Az-Ya

“…Zadonşina” yerinə düşdü. Sofoni-rezanetsin adını şöhrətləndirdi. Neçə-neçə nüsxəyə köçürülüb (əsla bizə çat-masa da) geniş yayılıb. Lakin Sofoni bir daha əsər yazmadı. Görünür müvafiq nümunə olmadığına görə.

Üçüncü pərdəyə əlavə.

Sovet ədəbiyyatşünaslığında “Zadonşina”nın yaranma nəzəriyyəsi başqa cür təsəvvür edilir: XIV əsrdə “İqor polku dastanı”nın onlarca, yüzlərcə nüsxəsi vardı. Geniş yayılmış-dı, üslub gözəlliyi və yüksək amalına görə xalq tərəfindən sevilirdi. Geniş xalq kütlələri o vaxt da əsərin ədəbi dəyər və əzəmətini yaxşı dərk edirdi. Əsərin sadiq pərəstişkarların-dan bir də “Bryansk boyarı Sofoni Ryazanski” idi. Abidənin gözəlliyindən ilhama gələn bu Sofoni dizini qatlayıb cavab əsərini yazır və nümunəyə bəslədiyi böyük hörmət hissinə görə onun poetikasını öz əsərinə köçürür.

“Zadonşina”nın oxucuları və dinləyiciləri sevilə-sevilə oxunan hər iki əsəri həyəcan içində müqayisə edir, doğma ədəbiyyatın iki əsr ərzində qət etdiyi məsafəni xəya-lən gözdən keçirib qürrələnirlər…

Akademik B.A.Rıbakovun izahını oxuyanda qarşında təxminən belə bir mənzərə canlanır. O yazır:

“Dmitri Donskoyun qələbəsi Don uğrundakı döyüşdən az sonra Sofoni Ryazanetski tərəfindən yaradılmış “Zadonşi-na” əsərində vəsf edilmişdir. Elə ilk sətirlərdən müəllif “İqor polku dastanı”ndan sitatlar gətirməyə başlayır, ondan il-hamlanaraq, özünü onun təntənəli ahənginə sazlayır. Yəqin ki, “Zadonşina”nın oxucuları da, dinləyiciləri də “İqor polku dastanı”na yaxşı bələd imişlər və Kulikov döyüşü haqda nəğmə üçün necə bir dahiyanə nümunə seçildiyini layiqincə qiymətləndirə bilərdilər. Onun (müəllifin – O.S) “İqor polku dastanı”ndan daim bəhrələnməyi, dastanın poetikasına vur-ğunluğu, seçdiyi nümunənin təntənəli möhtəşəmliyi, 1180-ci illərdə ömür sürmüş naməlum kiyevlinin dahiliyinə, onun nəcib məramına duyduğu dərin ehtiram hissiylə izah edilə bilər”.

Toy sağlığına oxşayan belə təntənəli bəyanatlar onsuz da mürəkkəb məsələni bir az dolaşdırır.

IV pərdə. Fəaliyyət yeri – Pskov monastırlarından biri. Zaman – XV-XVI əsrlər. İştirakçılar: kitabların üzünü köçü-rən naməlum rahib. Yaradıcılıq xasiyyətnaməsi: əla redak-tordur, şərik müəllif bacarığına malikdir (dünyəvi ədəbiy-yatları köçürənlərin hamısı üçün xarakterik keyfiyyətdir). Süjetin yalnız başlanğıcı əvvəlkilərin eynidir.

…Rahib monastır kitabxanasındakı nüsxələri saf-çürük edir. Müharibə illərində cənubdan gətirilmiş əlyazmalar da burada saxlanılır. Rahib dini ədəbiyyatların üzünü köçür-mək üçün perqament axtarır. Perqament isə hələ də çatışmır. Artıq Rusiyada yeni yazı materialları – kağız işlədilir. Lakin bu, dini ədəbiyyata layiq material deyil. Nisbətən ucuz olsa da, perqamentdən davamsızdır. Bununla belə kağız istehsa-lı qədim rus ədəbiyyatını tam məhv olmaqdan xilas etmiş-dir). İndi rahibi dünyəvi ədəbiyyat da maraqlandırır. Özü də təkcə onu yox. Rusiyanın hər yerində qədim ədəbiyyata ma-raq gündən-günə artır. İndi qeyri-dini mətnləri dərhal silmir, əvvəlcə kağızı köçürürlər.

Rusiyada savadlıların sayı durmadan artır. Hətta ka-ğızdan hazırlanmış kitablar da yaxşı qiymətə gedir, monas-tırlara (o dövrün nəşriyyatları) böyük gəlir gətirir.

Anbarlarda uzun illər baxımsız qalmış kitablar araşdırı-lır, saf-çürük edilir, qədimi əlyazmalar, toplular, məcmuələr dünya işığına çıxarılır. Doğrudur, bu məcmuələrdə açıq aş-kar qeyri-xristian məzmunda olan yazılara da təsadüf edilir. Lakin varlığa nə darlıq, kağız ki var, azacıq redaktəylə kağı-za köçürüb çoxaltmaq olar…

Perqament qıtlığının həlliylə kilsə senzurası da liberal-laşır, müəyyən güzəştlərə gedir. Həm də siyasi vəziyyət də-yişib. XVI əsrdə qədim rus bütpərəstliyi artıq heç bir təhlükə kəsb etmir. Büt-tanrılar – Perun və Veles, Striboq və Xors xalq tərəfindən büsbütün unudulub, artıq onlar İsa peyğəm-bərlə rəqabətə girə bilməzlər. El mədəniyyətində bütpərəst-liyin bəzi elementləri qalmışsa da, ideologiyaya zidd oldu-ğundan boşluqdan asılı kimidir. Pravoslavlığın gürzələriylə yerlə-yeksan edilmiş əski monolitin bu miskin qalıqları kimi qorxuda bilər?! İndi mövcud ideologiya üçün qulyabanı və damdabacalar da qorxulu deyil. Axı mövhumat – din deyil, maraqlı, gülməli bir anaxronizmdir. Kilsə nümayəndələri bunu yaxşı bilirlər. Elə xristianlığın özü də indi Rusiyada hər bir din labüd olan mərhələdən keçməkdədir – o tədricən vər-dişə çevrilir, adamların canına, beyninə hopur, öz mövqeyini möhkəmlədir.

