu (Türkiyə türkcəsi). Məsə-lən, şarap turtusu – şərab tortası. “Turu” sözündən əmələ gəlib-durmaq, durulmaq: turdu – durdu, duruldu.

“Труд” – iş sözü isə başqa türk formasından əmələ gə-lib; “turt” – ⁴⁶) itələ, 2) dürt, dürtələ, 3) vur (ümumi-türk). Müqayisə et: “трутитъ” – itələmək, basmaq, dürtələmək (rus xalq dili), “трутити”, “тручати” – itələmək, vurmaq (uk-rayna), “троутити” – itələmək (çex).

Dastanda maraqlı bir feil var: “потручати”, mənası kon-tekstdən aydın olur – “vurmaq”.

Qədim slavyan quldarlıq cəmiyyətində “iş” anlayışını ifadə etmək üçün hər bir sinif öz terminini yaradırdı. Qullar sinfi – “работа” (“рабити”dəndir). Hərbiçilər sinfi – трут, труд (“трудити” – vurmaq, döyüşmək”).

Mənim fikrimcə, “труд” sözünün ilkin mənası – “mü-haribə, hərbi iş” olmuşdur. Dinc dövrlərdə əsgər adı – “тру-тень” başqa cür mənalandırılmışdır – müftəxor, tüfeyli (Çox güman hələ ümumslavyan dövrlərində sözün bu mənası ge-niş yayılmışdı. Müqayisə et: труд – müftəxor (slavyan), трут (qədim çex və s.).

Cəmiyyətin müəyyən inkişaf mərhələsində “müharibə -iş” anlayışlarında mənaca eyniləşməsi bir çox dillər üçün sə-ciyyəvi haldır. Müqayisə et: türk dilindəki “is”, “iş” – 1 ) dö-yüş, müharibə, 2) iş, əmək, zəhmət.

…Dastan müəllifi yalnız iki omonimləşdirilmiş formaya bələd idi: “труд” – müharibə və “трута” – çöküntü, xılt. O, bunları mətn daxilində olduqca dəqiq yerləşdirmişdir.

1) “Не лепо ли ны бяшеть, братие, начати старыми словесы трудных повестий о пълку Игорове” ⁴⁷(hərbi, əsgəri hekayətlər).

2) “Синее вино съ трутомь смешено” (çöküntü, torta ilə qarışdırılmış).

Nasix ikinci formanın mənasını bilmədiyindən, onu bi-rinci variantın təhrifi zənn etmişdir.

Kim Svyatoslavın sinəsinə mirvari səpir və onu əzizlə-yir? Kafirlərin, yəni poloveslərin arıq və dul arvadları.

Тул-dul (ümumtürk). Daha bir gözəgörünməz türkizm.

Nasix də, mütərcimlər də qədim rus “tula” – sadaq sö-zünə tuşlanaraq növbəti məntiqsiz obraz yaratmışlar: “то-шими (deməli, arıq, boş) колчанами поганых язычников сыплют крупный жемчуг на грудь мне и нежат меня” – kafir yadellilər içi boş sadaqdan sinəmə iri-iri mirvari səpir; məni əzizləyirlər”.

Dastanda “тули” sözünə iki dəfə təsadüf edilir:

…луци у них напряжены,

тули отворены.

…лучи съпряже,

тругою имь тули затче⁴⁸

Mətndən tam aydın olur ki, burada söhbət sadaqdan, oxqabından gedir. Bu apaydın nümunələrdən biz Svyatosla-vın yuxuda gördüyü “тулы”dan tam fərqli başqa söz görü-rük.

Müəllif ТУЛЫ və ТУЛИ sözlərinin yazılış fərqini yaxşı bilirdi. Yəqin ki, orijinalda cümlə bu cür idi: “Сыпахуть ми-тъщии тулы поганых тлъковинъ великий женчюгь на ло-но и негують мя”, yəni “çölçülərin arıq və dul arvadları si-nəmə göz yaşları tökür (mirvari – göz yaşı), məni əzizləyir-lər”.

Bu parça türkizmlərlə zəngindir: 1) тлъковин – “языч-ник”in kalkası, 2) женчюгь – çin dilindəki “йeн-чу” qıpçaq-ların vasitəsilə rus dilinə keçmişdir, 3) тул-dul.

***

XII əsrin iki dilli oxucusu Svyatoslavın yuxusunu XVIII və sonrakı əsrlərin təkdilli oxucusundan fərqli şəkildə dərk edirdi.

Svyatoslavın əmisi oğullarının və dul poloves qadınları ilə “ünsiyyəti” çox şeydən xəbər verir. Qardaşları və dul qa-dınlar (poloves dərdi) onu tenqri (poloves) adəti üzrə geyin-dirib dəfnə hazırlayırlar.

***

“Уже дьскы без кнеса в моем тереме златоврьсемь”.

Tədqiqatçılar “дьскы” sözünü “доски” (taxta) mənasın-da qəbul etmişlər.

“Кнес” – bir neçə yozumu var: 1) damın banı, 2) damın banı altında üst şalban. “Svyatoslavın yuxuda öz köşkünün, sarayının “knesinin”yoxa çıxmasını görməyi nəinki təbiidir (?!), həm də əlamətlərin mənasını tam aydınlaşdırır, yəni “кнес” yoxa çıxıb, onun bir-birinə bərkitdiyi taxtalar hava-dan asılı qalıb və artıq şübhə yoxdur ki, Svyatoslavı ölüm təhlükəsi gözləyir”⁴⁹.

Ağlabatan izahdır. Bircə şübhəli görünən odur ki, şərqi rus dilləri üçün “дьскы” (yəni “диски” yaxud “дески”) və “кнес” formaları qeyri-adidir və qədim rus yazılı abidələri-nin heç birində bu formalara təsadüf edilmir.