Buch lesen: «Эр киһи уонна дьахтар», Seite 2

– Мин ааспыт үйэҕэ төрүөхтээх киһи хойутаабыппын быһыылаах, ол курдук классическай музыканы олус сөбүлүүбүн, иһиттэрбин эрэ күн кыһалҕата суох сылдьыбыт оҕо сааспын, ийэлээх аҕам атаахтаталларын, ийэм билигин суоҕун, хаһан да эргиллибэттии дэриэбинэбит аттынааҕы кылабыыһаҕа ыбыс-ыарахан буор анныгар сытарын санаан наһаа хараастан, долгуйан кэлэбин…

– Аҕаҥ билигин ханна баарый? – Бэргэн ыйытта.

– Дойдутугар, – уонна олох атыны ыйытта: – оттон эн классическай музыканы сөбүлүүгүн дуо?

– Оо, суох, хомойуох иһин, оннук таһымҥа тиийэ иликпин. Эстрадам ырыаһыттарын да сорохторун билбэппин, чэ, өссө чэйдэ кутуум…

Ураты чуумпу, нуурал-нусхал киэһэ, эркиннэрэ халыҥ буолан, таһырдьа субуруһар массыыналар тыастара да бэрт бүтэҥитик иһиллэр, таһырдьа үрүҥ түүн налыйар, түннүк холуодатыгар көһүйэлэргэ турар сибэккилэр өстүөкүлэ нөҥүө иирэ лабаалара көҕөрө тумарыктыйбыт салгыҥҥа дьикти өҥнөнөн көһүннүлэр, оттон дьиэ иһэ боруорда, муннукка ыскаапка турар иһит-хомуос күлүгүрдэ, эркиҥҥэ турар радиоприемниктан диктор үлэ-хамнас ситиһиилэрин сэһэргиирэ симиктик иһиллэр.

Кыыстаах уол кэпсээннэрэ кэнникинэн сөҕүрүйэ быһыытыйда, сылайан утуктаан да бардылар, куукунаттан саалаҕа улахан дьыбааҥҥа көстүлэр уонна сэргэстэһэн олорон кэпсэтиилэрин уота-күөһэ суох салҕаатылар:

– Медучилищены бүтэрдэххинэ, салгыы тугу гынар былааннааххын?

– Биир-икки сыл үлэлээн баран университекка үөрэниэм этэ, оттон эн?

– Мин үөрэхпин бүтэрэбин, онон, биллэн турар, геолог буолан эһэ-бөрө ыырдарын кэрийэрим буолуо.

– Романтика дии! Ким да үктэммэтэх ыырдарынан кэрийии, баҕар, ол сылдьан алмаас, кыһыл көмүс сирдэрин булан, улахан арыйыылары оҥоруоххун сөп.

– Оо, ол киһи аайы тиксибэт дьыала буоллаҕа.

Уол бу олорон кыыс адьас субу, аттыгар сэгэспит сииктээх уостарыттан, сүүһүгэр түспүт баттаҕын сүүмэҕиттэн уонна хаһан да билбэтэх духуутун сыта туймаардарыттан өй-төй курдук буолуталаан ылла, сүрэҕин тыаһа иһийбит хоско барытыгар иһиллиэхтии күүскэ тиҥиргэччи тэбиэлиир, күөмэйэ кууран, салгын да тиийбэт курдук… Эмискэ кыыһы кууһан уураан ылбытыгар биирдэрэ соһуйан чинэрис гынна, итиэннэ күүскэ садьыаланан уол илиитин төлө оҕуста:

– Кэбис, итинник гыныма, эн туох да куһаҕаны оҥоруо суох буолан тылгын биэрбитиҥ дии?

– Ксенья, мин эйигин маҥнай көрүөхпүттэн сөбүлүү көрөбүн, оттон бу сыллыы сатаабыппын бырастыы гын, аны итинник гыныам суоҕа, ол эрээри сөбүлүүбүн диэбиппэр ама буруйдаах буолуом дуо, аата абааһы көрөбүн диэбит буоллаҕай…

Кыыс мичээрдээтэ, тугу да хардарбата, арай уһун кыламаннара сапсыҥнастылар. Балачча олордулар да, кэпсэтии ыллыгын-суолун булбакка, симиктик кыламныыр төлөнө умнулунна.

Уол: «Орон оҥорон биэриим, утуй», – диэбитин кыыс аккаастанна, онон иккиэн бэйэ-бэйэлэригэр өйөнөн хороччу олороллоругар эрэ тиийдилэр, түүн үөһүгэр тиийиилэрэ харахтара сабыллан бара турарыттан өрүһүнэ сатаатылар да, сылбай уу улам баһыйан барда…

Сарсыарда Бэргэн уһуктубута – дьыбаан өйөнөрүн уонна ойоҕос ыксары турбут ыскаап муннугар кыбыллан утуйбут, дэлби көһүйбүт, кыыс төбөтүн кини санныгар ууран утуйан, мунна биллэр-биллибэттик сыыгыныыр. Уол сылайбытын да иннигэр, кыыһы уһугуннарымаары хамсаабакка олордо, Ксенья балачча мунна сурдурҕаан баран, хараҕын аста уонна Бэргэн санныгар сытарын өйдөөн хонос гынан тэйэ оҕуста:

– Хайа, Бэргэн, утуйан хаалбыппын дии?