Əsas rəqibləri məhv etdikdən sonra qalib ideologiya əqi-dəyə, sonra da vərdişə çevrilir. O, eroziyaya uğrayır, qocalır, məişət səviyyəsinə enir, kütləşir. O artıq qıcıqlandırıcı xati-rələrə ehtiyac duyur. Qocalıb əldən düşmüş, piy bağlamış bu hakimi-mütləqə qədim düşmənlərin cisimsiz kölgələri daim özünü təsdiq etmək üçün gərəkdir. Beləcə, din tədricən qəti-likdən azad olur. Onun sönməkdə olan ruhu yalnız küfrdən, bidət cərəyanlardan qida alır. Onlarla mübarizədə öz ömrü-nü uzadır. Onun diqqəti daim həmin istiqamətdədir. Çünki ortodoksal kilsənin nüfuzuna qəsd edən həyati cəsarətli niy-yət və proqramlar orada hazırlanır. Onların kitabları hələ də camaatın gözü qabağında təntənəli surətdə yandırılır. Mə-nasız Veleslər, heç nəyə yaramayan, nə dediyini özü də başa düşməyən Makoşlar isə heç bir proqram irəli sürmür, onlar-dan yalnız boş ad qalıb və onlar kilsə üçün samoyedlərin taxta bütləri qədər ziyansızdır.

…Və rahib “İqor polku dastanı”nın son nüsxəsini tapıb öz masası üstünə qoyur. Üzünü kağıza köçürür, bir neçə nüsxədə hazırlayır. Bu nüsxələrdən birini XVIII əsrdə Mu-sin-Puşkin əldə edir. O biri nüsxə XX əsrdə Peçeroda görü-nüb yox olur. Üçüncüsünü isə Həştərxan bazarından namə-lum bir qazax alıb harasa aparır…

Mavi günəş

Heyvan civiltisi

Dastan bizə şeiriyyəti öyrədir. İllər boyu onu sətir-sətir oxuyub qavradıqca poeziya savadın artır. Rus dili və poeti-kasının canlı dərsliyidir bu Dastan – elə bir dərslik ki, qay-dalarını, düsturlarını özün tapıb qurursan, elə bir dərslik ki, insanlar cansıxıcı qanunauyğunluqlardan yüksəkdə durur. Poeziya – qrammatikanın özünüifadəsi deyil, lakin qram-matik duyum bəzən poeziyanı anlamağa kömək edir.

…İqor və Vsevlodun qoşunları qarşılaşır. Yürüş başlanır:

Тогда въступи Игорь, Князь, въ златъ стремень

И поехо по чистому полю. Солнце ему

Тьмою путь ваступаше: нощь стонущи

Ему грозою птиць убуди: свисть зиеринь

Вы стазби: дивь кличетъ връчу древа…¹⁶

Musin-Puşkinin tərcüməsi: “Княз Игорь вступя въ зла-тое стремя. Поехаль по чисеом полю. Солнче своим зат-мениемъ преграждаетъ путь ему, грозная возтавшая ночью буря пробгждаетъ, ревутъ звери стадами, кричит филинъ на вершине дерева…”¹⁷

Bir çox mütərcim və tədqiqatçılar bu parçada ilk növbə-də “стазби” sözünün izahını tapmağa çalışır və haqlı olaraq, belə hesab edirlər ki, bu ifadələrin (qeyd etdiyim) mənası bü-töv sətrin bölgüsü zamanı yaranmış bu süni birləşmənin va-sitəsilə aydınlaşdırıla bilər.

V.İ.Stelletski “стазби ” sözünün yozumu ilə bağlı əsas tədqiqatları ətraflı tədqiq etmişdir, – Maksimoviç birinci ola-raq, burada “въеста” (qalxmaq, durmaq) felini görmüş və “би” hissəciyini sonrakı cümləyə aid etmişdir. Onun yozu-muna əsaslanan Potebninin “узбися Дивъ”: düzəlişini V.A.Yakovlev “збисйа Дивъ” (“звисийа” – diksindi, tər-pəndi, həyəcana gəldi və s.) formasında qəbul etmişdir, son-ralar akademik V.N.Perets də həmin nəticəyə gəlmişdir və hazırda bu variantın xeyli tərəfdarı var – D.S.Lixaçov, O.V.Tvoroqov və s.

V.F.Rjiqinin “въеста близ” (qalxdı yerindən) düzəlişi paleoqrafiya mövqeyindən əsassız görünür ədəbi baxımdan da qeyri-təbii, süni təsir bağışlayır.

V.S.Miller, A.A.Potebnya, V.N.Şepkin, V.N.Adrianova-Perets, A.S.Orlov, D.S.Lixaçov, tərcüməçilərdən – A.F.Velt-man, Q.P.Ştorm, N.A.Novikov, L.İ.Timofeyev və başqaları belə hesab edirlər ki, cümlə “въста” feli ilə bitir, yəni, “свист звериный встал” (“heyvan civiltisi qalxdı”), V.Y.Barsov, S.K.Şambinaqo, F.E.Korş və V.Stelletski isə “зби”ni cümləni tamamlayan fel hesab edir və “въеста” sözünü parçalayırlar və “в ста”. Bəs bu “ста” qalığı nəyi bildirir? Burada fikirlər haçalanır: Barsov və Şambinaqo “ста” hissəciyinə “стайа” (dəstə, sürü, qatar), Korş isə “стадо” (sürü, naxır) sözünün qalığı kimi baxırlar. Stelletski ikinci fərziyyəyə tərəfdar çıxır.

Stelletskinin tərcüməsində mətn belə şəkil alır:

нощь стонущи ему грозою

птиць убуди,

свистъ зверинъ ста(да) зби.

Дивъ кличеть връху древа¹⁸

Məncə, bu indiyə qədər edilmiş elmi və bədii tərcümə-lərdən ən uğurlusudur. Digər nümunələrdən söhbət açmaq vaxt istəyir və maraqsızdır. Mən etimoloji üsuldan əvvəl struktural metodu sınaqdan çıxarmaq istədim və bu parçanı aşağıdakı şəkildə düzdüm:

Солнце ему тьмою путь заступаше.

Ночь стонщи ему горозою.

1) Птиць убуди свисть.

2) Зверинь выста зби.

Дивь кличеть вьрху древа…¹⁹

Müqayisə üçün daha bir təbiət təsvirinə – döyüş ərəfə-sində səhərin açılması səhnəsinə diqqət yetirək:

Долго ночь меркнет

Заря свет запала.

Мъгля поля покрыла.

3) Шекоть славый успе.

4) Говорь галичь убуди²⁰.

Dastanın iki müxtəlif yerindən götürülmüş cümlələrin qrammatik qohumluğu şəxsən məndə heç bir şübhə doğur-mur. Bir-birindən yalnız mübtədanın mövqeyi ilə seçilir, la-kin belə inversiya mümkündür və həm Dastan dövrünə, həm də sonrakı dövrlərə aid rus ədəbi dili tərcüməsində bu cür nümunələrə çox rast gəlmək olar.

1, 2, 3, 4 konstruksiyalarının ümumi quruluş xüsusiy-yətləri:

1. Təyini xəbərdən əvvəl gəlməsi (птичь убуди-зверинъ въста-славий успе-галич убуди);

2. Xəbər felin keçmiş zamanı ilə ifadə edilir (убуди-въста-успе-убуди);

3. Təyin sifətin qısa forması ilə ifadə edilir (птичь-зверинъ-славий-галич).

Quruluş baxımından 1 və 2-ci sətirlər 3 və 4-cü sətirlər kimi bir-birinə tam uyğun gəlir.

Beləliklə, bu nəticəyə gəldim ki, “птичь” çoxlarının dü-şündüyü kimi isim deyil, qısa formalı sifətdir, belə bir qram-matik oxunuşdan slavyan ədəbiyyatı üçün qəribə və yad səs-lənən “свист звериний” (heyvan civilitisi) ifadəsi aradan qalxır. Daha dəqiq və ənənəvi – “птичий свист” ifadəsi pey-da olur. (Hətta Musin-Puşkin də öz tərcüməsində “свист звериний” ifadəsini işlətmək istəməmiş, onu “ревут звери” nərilti, böyürtü ilə əvəz etmişdi).

Mən bu sübutları bir qədər ehtiyatla, tanınmış dilçilərin nüfuzu və adından çəkinə-çəkinə deyirəm. Onları da beləcə Musin-Puşkinin adı və nüfuzu ovsunlamışdır. Bu parçanın “anlaşılmazlığı” heç də sirli “въстазби”dən deyil, apaydın “птичь” sözündən irəli gəlir.

…Aydın olmayan “зби” – mübtədanın yerində durur və çox güman ismə aiddir. Semantik sxemə görə heyvanın çı-xardığı, yaxud hərəkətdən doğan səsin adıdır.

Qədim rus dilində oxşar söz var – зыбь – həyəcan, təş-viş, təlatüm. Müasir rus dilində – зыбь – dalğa, xəfif ləpə. Sözün kökü ukrayna, əski slavyan, slovak, sero dillərində yayılmışdır ( – зиб, зыб, – зеб –, зайб).

Bu mümkün axtarış istiqamətlərindən biridir.

“Зби” artıq bizə və nasixə məlum olmayan paleoqrafik, yaxud nitq nüansının ifadəsi ola bilərdi (зыби, зби). Hələ-liksə mən “зби” – “həyəcan, təşviş” oxunuşunu qəbul edi-rəm. Kobud, hərfi tərcüməsi: “Quş civiltisi oyandı, heyvanlar təşvişə düşdü”.

İzyaslav çarpayıda

Dastandakı bütün anlaşılmazlıqları Musin-Puşkinin aya-ğına yazmaq da düz olmazdı. Belə dolaşıqlıqlar sətirlərin səhv parçalanması nəticəsində də meydana gələ bilərdi. Mu-sin-Puşkinin “etirafına görə, əlyazmadan baş açmaq olduqca çətindir, çünki nə yazı qaydalarına riayət olunmuşdu, nə söz bölgüsünə; istifadədən çıxmış, mənası aydın olmayan sözlər hədsiz çox idi”.