– Олорон эрэ утуйбуппут, чэ, туран суунан-тараанан сэргэхсийиэххэ.

Чэйдии олорон Бэргэн ыйытта:

– Кэлэр субуотаҕа пааркаҕа барабыт дуо?

– Пахай, эмиэ охсуһууга түбэһээри барыам дуо? Ити тэлэкэччиһэ сылдьан киһини дэҥниэхтэрэ, суох…

– Чэ, оччоһо мин өйүүн бүтэһик эксээмэммин туттарабын, ол кэнниттэн эйиэхэ тиийэ сылдьыам, ханна эмэ дьаарбайа барыахпыт.

– Көрүөхпүт.

3

Бэргэн сарсыныгар эксээмэнигэр бэлэмнэнэн, Пушкин аатынан бибилэтиэкэҕэ күнү быһа олорон баран, киэһэриитэ аахпыт кинигэлэрин туттарда уонна сылайбыта таайан Ленин проспегын устун аа-дьуо саллаҥнаан истэ. Оптуобус тохтобулун аттынан ааһан истэҕинэ ким эрэ чуолкайдык: «Бэргэн!» – диэн ыҥырбытыгар тохтуу түстэ. Тохтобулга турар дьон быыһыттан биир дэриэбинэттэн сылдьар киһитэ Көстөкүүн күлбүтүнэн утары хааман кэллэ. Уол кинини көрөн эмиэ мичээрдээтэ, кырдьык, маҥнай үөрэнэ киирдэҕин утаа, куоракка дойдутун киһитин көрүстэҕинэ олус үөрэр буолара, билигин куорат олоҕор син үөрэннэ да, син биир дойду киһитэ күндү, оттон бу Көстөкүүнү көрбөтөҕө үйэ буолла, кини сопхуос биир бастыҥ суоппара этэ, Бэргэннээх оскуоланы бүтэрэллэрин саҕана атын оройуон кыыһын кэргэн ылан көһөн барбыт айыытынан, дойдутугар кэлэн да барбат. Дьоннор өссө күлэр буолаллара: «Көстөкүүммүт сылдьан-сылдьан баран, бэйэтэ сүктэн барбыт», – диэн.

– Бэргэн, дорообо, көрбөтөх ыраатта, хайдах-туох сылдьаҕын? Тугунан дьарыктанаҕын?

– Сылдьыы үчүгэй, бэйэм устудьуоммун.

– Ханна үөрэнэҕин?

– Техфакка.

– Бүтэрдэххинэ, туох үлэһит буолаҕын?

– Хайа инсэньиэрэ.

– Оок-сиэ, саахта үлэһитэ буолан, сир анныттан тахсыа суоххун, туох абааһы үөрэҕэр киирбиккиний? Оттон Уурунуу Уйбаан уола Бээчэ эйигиттэн кыратык аҕа буолуохтаах этэ, бэлиитикэнэн дьарыктанар устуоруйа үөрэҕин бүтэрэн, хоту тиийэн хайыы-үйэ хомсомуол оройкуомун бастакы сэкирэтээрэ үһү, сотору оройкуомҥа баартыйа сэкирэтээринэн өрө тахсыаҕа. Ол курдук, бартыбыалын кыбыммытынан дабайан, бары үрдэллэри турбутунан ааһан иһиэҕэ, аҕыйах сылынан манна «Үрүҥ дьиэҕэ» кэлэн, сылаас кириэһилэҕэ «лах» гына түһүөҕэ. Уурунуулар аймах бары да оннук сатабыллаах, хайа да былааска далбарга сылдьары сатыыр дьон, ыраахтааҕы да саҕана баай сурахтаахтара, сэбиэскэйгэ да ат үрдүттэн түспэттэр.

– Бары бартыбыал кыбынан баран ат үрдүгэр сырыттахпытына, ким хара үлэнэн дьарыктаныай? – бу өртөн көрбөтөх биир дойдулааҕа хара ааныттан талан ылбыт идэтин сирэн барбытын Бэргэн сөбүлээбэтэ, ону Көстөкүүн да өйдөөтө быһыылаах, Уурунуулар сатабылларын туһунан кэпсээнин тохтотон, эйэ дэмнээхтик унаарытта:

– Чэ, ити оонньоон этэбин, күндү тааһы – алмааһы, кыһыл көмүһү ирдэһэн булар-талар үлэһит буолсугун, биһиги эҥээртэн оннук киһи тахса илигэ.

– Көстөкүүн, билигин ханна бааргыный?

– Ээ, мин Нам киһитэ буолбутум ыраатта, идэбинэн суоппардыыбын, окко киириэх иннинэ аҕыйах күнү көҥүллэтэн куоракка киирэ сылдьабын. Бу киэһэ төттөрү тахсабын, тиийэн илиммин-муҥхабын тэринэн, сарсын эбэбэр балыктыы киириэм, эһиги куоракка хайдах тэһийэн-тулуйан олороргутун сөҕөбүн, эчи киһитэ-массыыната элбэҕин, сыта-сымара куһаҕанын! Мин аҕыйах хоноору адьас сөп буоллум, тыабын-хонуубун, өрүспүн суохтаатым аҕай. Хата эн үөрэҕиҥ бүттэҕинэ миэхэ тахса сырыт, бу икки ардыгар өр гынан тиийиэҥ дуо? Уолбун балыктата илдьэ барыам.