Bütün bunlar əlyazmanın oxunuşunu çətinləşdirdi. Mu-sin-Puşkin novqorodluların knyaz Yaroslava göndərdikləri fərmanı araşdıran Şerbakov kimi kobud bir səhv buraxmaq-dan ehtiyat edirdi (Щербаков “заяц и Миловцы” ifadəsini заячьими ловцами” (dovşan tutanlar) kimi oxumuşdur.

Lakin Musin-Puşkin bütün ehtiyatkarlığına baxmayaraq bütöv sətirləri sözlərə bölərək, Şerbakovun səhvindən heç də geri qalmayan kobud təhriflərə yol vermişdir: “Кь мети əvə-zinə “къмети”, “въ стазби – вста зби”, “мужа имеся” əvəzinə “мужаимься” və s.

Redaktorun anlamadığı sözlər çox vaxt böyük hərflə ya-zılır və şəxsi adlara çevrilirdi. Beləcə “Кощей” – poloves adı, “Урим” – İqorun voyevadası kimi təqdim edilmişdi.

Sözlərin səhv bölgüsü üzündən qurama metaforanın ya-ranmasına səbəb olmuş bir halı nəzərdən keçirək. Musin-Puşkinin səhvlərini düzəltməyə çalışan tədqiqatçılar xeyli səy göstərir, lakin ondan da gülünc-nəticələrə gəlib çıxırdı-lar. Oxucu alimlərin ədəbi duyğusuzluğu nəticəsində bəzi hallarda öz saxtalığı ilə təəccüb doğuran, dastana və ümu-miyyətlə, ədəbiyyata dəxli olmayan obrazlar yaranırdı.

“Единь же Изяславъ сынъ Васильковъ позвони свои-ми острым мечи о шеломы Литовслия, притрепа славу деду своему Всеславу а самъ подъ чрълеными щиты на кроваве траве притрепань. Литовскыми мечи. И схотию на кровать и рекъ: “Дружину твою. Княже, птиць крилы приоде, а звери кровь полизаша”.

Qeyd etdiyim yeri Musin-Puşkin belə tərcümə etmişdi: “На семь то одре лежа произнесъ онъ” (Yataqda uzanıb dedi). Düzəliş verənlər çox idi. Ən maraqlı düzəlişlər bunlar-dır: 1) “И схоти юнак рова тьи рекь”. ²¹ Bu serb-rus cümləsi-nin təklif edilmiş tərcüməsi belə idi: “И схотел юноша ямы (могилы) тот сказал” – (“Və gənc ölmək istədi, dedi”). Lakin müəllifin lüğətində artıq “юноша” sözü var, deməli, юнак” yaramır. Bununla belə tərsliklərinə davam edirlər: 2) “и схыти юнак рова…” yəni “gənc yer” (qəbir) gizlədi, 3) “и схопи” – yəni uddu, 4) “и схотию на кровать и рекъ” – “и с лювимцем на кров, а тот сказал” 5) “и схотию на кровать и рекъ” – yəni “və öz istəklisi ilə çarpayıya uzandı və dedi”.

Bu mənzərə V.İ.Stelletskini utandırdığından o, cümləni bu cür çevirməyi təklif etmişdir: “И с милою на кровать – yəni, knyaz İzyaslav gənc oğlanla deyil, cavan qızla çarpayı-ya uzandı… ”

Mən “İqor polku dastanı”na illüstrasiyalar çəkməli ol-saydım tədqiqatçıların uydurduğu bütün obrazları rənglərdə əks etdirərdim. Bu epizod da rəssam fırçasına layiqdir

Çöl, qana bulaşmış otlar. Dəbilqələri əzik-üzük litvalı-ların sərili cəsədləri. Geniş çölün ortasında şişləri nikelli tax-ta çarpayı qoyulub. Çarpayıda ehtirasa gəlmiş İzyaslav öz is-təklisiylə (hansının ki, cinsi əlamətləri “əncir yarpağı” ilə üsulluca pərdələnib) uzanıb. Ətrafda isə cəsədlər, cəsədlərin üstündə də qarğalar…

Təklif edilmiş bölgü variantları qrammatik və ədəbi ba-xımdan qeyri-bitkindir.

İlk növbədə qrammatik baxımdan.

Musin-Puşkin bölgüsündə ən azı iki xəbər itirilib. Bun-lar “fərz edirlər”.

O biri bölgülərdə də bu qüsurlar aradan qaldırılmayıb.

2. Hərəkətin başlanmasını bildirən “и” bağlayıcısı Das-tanda bir qayda olaraq feldən qabaq gəlir. N.M.Dılevski bu əlaməti xüsusi qeyd edir: “yalnız bir təsadüfdə başlanğıc “и” feldən qabaq gəlmir – “и с хотию на кровать”²².

Mən İzyaslavla bağlı parçanı epik monolit şəklində gö-rürəm:

Mənim bölgüm:

Единъ же Изяславъ сынъ Васильковъ

позвони своими острыми мечи о шеломы Литовския,

притрепа славу деде своему Всеславу,

а самъ под чръленымя щиты

на кроваве траве, притрепанъ

литовскыми мечи

исхоти юна кров.

А тьи рекъ: Дружину твою, княже,

птиць крилы приоде, а звери кровь

полизаша.

Не бысь ту брата Брячаслава, ни

другаго – Всеволода²³.

“Исходить кровью” – bir çox slavyan dillərində sabit birləşmədir. Mənası – “qan itkisindən ölmək”. Görünür “ис-хоти” (istəkli, təxminən məşuq) müəllif uydurmasıdır. Əgər orjinalda oxşar “исходи” olsaydı, nasix heç şübhəsiz ki, bu sözü tanıyar və orfoqrafiyasını saxlayardı.

Həm qrammatik, həm də ədəbi baxımdan bu oxunuş daha dəqiqdir.

Qanlı döyüş meydanındakı dəhşətli çarpayının bu çar-payıda İzyaslavla “qol-boyun” olmuş gənc məşuqun əvəzinə epik mətnin obrazlar sisteminə və üslubuna tam uyğun ha-mının bələd olduğu sadə bir frazeologizm.

ƏLAVƏ

Adama ağır gəlir. Ötən iki yüz il ərzində Dastan üzrə külli miqdarda material toplanmışdır. Bütün bunları müntə-zəm izləmək, əslində, mümkün deyil. Dastan üzrə elmin əsas məcrasından kənarda qalmış köhnə, “əyalət” yazıları isə yalnız təsadüf nəticəsində oxuna bilər.

Bu məqaləni yazandan sonra bir kitabxananın katalo-qunda belə qeyd gördüm: “N.N.Mankovski, “İqor polku dastanı” – Boyan nəvəsinin lirik poeması Jitomir, 1915-ci il”.

Deməli, hələ 50-60 il bundan əvvəl “çarpayıdakı mə-şuqdan” asanca yaxa qurtarmaq olardı. O isə indiyədək çar-payıda, öz işindədir.

ŞAHİN TÜKÜN TÜLƏYƏNDƏ

Günlərin bir günü böyük Kiyev knyazı Svyatoslav Vse-voldiçə xəbər çatır ki, İqorun qoşunu Kayala çayı sahillərin-də darmadağın edilib və poloveslər rus sərhədlərinə yönə-liblər. Svyatoslav öz “qızıl sözünü” söyləyib, öz “doğma yu-vasını” son damla qanınadək qorumaq əzmində olduğunu bildirib.

А чи диво ся, братие, стару помолидити?

Коли соколъ въ мытехъ бываетъ,

высоко птицъ възбиваетъ,

не дастъ гнезда своего въ обиду.

Musin-Puşkinin tərcüməsi:

“Но мудрено ли, братцы, и старому помоледеть? Когда сокол перелиняетъ, тогда онъ птицъ высоко загон-яетъ и не даетъ в обиду гнезда своего” (“Qardaşlar, məgər qocanın cavanlaşması çox qəribədir? Şahin tükünü dəyişən-də quşları yüksəklərə çəkib aparar, yuvasına yaxın burax-maz”).

D.S.Lixaçov bu cümləni qrammatik cəhətdən daha dəqiq tərcümə etmişdir:

Когдо сокол линяет

высоко птиц взбивает,

не даст гнезда своего в обиду²⁴.

Sonra da izahını vermişdir: “В мытах” termini tüləmə dövrünü, xüsusən, cavan şahinlərin tükləndiyi dövrü bildi-rir. Bu, qızılquşun yetkinliyə çatdığına dəlalət edir. Belə qı-zılquşlar öz yuvalarını daha güclü yırtıcı quşlardan (məsə-lən, qartal-berkutlardan) cəsarətlə qoruyur”²⁵.

Bu da V.İ.Stelletskinin izahı:

“Мытъ” yaxud “мыт” – tüləmə, tük tökmə, şahinlərin hər il tükünü dəyişməsidir. Tüləmə şahinin yetkinliyinə və bununla bağlı öz təcrübəsinə dəlalət edir. Müəllif tük atmış qızılquşdan danışır. Tüləmə dövründə olan şahin öz yuvası-nın yanından çəkilmir, onu xüsusi bir çılğınlıqla qoruyur, yuvaya yaxınlaşan hər bir quşa hücum edir”.²⁶

…Alıcı quşlarla ov – ovlardan ən qədimidir.

Belə hesab olunur ki, ovun bu növü Avropaya cənub rus çöllərindən, Asiyadan gəlmişdir. Və yüz illər boyu Almani-ya, Hollandiya, Fransa, İngiltərə, Macarıstan, Polşada hökm-dar və əyanların, bəlkə də, ən sevimli əyləncəsi olmuşdur. Alıcı quşların köməyilə qu quşu, durna, ördək, leylək ovla-maq digər ov növlərindən yüksək qiymətləndirilirdi. Bu sə-bəbdən alıcı quşlar (ələlxüsus şunqar) çox baha idi… Bir çox hallarda sülh müqaviləsi bağlayan knyaz yaxud hökmdar belə bir tələb qoyurdu: “Bundan əlavə on əla şunqar quşu göndərilsin…”

Fransız kralı VI Karl Nikopol yaxınlığında türklərlə uğursuz döyüşdən (1836) sonra öz marşalları de Busiko və de lya Tremoqlyanı cəmi bir neçə şunqar quşunu əsirlikdən qurtara bilmişdi. Burqund hersoqu isə öz oğlunu elə həmin türklərdən bir düjün alıcı quşa azad etmişdi. İvan Qroznı in-gilislərin qılığına girmək ümidiylə onlara rus şunqarlarını hədiyyə göndərmiş, lakin Stefan Batorini belə “mərhəmət-dən” məhrum etmişdi: “Qabaqlar mahir şunqarlarım vardı, heyf kökü kəsildi”.