– Ээй, хаһан онно… – диэн иһэн, Бэргэн сарсын тиһэх эксээмэнин туттарарын, онон быйылгы дьыллааҕы үөрэҕэ бүтэрин өйдөөн саҥа аллайда: – Көстөкүүн, арба даҕаны эн бу киэһэ тахсабын диэтиҥ дуу? Оттон мин табаарыспын илдьэ сарсын киэһэ эһиэхэ бардахпына хайдаҕый? Илдьэ сылдьыаҥ дуо?

– Илдьэ сылдьымына! – дии охсоот, Көстөкүүн үөннээхтик мүчүйдэ: – Ол табаарыһыҥ кимий? Кыыс буолаарай?

Бэргэн өрүһүспүт курдук:

– Кыыс-кыыс, – диирин кытта, киһитэ үөрэн өттүгүн охсунна:

– Тууй-сиэ, бу дьаадараны көр! – ити саамай хайҕаатаҕына туттар тыла быһыылаах: – дьэ маладьыас! Кэлиҥ-кэлиҥ, бырааппын уонна кийииппин туох кыайарбынан сынньатан бөҕө буоллаҕа дии, өрүс да киэҥ, балык да баар!

– «Кийииппин» диэмэ, ол өссө да биллэ илик, балыктыыр тэрил барыта баар ини?

– Туох диэн эттэххиний, оннооҕор буолуох миниистирдэри эҥин балыктатар буолуллара, иккиэйэх уоллаах кыыһы хайдах эмэ илдьэ сылдьар инибин. Кыра салаа үрэҕинэн киирдэххэ хомоҕо үүтээннээхпин, онно тиийиэхпит.

– Оок-сиэ кыыһым онно сөбүлэһэр үһү дуо? Оттон дэриэбинэттэн чугас балыктаан көрбөппүт дуо?

– Хайа, ол дэриэбинэ таһынааҕы ууну сомсоон, туох туһа кэлиэй? Бөһүөлэк оҕото-уруута тобус-толору буолуохтара. Чэ, ол эрээри антах тиийэн көрүөхпүт. Төһөтүн да иннигэр олус бэрт! Убайыҥ ааҕы үөрдэр киһи буолбуккун, мин, хата, бастакынан биллэрэн, дьоҥҥуттан махтал тылларын ылыыһыбын.

Бэргэн ону истэн, мэктиэтигэр, икки илиитинэн сапсыйда:

– Кэбиис-кэбис, туох да иһин дьоммор этимэ, этэбин дии – билигин ол кыыстыын билсэ эрэ сылдьабыт, эйиэхэ барсарга сөбүлэһэрэ да биллибэт, билигин баран чуолкайын билиэм. Хата, эн ыалгар төлөпүөннээххин дуо? Мин кыыһым туох диэбитин хайаан да иһитиннэриэм, – Көстөкүүнтэн төлөпүөн нүөмэрин ылаат, Бэргэн кыыс олорор уопсайыгар оптуобуһунан айаннаата.

Ксенья маҥнай Намҥа сынньана тахсар туһунан истэн саараата, эмиэ: «Ол хаһан билбит дьоммор барабын, сүрэ бэрт дии», – диэмэхтээн баран, сарсыныгар төннөллөрүн истэн бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии ботугураата:

– Эмиэ да бачча үчүгэйгэ тыаҕа, өрүскэ сылдьар бэрт да буолуо, аны хаһан соҕурууттан кэлэн тыам сирин салгынынан тыыныамый?

Итини истэн, Бэргэн өссө омуннуран өрүкүнэйдэ:

– Билигин Сахабыт сирин сайынын саамай үчүгэй кэмэ, аны биир ыйынан кэлиэххитигэр диэри сай ортото ааһан от-мас кэхтэ быһыытыйыа. Онон хайаан да бардыбыт, мин эмиэ тылбын биэрэбин, туох да куһаҕаны оҥоруом суоҕа диэн.

– Чэ, буоллун, баҕар, эн этэриҥ да курдук буоллун.

Бэргэн үөрүүтүттэн көтүөн кыната эрэ суох буолан уопсай дьиэтигэр ыстанна, хоһо кураанах, уолаттара мэлигирдэр. Үлэҕэ кэтэр судургу таҥаһын-сабын булунна уонна Сайсары маҕаһыыныгар баран, килиэп, кэнсиэрбэ, толуонугар көрдөһөн үрүҥ арыгыны кытта шампанскай атыыласта. Онтон уопсай дьиэҕэ киирэн, аллара вахтаттан Көстөкүүн куоракка түһэ сытар ыалыгар эрийэн, киһитин булла, сарсын кыыһынаан иккиэн барар буолбуттарын иһитиннэрдэ, биир дойдулааҕа: «Дьэ бэрт эбит», – диэн биһирээтэ.