Rusiyada qızılquşuna həmişə hörmətlə yanaşıblar. Hələ rüriklərin gerbindəki soy emblemi qızılquş olub. Qızılquş ovuna gəldikdə isə bu barədə ilk dəfə XI əsr salnaməsində danışılır. Yaroslav Mudri dövlət qızılquş xidməti təsis et-mişdi, bu işin bir çox mahir ustalarını qulluğa götürmüşdü. Onlar “sokolnik” (quşsayağı) adlanırdı. Sokolniklər saraya yaxın adamlar sayılırdılar. Onların bir çox imtiyazları vardı. Bu işlərə baş quşağası rəhbərlik edirdi. O, hökmdarı əhatə edən əyanlarla bir sırada dururdu” (V.Peskov²⁷).

Bu xeyli faydalı məlumatın fonunda “İqor polku dasta-nı”nda qızılquş ovu ilə bağlı olan və müəllifin bu mövzuya bələdçiliyinə dəlalət edən informasiya daha asan qavranılır: “Тогда пущашеть²⁸ соколовь на стадо лебедей, который дотечаше, та преди песь пояше… Боянъ же, братие, не сколковь на стадо лебедей пущаше, нъ своя вещиа пръсты на живая струны въскладаше: они же сами княземъ сдаву рокотаху”²⁹.

Dastanda qızılquş obrazı dönə-dönə müxtəlif metafora-larda iştirak edir. Mətndə adı çəkilən quşları müqayisə etsək, müəllifin mənsub olduğu mühitin adamlarına ən çox tanış olanı qızılquş idi. Bol və dəqiq təbiət təsvirlərindən hiss olu-nur ki, müəllif təbiət aləminə yaxşı bələdmiş. Buna görə inanmaq çətindir ki, xalq arasında yayılmış ənənəvi bir ter-minin yazılışında səhvə yol versin. Müəllif bilməliydi ki, мыт³⁰ – xəstəlikdir. Tükünü tökən, tülənən qızılquş köməksiz olur. O nə göylərdə uça bilir, nə düşmənləriylə vuruşa bilir, yuvasındaca oturur və öz lələkli Tanrısına yalvarır ki, ona tə-cavüz edən olmasın. Tükünü tüləmə dövründə o büsbütün acizləşir. Ovçular vəhşi qızılquşları məhz belə bir vəziyyətdə yuvadaca tuturlar. Qədim Rusda şunqar ovçularını “по-мытчик” adlandırırlar. Qızılquş ömrü boyu bir neçə dəfə tük atır. İki-üç tüləmədən sonra güclü və döyüşkən quş olur.

İndinin özündə də “üç tüləmə” ifadəsini tez-tez işlədir-lər (“Üç” sayı tüləmənin miqdarını deyil, “döyüşkənlik” an-layışını bildirir). Mətndə “мыт” ifadəsi işlədilib, yəni söhbət tükünü dəyişib qurtarmış quşdan deyil, hələ ki, tüləmə döv-ründə olan qızılquşdan gedir.

Qrammatik forma kontekstin ədəbi mənası ilə ziddiy-yətə girir. Metaforada bir neçə dəfə tükünü dəyişmiş qızıl-quş iştirak etməlidir.

Nasixin əlyazmanın üzünü düzgün köçürdüyünə istər-istəməz şübhə oyanır.

Quşların tükünü tüləməsinə aid ən qədim nümunə XVI əsrə aiddir. Həmin dövrün salnaməsində oxuyuruq: “мытя-еся яко ястреби и поновляются яко орли (qırğılar tükün tüləyir və qartallar tükünü dəyişir”).

V.P.Adrianova-Peters haqlı olaraq yazır ki, “мытиться” sözünün kilsə öyüd-nəsihəti kimi təbiətşünaslıqdan uzaq bir janrda işlənilməsi bu terminin xalq dilində geniş yayıldığını göstərir, əks halda, müqayisənin özü oxucu kütləsi üçün an-laşılmaz qalardı.

XVIII əsrdə Rusiyanın ali dairələrində yenidən qızılquş ovuna maraq oyanır (yəqin ki, bu, çar Aleksey Mixayloviçin həmin ova olan həvəsiylə bağlıdır) və “Урйадник сокол-ничего пути” adlı qəzet çıxır. Elə o vaxtlar “Akira haqqında povestlər” əsərinin bir nüsxəsində deyilir: “Üç dəfə tükünü dəyişmiş qızılquş imkan verməz ki, onu yuvadan götürüb aparasan”³¹.

Qızılquş ovçularının – “tükünü üç dəfə dəyişmiş qızıl-quş özünü ələ verməz” və qızılquşa baxanların – “üç dəfə tü-künü tüləmiş qızılquş ova hazırdır” kimi müşahidələri, yal-nız XVII əsrdə düstur halını almışdır. Knyaz saraylarında xüsusi qızılquş xidmətlərinin təsis edilməsi – yırtıcı quşların tutulması və öyrədilməsi qədim ənənə idi. Zərb-məsəllər və atalar sözləri artıq X-XI əsrlərdə dilə daxil ola bilərdi.

Əski rus yazısında yunan ənənəsinə görə, rəqəmlər hərf-lərlə göstərilirdi. Özü də kiril əlifbasında yalnız yunan əlif-basından alınmış hərflər rəqəm mənasında işlənilə bilərdi.

Belə ki, orijinal Б (буки) hərfi kiril əlifbasında rəqəm ki-mi işlədilmirdi. Həmçinin Ж (живете) və s. hərflər.

Qlaqolitsada bu prinsipə riayət edilmirdi. Buna görə hər bir hərfin əlifba sırası həm də onun ifadə etdiyi rəqəm idi. Аз-1, буки-2, веди-3, глагол-4, добро-5 və s. Kiril əlifbasın-da: Аз-1, веди-2, глагол-3, добро-4.

Yalnız yota hərfi hər iki slavyan sistemində yunan yazı-sında olduğu kimi 10 rəqəmini bildirirdi.

Yəqin ki, “barmaqsayı” qlaqolitsa prinsipi daha rahat ol-duğundan kiril yazılarında da tətbiq edilirdi. Maraqlıdır ki, V.İ.Stelletski öz tərcüməsinin nəşrində “qlaqolik” səhvlərə yol vermişdir. Musin-Puşkin nəşrində rəqəmlər titlo işarəli hərflərlə verilmişdir: “Dənizdən gələn qara bulud D günəşin qabağını tutmaq istəyir”. II Yekaterina üçün nüsxəni hazır-layan nasix rəqəmin şifrini açmışdır – “dörd günəş”. Yeka-terina nüsxəsinə istinad edən V.İ.Stelletski Musin-Puşkin va-riantında düzəliş etmişdir: “г” günəş. Sonra öz tərcüməsində də “dörd günəş” yazmışdır. Qlaqolik “barmaqsayı” üsulu əsasən Kiril əlifbasında isə г-üçdür.

D.V.Aynalov “Qədim rus ədəbiyyatı tarixinə dair” mə-qaləsində belə bir səhvə yol vermişdir. O, 1141-ci ilə aid Рад-зивил nüsxəsindən belə bir sitat gətirir: “Tabut aparanda sə-mada bəd əlamət peyda oldu, ürəklərə qorxu saldı: г günəş işıq saçırdı”. D.V.Aynalov bu işarəni izah edərək mötərizədə yazmışdır: (“4”). Digər tədqiqatçı Q.İ.İmedaşvili onun bu səhvi üzərində olduqca inandırıcı fərziyyə qurmuşdur. “İqor polku dastanı”nı tərcümədə oxuyarkən: “dənizdən gələn qa-ra buludun dörd günəşin qabağını tutmaq istədiyini” gör-müş və bu “Dörd günəş”i D.V.Aynalovun eyni sayda olan günəşləriylə müqayisə etmişdir. Belə “dərin” müşahidədən sonra “müdrikcəsinə” bildirmişdir: “dörd günəş heç də… uy-durma alleqoriya, rəmz, məcaz deyil, 1185-ci ildə Kayala dö-yüşü zamanı baş vermiş real hadisədir”³².

Öz ideyasından ruhlanan Q.İ.İmedaşvili yumşaq desək mübaliğəyə yol vermişdir: “1185-ci ildə səmada dörd günə-şin peyda olması faktı rus salnamələrində qeydə alınmışdır”. Halbuki nəşr edilmiş salnamələrdən heç birində belə məlu-mat yoxdur.

Qlaqolitsa və kiril əlifbası qaydalarını hətta salnaməçilər də qarışıq salırdılar.

“Rəqəmlərin oxunuşunda tez-tez səhvə yol verilirdi. Ha-zırda məlum olmuşdur ki, qədim kiril əlyazmalarında bir sı-ra hallarda orijinaldakı qlaqolitsa rəqəmləri düzgün tərcümə edilməmişdir. Belə ki, qlaqolitsa mətni köçürülərkən S işarəsi kiril əlifbasının say qaydasına zidd olaraq, “8” kimi (qlaqo-litsa sayına uyğun olaraq) qeyd edilir, halbuki “6” olmalı-dır”.

Paleoqrafların müşahidəsinə görə, hərfi rəqəmə çevir-mək üçün onun üzərində qoyulan “titlo” işarəsi əksər hal-larda itirilir, yarıpozulmuş, yarıçürümüş, çirklənmiş yazı-larda isə nasixlərin gözündən qaçırdı”. (V.N.Şepkin)

Mənə elə gəlir ki, “İqor polku dastanı”nın orijinalında tədqiq etdiyimiz parça belə idi:

“Коли сокол В мытей бывает, высоко ртиць възбива-еть не даст гнезда въ обиду³³.

Şifahi zərb-məsəli yazıya alan müəllif “üç” sayını verər-kən, qlaqolitsa qaydasından istifadə etmişdir: aз-1, буки-2, ве-ди-3. Nasix isə titlonu sezmiş ya da əlyazma ona artıq tit-losuz gəlib çatmışdır. Rəqəm yenidən hərfə çevrilmişdir: “в мытей” (tük tökmə). Nasix bu sözü yeni qrammatik situasi-yaya uyğunlaşdıraraq, “веди” hərfinə çatışmayan “ъ” işarə-sini əlavə etmiş və sözü “въ мытех” (tükün tüləyəndə) şək-linə salmışdır. İfadə qrammatik cəhətdən kamilləşmiş, lakin mənasını dəyişmişdir.

GİZLİ MÜTƏRCİM

Onlarca yazıçı və alim “İqor polku dastanı”nı qədim rus dilindən müasir dilə çevirmişdir. Əgər XVI əsr Nasixinin adı bizə məlum olsaydı, heç şübhəsiz ki, mütərcimlər siyahısının başında onun adı durardı. Dastanı öz dövrünün dilinə çe-virməyə birinci o cəhd göstərmişdir.

Ədəbi əsər tarixi şəraitlə bağlıdır, təkrarsızdır. Orijinalla nüsxə arasında tam eyniyyət ola bilməz, orijinalın bütün incə çalarlarını, xüsusiyyətlərini olduğu kimi saxlamaq qeyri-mümkündür. Belə foto dəqiqliyini yalnız nüsxə çoxaldan maşından tələb etmək olar. “İqor polku dastanı”na artıq na-dir bir abidə kimi yanaşan XVII əsrin nasixləri də hələ ki, be-lə surət eyniliyinə nail ola bilməmişdilər.