Уол кирилиэс биирдии үктэлин нөҥүө ойуолаан, хоһугар төннөн киирэн, ыскаап анныгар быраҕыллыбыт эргэ үрүксээгин булан, атыыласпыт аһын кытта уларыттар таҥаһын, куруускатын укта. Итинэн кини оҥостон бүппүт курдук буолла. Онтон киэһэ хойукка диэри олорон, сарсыҥ-ҥы күн тиһэх эксээмэнигэр бэлэмнэннэ. Уолаттар кэлбэтилэр. Бары бэрт холкулар, сарсыҥҥы эксээмэни ааһалларын бары да билэн сырыттахтара. Математическай ырытыыны тутар, сахатытан Кубалыырап диэн ааттыыр нуучча оҕонньордоро, Лебедев ыччаттары эрэйдээбэт үтүө киһи, эксээмэн тутарыгар билиэттэри түҥэтээт, аудиторияттан тахсан барара, онон шпаргалканы төһө баҕарар туһанан, бэл учебниктары да талбыт арыйталаан, билбэт да боппуруостарыгар бэлэмнэнэллэрэ. Учууталлара тоҥ күөс быстыҥа буолан баран төннөрө уонна кэлбитин биллэрэн аан айаҕар көхсүн этитэ-этитэ турбахтыыра. Ол иһин кини эксээмэнигэр саамай мөлтөх «ортону» ылара, үгүстэр «үчүгэйинэн», «туйгунунан» ааһаллара. Онон, уолаттар да, Бэргэн да сарсыҥҥы эксээмэн этэҥҥэ ааһыахтааҕын саарбаҕалаабат этилэр.

Уол кинигэлэрин онон-манан элэҥнэччи ааҕан баран, оронун оҥостон утуйардыы сытта, уолаттара, арааһа, омук дойдутун умсугутар киинэлэриттэн босхолонон да баран, атын туох эрэ кэрэхсэбиллээх дьарыгы булан, бүгүн да кэлбэт буоллулар быһыылаах, онон бу түүн соҕотоҕун хонор туруктанна, бары да Лебедев сымнаҕастык тутарыгар үөрэммит буолан, кини эксээмэнигэр бүдүрүйбэттэрин билэн сырыттахтара. Түннүгүнэн үрүҥ түүн налыйбыта көстөр, «Биллибэт дьахтар» олус боччумуран кинини бэрт таайтарыылаахтык, болҕомтолоохтук одуулаһар.

Ыалларыгар, Диналаах хосторугар, ким эрэ гитараҕа оонньуур, струналар тугу эрэ үҥсэргиирдии лыҥкынаһаллар, онтон санаа-оноо ыраата устаҥныыр, кэрэни, үчүгэйи күүтэр үөрүүттэн сүрэх эппэйэ тэбэр, сарсын, сарсын…

Эрдэттэн сэрэйбиттэрин курдук, Лебедев оҕонньорго туох да эрэйэ суох туттардылар. Бэргэн «туйгун» сыананы ылан, хоһугар кэлэн чэй испитэ буолаат, үрүксээгин туппутунан автовокзалага тэбиннэ. Оптуобус хоҥнуо арыый да эрдэ, онон уол мас ыскаамыйаҕа олорон, хайа эрэ бичтэр итирэн баран муомалаһалларын одуулаһа олордо. Сыыҥк-сыраан аллан, таҥастара-саптара холто буолан, дьэ сирэй-харах дьаабы, бу сордоохтор хайдах маннык ынырык олоххо тиийиэххэ диэри таҥнары түҥкэлэйбиттэрэ буолуой?! Саҥа төрүүллэригэр ийэлээх аҕалара үөрэн-көтөн көрүстэхтэрэ, онтон олох хаҕыс долгуннара быраҕаттыылларыгар түбэһэн, бу айылаах буоллахтара, туох диэн бу дьону буруйдуоҥуй, олох оннук эрэ дииргэр тиийэҕин, кинилэри аһыныахха эрэ сөптөөх…

Онтон Бэргэн чарапчы иһигэр бөлүөхсүбүт дьону көрбөхтөөтө, куорат таһыгар айаннааччылар суумка тутуурдаахтар, сорохтор үрүксээк сүкпүттэр, саамай ырааталлара Покровскайга, Намҥа баран эрдэхтэрэ, хас биирдиилэрэ туспа үөрүүлээх-хомолтолоох, бэйэлэрэ араас кыһалҕалаах сырыттахтара. Сир-дойду киэҥ, араас дьон элбэх…

Ити олорон сыыр диэки көрөөт, сүрэҕэ мөҕүл гынна – маҥан былаачыйалаах Ксенья сиртэн-буортан тэйэрдии чэпчэкитик туттан, хааман-сиимэн сэгэлдьитэн иһэр. Олоххо араас дьикти буоларынан, күүтүллэбэтэх түгэннэр соһуччу тосхойоллорунан уратылаах, быйыл сааска диэри маннык кэрэ кыыс күн сиригэр баара буолуо диэн санаабат да этэ, билигин бу наскылдьыйан иһэрэ үчүгэйин! Бэйиэт буоллар, хоһоон суруйуо эбит да, суох киһитигэр суох, арай аан маҥнай университекка киирбиттэрин кэнниттэн оскуолаҕа бииргэ үөрэммит уола, кэлин университет саха тылын факультетыгар киирбит Бааска, кистии-саба Арбита диэн бобуулаах бэйиэт «Долгуннар» диэн биирдик этиллэр эрээри, тус-туһунан өйдөбүллэрдээх тылларынан – омонимнарынан суруллубут бэйиэмэтин илиитинэн устубутун аҕалан уһултарбытын өйдөөтө, онно бааллара дии маннык тыллар:

 
Муус солко былааккын эринэн,
Кэлиий даа, мин күнүм күлүмэ,
Мин курдук эрэллээх эринэн
Дьоллонор төлкөҕүн күлүмэ…
 

Кэрэ кыыс туналыҥнатан иһэрин көрөн, санаатыгар бөҕүнэн-сыыһынан туолбут куорат уулуссалара быдан сырдаан-сэргэхсийэн кэллилэр, тула аалыҥнаһар дьон кытта тупсан хаалбыкка дылы буоллулар, ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла, тиэтэйэ-саарайа кыыска утары барда.

– Хайа, күүттүҥ дуо? Бириэмэ билигин да баар дии, – Ксенья мичээрдиир, кини тута сылдьар чэпчэки таҥас суумкатын уол ылла:

– Суох, улаханнык күүппэтим, сөпкө кэллиҥ, оптуобуспут барыар диэри өссө да бириэмэ баар…

Сотору оптуобус күлтэһийэн кэлэн хорус гынна, наһаа элбэх буолбатахтар эрээри, син биир анньыалаһан-үтүөлэһэн иһирдьэ киирдилэр. Уоллаах кыыс кэлин олбоххо тиийэн сэргэстэһэ олордулар. Намҥа тиийэн, быыллаах суолу кыйа күөх от бытыгыраабытынан оргууй аҕай хаамыстылар, кыыс итииргээн дуу эбэтэр килбигийэриттэн дуу сирэйэ тэтэрэ кыыспыт, хата, Көстөкүүннэрин дьиэтэ автовокзалтан соччо ырааҕа суох эбит, үс мастаах күрүө сиэрдийэтин быыһынан Ксенья чэпчэкитик элэс гынна, оттон Бэргэн бэйэтин кыаҕын көрдөрөр баҕата тулуппата бадахтаах – үрүт сиэрдийэттэн тайанан, күрүөнү үрдүнэн ыстанан кэбистэ. Халҕан тыаһаата, кинилэр кэлэллэрин түннүгүнэн кэтэһэн олорбут быһыылаах – тобуга лоппоруттан тахсыбыт эргэ шкерэнэн уонна кубарыйбыт футболканан сылдьар Көстөкүүн утары матаһыйан кэллэ:

– Дорооболоруҥ! Кэлимээри гыннылар дуу диэн ыксыы сыстым, чэ, бэрт, манна хоноҕут дуу эбэтэр эбэҕэ киирэбит дуу?

– Ээ, киирэн буоллаҕа дии, сарсын төннөбүт, Ксенья соҕуруу барыахтаах, – дии оҕуста Бэргэн.

– Һок-сиэ! – Көстөкүүн сөҕөн баһын быһа илгиһиннэ, – уот ылардыы сырыылаах дьон буоллугут, ол да буоллар кэлбиккит бэрт, тоойуом, эн аатыҥ Ксенья диэн дуу?

– Ксенья, – кыыс улаханнык кыбыстан умса туттан турда.

– Мин эйиэхэ боростуой таҥас-сап булан биэриэм, ууну-хаары ортотунан сылдьарга мааны былаачыйанан сылдьар сатаммат.

– Уларыттар таҥастаахпын ээ… – диэтэ Ксенья арыычча иһиллэрдик.

– Оччоҕо үчүгэй, чэ, дьиэҕэ киириэҕиҥ.

Таһырдьа куйаарбытыгар холоотоххо, дьиэ иһэ лаппа сөрүүн эбит, ким да суоҕун дьиктиргээн, Бэргэн атаһыттан ыйытта:

– Хайа, оттон кэргэниҥ?

– Ээ, дойдутугар ыһыахтыы барбыта, кини – Мэҥэ Хаҥалас, иккиэн араас оройуоннарбыт эрээри, манна дьолбутун булан олордохпут. Чэ, туох баарынан аһааҥ, киэһэ ууттан тахсыбытынан балыгы мииннээн иһиэхпит.

Сонун астан күөрчэх баарын уоллаах кыыс килиэби булкуйа-булкуйа сиэн, начаас миискэ түгэҕин көрдүлэр, аһаан бүтэн, айанныырдыы тэриннилэр. Көстөкүүн уоллуун хоско киирэн таҥастарын уларытыннылар, оттон хаһаайын ыйан биэрбит атын хоһугар Ксенья киирэн, былаачыйатын оннугар спортивнай көстүүм кэттэ. Кини хостон тахсыбытын көрбөхтөөн баран, Көстөкүүн саҥата суох таҥас ыйыыр ыскаап аннын хасыһан, дьоҕус бириһиэн сону кытта ыстааны уунна:

– Маны куормаҥ таһынан кэтэн кэбис, эмээхсиним таҥаһа, эйиэхэ сөп буолуо, төһө да бөһүөлэккэ итии курдугун иннигэр эбэҕэ чэлгиэннээх буолааччы, тоҥуоҥ.