XVI əsr Nasixinin qarşısında orijinalı foto dəqiqliyi, “səhvləri” bütün təfsilatıyla vermək vəzifəsi durmurdu. “İqor polku dastanı” elm üçün deyil (o vaxt elm hələ yox idi), məişət mütaliəsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Buna görə də Nasixin vəzifəsi çox sadə idi – köhnə povesti XVI əsr oxu-cusu üçün anlaşıqlı etmək. O eyni zamanda həm mütərcim, həm şərhçi idi. Bu da dastandakı tipik xüsusiyyətlərin bədii yenidən dərkinə, o cümlədən anlaşılmaz obrazların başqaları ilə əvəz olunmasına, uydurma fikir və ideyaların yaranma-sına gətirib çıxarırdı.

Ədəbi əsər öz məzmununu ictimai şüurdan alır və onu ünsiyyət vasitəsinin – dilin köməyilə həyata keçirir, belə konkretləşdirmə heç də gerçəkliyi təhrif etmir, ancaq bir şərtlə ki, müəllifin və oxucunun ictimai şüur yönü və ünsiy-yət vasitələri bir-birinə uyğun gəlsin, eyni olsun.

Xalqın ictimai şüuru inkişaf etdikcə, əsərin məzmunu-nun bəzi hissələri köhnəlir, anlaşılmaz olur və yanlış yo-zumlar doğurur: tarixi realiyalar, insanlar arasında münasi-bət xüsusiyyətləri və s. beləcə köhnəlib sıradan çıxır. Dil də inkişaf edir, əsasən stilistikası. Müəllifin işlətdiyi və müasir-lərinin də eləcə qavradığı loru bir ifadə zaman keçdikcə öz xəlqi xarakterini itirir, yaxud büsbütün arxaizmə çevrilir. Bu-na görə müasir oxucu orijinalı təhrif olunmuş şəkildə dərk edir, mütərcim isə ilkin varianta – tərcümə nəzəriyyəsi İrji Levinin dediyi kimi “təhrif olunmamış qavramaya əsaslan-malıdır”.

XVI əsrin oxucusu kimi nasix də XII yüzilliyin orijinalı-nı təhrif olunmuş şəkildə anlayırdı. Müəllifin dialektinə xas olan spesifik ifadələr nasixin qavrayışında konkret ala bil-mədiyindən onun üçün məzmunsuz bir formaya çevrilirdi. O, çox vaxt formaya toxunmasa da, sərəncamında olan bü-tün vasitələrdən istifadə edərək, ona yeni məzmun verməyə çalışırdı.

Əski poetik mətnlərlə iş prosesində ortaya çıxan ən mü-rəkkəb problemlərdən biri orijinaldakı qısa, yığcam ifadə-lərlə tərcümə nüsxələrinə xas geniş təfsirlər arasında olan fərqdən doğur. Burada əksər hallarda eyni bir personaj, ya-xud əşya ən müxtəlif “qiyafələrdə”, bəzən isə yalnız tarix və mifologiya mütəxəssislərinin anlaya biləcəyi eyham və rəmz-lərin vasitəsilə təqdim edilir. Onu da əlavə edək ki, bütün bunlar həzmi-rabedən keçirmək üçün paleoqrafiya ənənəsini də bilmək lazım gəlir.

Mövcud nasix problemini, – təəssüf ki, tədqiqatçının bundan heç xəbəri də yoxdur, – həll edərkən, mütərcimin iş prosesində meydana çıxan bir sıra praktiki məqamlar da mütləq nəzərə alınmalıdır.

Orijinal əsər yaradan sənətkardan təsvir etdiyi gerçək-liyi tam qavramaq, mütərcimdən isə çevrdiyi əsəri tam dərk etmək tələb olunur. Mahir mütərcim həm də səviyyəli oxucu olmalıdır.

…Mütərcimin əsərin ideyasına nüfuz etməsi üç mərhə-lədə keçir.

Birinci mərhələ mətnin hərfən, yəni, filoloji dərkindən ibarətdir. Filoloji anlam mütərcimdən yalnız və yalnız xüsusi hazırlıq və peşə təcrübəsi tələb edir. Bu mərhələdə tərcümə səhvlərinin səbəbləri əsasən aşağıdakılardan ibarətdir.

A. Omonomik səhvlər.

1. Sözün konkret mənasını seçərkən düzgün qərarın qə-bul edilməməsi.

2. Bir sözün oxşar səslənən digər sözlə qarışıq salınması.

3. Əcnəbi sözün oxşar səslənən doğma sözlə əvəz edil-məsi.

B. Kontekstin düzgün mənimsənilməməsi üzündən olan səhvlər:

4. Hər hansı bir sözün əsərin real kontekstinə düzgün daxil edilməməsi (realiyaları anlamamaqdan irəli gəlir).

5. Hər hansı bir sözün müəllif baxışı sisteminə düzgün daxil edilməməsi (əsərin ideyasını anlamamaqdan irəli gə-lir).

İkinci mərhələ müəllif ideyasına nüfuzetmədir. Mətn düzgün oxunarsa, mütərcim dilin üslub xüsusiyyətlərini, yəni – ruhiyyəsini, kinayəli və faciəli çalarları, müəllifin fəal ahəngini yaxud quru fakt təsdiqinə olan meylini duyub dərk etmək imkanı əldə edir.