Ксенья тугу да саҥарбакка, сонноох ыстааны туппутунан эмиэ хоһугар элэс гынна уонна сотору олору дьыраччы анньынан таҕыста.

– Дьэ бу бэрт, дьиҥнээх балыксыт бодотун ылыммыккын, – Көстөкүүн кыыһы хайҕаата.

Үһүөн таһырдьа таҕыстылар, хаһаайын үрүксээк сүгүүлээх, эрдиилэри кытта бензиннээх канистры тутта, Бэргэҥҥэ муҥханы сүктэрдэ. Туруору сыыры түһэллэрин кытта иннилэригэр өрүс улаҕата-уорҕата биллибэт киэҥ иэнэ нэлэһийэ түстэ, кыратык да тохтоон ылбакка мөхсөн дьирбиилэнэ оонньуур эрэһэ долгуннар урсуннарыгар күн уотун түһэрэн чаҕылыҥныы оонньууллар, үөһүнэн мотуордаах оҥочолор кыҥкынаһа тыаһыы төттөрү-таары сыыйыллаллар.

– Эбэбитигэр кириэстэнэн баран айаннаатахпыт, – диэтэ Көстөкүүн уу саппыкытын уһун осторун өрө тардан, оҥочотун кэннигэр ыйаммыт мотуорун биинтэлээх «атаҕын» өрө тардан кытылтан тэйиччи анньарыгар, оҥочотун иһигэр хапсаҕайдык ойон киирдэ, оҥочо иннигэр уурбут канистрын ылан, кэннигэр илдьэн туруупкаларын холбоото уонна:

– Чэ, киириҥ, – диэтэ.

Кыыстаах уол оҥочо иннигэр сэргэстэстилэр, мотуордаах оҥочо сүүрүгү тоҕо силэйэн айаннаан куугунатта, сөрүүн тыал сирилэччи охсулунна. Кырдьык, куйаас күн сатыылаан турар диэн санаабаккын, сөрүүн, өссө өр айаннаатахха дьагдьайан барыах курдуккун. Өрүс үөһүнэн чоҕу толору тиэммит самоходка айаннаан иһэрин ыраахтан тумнан, кэннинэн аастылар, үллэҥнэһэн тахсар баалларга охсуллан, өрө-таҥнары хачайданан ыллылар. Балачча өр айаннаатылар, улахан арыыны эргийэ баран иһэн Көстөкүүн мотуордаах оҥочотун эргитэ тутан, омос көрдөххө тыы да батыа суох айылаах синньигэс аппаны батыста. Тааска-кумахха охсуллумаары адьас бытааннык айаннаатылар, кумах кытыл икки өттүттэн субу анньан турар, илиигин ууннуҥ да, илибирэс иирэлэри харбаан ылыаххын сөп.

Бэргэн уу түгэҕэр анньыллыахпыт диэн сээбэҥнии санаата да, киһитэ сылдьа үөрүйэх быһыылаах, бэрт холкутук мотуорун салайа олордо. Балачча оннук сыккыраппыттарын кэнниттэн кэҥэс хомоҕо тахсан кэллилэр. Мотуор туруору сыыр анныгар кэлэн, сыыйа умулунна, бэйэлэрэ күөртээн таһаарбыт долгуннара оҥочолорун ойоҕоһугар охсулуннулар.

– Дьэ, оҕолоор, кэллибит, – диэтэ Көстөкүүн, оҥочолорун өрө тардан тимир сыабынан талахха баайдылар. – Манна ким да таарыйааччыта суох, ити быыкаа ханаал курдук бу хомолуун ситимнэһэрин өйдөөн көрбөт буолан абырыыллар, буллахтарына даҕаны: «Манан туох батан киириэ буоллаҕай?» – диэн эрдэхтэрэ. Оттон бу мин ампаардаах аһым, сөп буола-буола кэлэн сиирбэр сөп гына балыгы баһан барааччыбын.

Эмпэрэ сыыры өрө дабайдылар. Туох эрэ ыллыкка маарынныыр суол омоонунан от-мас быыһынан барбахтаан истэхтэринэ, эмискэ иннилэригэр дьоҕус үүтээн арылла түстэ. Иннигэр аргы мас, онтон бэттэх буорга батары көмүллүбүт чуурка атахтардаах хаптаһын остуол, лааппы, аттыгар умайбыт чох ыһыллыбыт, хаптаччы барбыт кэриэрбит баанка кытыытыгар сытар кулуһун онно.

– Дьэ бу мин бас билэр фазендабар кэллибит, – Көстөкүүннэрэ иннин диэки даллах гынна, – баһаалыста, ийэҕит-аҕаҕыт дьиэтигэр кэлбиттии сананыҥ.

– Наһаа үчүгэй дии! – Ксенья тулатын көрө-көрө үөрэн саҥа аллайда, – куоракка олорон маннык үтүө айылҕа баарын умнан да ылабыт.

– Дьэ бэрт, астыммыт буоллаххытына бэрт, – Көстөкүүн муҥханы ылан аргыга намылычы бырахта уонна үүтээнтэн илимнэри тутан таҕыста, – Бэргэн, манан арыыга күөл баар, эн биһикки киирэн илимнэ үтүөххэ, киэһэрэн балык кытыыга аһыы тахсыыта муҥхалыахпыт, оттон Ксенья, уотта отто, чэйдэ өрө тур.

4

Киэһэ муҥхаларын сүкпүтүнэн ууга киирдилэр, оҥочолорун мааҕыын адьас кытыыга, ууга биэтэҥнии турардыы хаалларбыттара кумахха балачча үөһэ тахсыбыт.

– Оок-сиэ уубут түһэр эбит ээ, – диэтэ Көстөкүүн уонна кумахха дьурулас суолу хаалларан, оҥочону ууга анньан киллэрдэ, тумсугар үөһэ муҥханы сааһылаан уурда:

– Эһиги кытыынан миигин көрө-көрө, ыксаабакка аа-дьуо хаамсыҥ, мин эрдинэн ол тумулга тахсыам, – диэтэ. Кыыстаах уол муҥха кытыы кынатын бэчимэ быатын туппутунан кумах кытылга хааллылар, Бэргэн кедаларын устан, тобугар диэри ууга киирдэ, күн устата сылыйбыт хомо хамсаабат уута бөтөҕөтүн сымнаҕастык кууспахтаата, Ксенья үөһэнэн, кураанах сиринэн, барар буолла. Көстөкүүн эрчимнээхтик эрдиилэрин тардыалаан, үөскэ дьулуста, эрдиилэр салбахтара ууга батары түһэ-түһэ, чөҥөрүйэ эргичийэр иилэри үөскэттилэр, муҥха кыната субуруйан түһэн барда.

Уол балыгы үргүтээри быатынан ууну таһыйбахыы-таһыйбахтыы бытааннык хааман истэҕинэ, кыыһа: «Бэргэн», – диэн сипсийдэ, кини диэки хайыспытыгар Ксенья: «Ууну охсума», – диэн сөмүйэтин уоһугар туттарын көрөн мичик гынна:

– Ксенья, соруйан ууну тыаһатабын, ити аата балык кэннибитигэр баран хаалбатын, куоппатын диэн куттуур быһыым, – диэтэ.

Лаппыныахтаах муҥха ийэтэ кэлбитигэр Көстөкүүн оннуттан туран, быраҕан күдээриттэ уонна оҥочотун кытыл диэки эргитэн, күүскэ түһүөлээн эрдинэн барда. Кыыстаах уол муҥхаларын кынатын тарда-тарда, киниэхэ утары тиийдилэр, Көстөкүүн оҥочото чычаас сиргэ кэлэрин кытта ыстанан түстэ уонна икки илиитинэн хардары-таары үөс кынаты бэйэтигэр уунаҥната тардыалаабытынан уоллаах кыыс диэки нөрүччү туттан хааман тиийэн, икки кынат аллара таастыганнаах эҥээрин холбуу тутан самахтаата, эдэрдэр муҥха икки эҥээрин хомуйа субуйдулар. Долгуннарга күөрэҥнии-күөрэҥнии лаппыныах тимиҥнээн ылла. Сотору муҥха ийэтин кытыыга соһон таһаардылар – хас да балык өрөҕөтө үрүҥ көмүһүнэн туртаҥнаата, хаайыыга түбэспит сордоохтор күүскэ мөхсөн, ууну ыспахтыы лаһыйдылар. Балыгы таһаара охсоору үһүөн былдьаһа-тарыһа муҥха үрдүгэр түстүлэр, саҥа-иҥэ суох, тиһэҕэр ийэтэ кэлбитин тиэрэн, балыктары кумахха сүөкээтилэр, Көстөкүүн обургуларын хайыытыттан талахха тистэ уонна Ксеньяҕа уунна:

– Тоойуом, балары таһааран мииннээ, оттон Бэргэн биһикки өссө биир сиргэ сылдьардаахпыт, ааспыт сырыыга үппүт илиммин көрүөхпүт, чаас курдугунан эргиллиэхпит.

Кыыс балыктарын эйэҥэлэппитинэн сыыры эрчимнээхтик дабайан, үүтээн таһыгар кэллэ. Элбэх эт-балык үрдүгэр ыраастанан, остуол хараара килэрийбит сирэйигэр балыктары хатырыктаан, иһин-үөһүн ыраастаан, үөрэҕэстии оҕуста. Үрдүгэр суугунуу сипсиһэр хатыҥ сэбирдэхтэрин быыһыгар чыычаахтар чубугураһан ылаллар, уу кытыытыгар сүтэн хаалар бырдахтар манна, сииктээх буолан хойуу от-мас ортотугар, быыстала суох тыҥкынаһа көтөллөр, Ксенья салгын сиэбэтэх маҥан моонньугар, сиэхтэрин тиэрбит харытыгар түһээри ыксаталлар. Оллооҥҥо балыктаах солуурчаҕы ыйаан баран, умуллубут кутаатын саҥаттан сөргүтэн хаппыт мастары быраҕаттаан уотун күөдьүттэ, тоһутталаммыт абырҕал устун кыымнар сырсыакаластылар уонна уот амынньыардары бүтүннүү кууспаҕалаан, кутаа умайан куугунаата.

Ксенья дүлүҥ үрдүгэр олорон, уоту одуулаһа-одуулаһа уруккуну-хойуккуну эргитэ саныыр. Кини олох кыратыгар ийэтэ өлбүтэ, ийэтин соччо-бачча өйдөөбөт, арай күөх да күөх киэҥ алаас ортотунан ыллык суолунан сүгэн баран эрэллэрин, ийэтэ киҥинэйэн ыллыыра, көхсүгэр кулгааҕынан сыһыннаҕына, киҥкинэс ырыа иһиллэрэ. Онтон эмиэ барыта туманынан бүрүллэр. Арай олус дьэҥкэ хартыына буолан, ийэтэ хоруопка сытара, сайыҥҥы күн таһаҕас тиэйэр массыына аһаҕас кузовыгар ууран, кылабыыһаҕа илдьэ барбыттара, дириҥ да дириҥ иин иһигэр түһэрэн, буору бурҕаҥната быраҕаттыыллара, этиэх түгэнэ томтор буору таһааран хаптаһын туумбаларын туруоран эрэллэрэ санаатыгар бу баардыы тиллэр. Онтон эмиэ үгүс умнуллар, туман иһигэр сүтэр, аҕата кинини кууһан олорон туох эрэ минньигэс отоннору сиэтэрин, ханнык эрэ уоскутар тыллары саҥарарын өйдүүр.

Иккиэйэх хаалыахтарыттан ыла кинини аҕата көрөрө, соҕотох төрөппүт амарах тапталыгар куустаран улааппыта. Аҕата биирдэ атын дьахтары аҕала сылдьыбыта, ол маачахата кинини тоҕо эрэ хара ааныттан сөбүлээбэтэҕин, кыраттан да сылтаан мөҕөрүн-этэрин өйдүүр. Кини онтон олус хомойоро, кистээн да, илэ да ытыыра. Аҕата тулуйбакка, саҥа ойоҕун кытта биирдэ улаханнык иирсибитэ, дьахтар: «Аһайгын кытта үөдэн да түгэҕэр түс!» – диирин өйдүүр. Дьахтар барбыта, аҕата онтон ыла кэргэннэнэ да сатаабатаҕа, аҥаардас эдьиийэ көһөн кэлэн, кинилэр астарын-үөллэрин, таҥастарын-саптарын көрөн-истэн улаатыннарбыта. Аҕата билиҥҥэ диэри кинини атаахтатар, бэл: «Оҕолор каникулларыгар бары соҕуруу бараллар», – диэбитин иһин, харчытын мунньан, соҕуруу сынньата ыытан эрдэҕэ.

Оо, арай билигин кинини көрдүн, быйыл сааска диэри түүлүгэр да оҕустарбатах уолун кытта хаһан да харахтаабатах дьонугар ыалдьыттыы, икки эр киһини кытта өрүс арыытыгар сылдьарын биллин, бука, олох сөбүлүө суох этэ. Ол эрээри кини тоҕо эрэ Бэргэҥҥэ эрэнэр, кини туох да куһаҕаны оҥорботугар саарбаҕалаабат, арай билсибиттэрэ кылгас курдук да, туох диэххиний, атом, космос үйэтэ буолан, барыта бэрт суһаллык быһаарыллан эрдэҕэ. Былыргы дьон өйө-санаата букатын атын буоллаҕа, кинилэр таһырдьа хаар туртайарыттан, иһирдьэ уот кытарарыттан атыны көрбөтөх-билбэтэх дьон этилэрэ, Сэбиэскэй былааска эрэ саҥаҕа-сонуҥҥа үктэннэхтэрэ, оттон билигин итинник тэтиминэн кими да соһуппаккын…

Балык миинэ арыыта-сыата быргыйан тахсыбытыгар тууһаан-тумалаан, лууктаан-чочунаахтаан кэбистэ, устудьуон хобдох аһылыгар үөрэммит киһиэхэ ураты минньигэс сыта саба биэрбитигэр тулуйбакка, үөһэ устаҥалыы сылдьар балык өрөҕөтүн луосканан баһан амсайда, сүрдээх эмис, минньигэс эбит. Миини уот кытыытыгар тардарын аҕай кытта, тыа быыһыгар дьоннор кэпсэтэн күллүгүрэстилэр, чочумча буолаат, уу кэһэр саппыкыларынан оту кэһэр тыастара сардырҕаспытынан Бэргэннээх Көстөкүүн тахсан кэллилэр, иккиэн түгэҕэ хараара сиигирбит үрүксээктэри сүкпүттэр, мииннээх солуурчах уот кытыытыгар үрүҥ паарынан бургучуйа турарын көрөн, Көстөкүүн кыыһы хайҕаата:

– Маладьыас! Түргэн туттунуулаах киһи эбиккин, хайыы-үйэ ас бэлэм!

Үүтээн кэтэҕэр аһы харайар чычаас омуһах баар эбит, сүгэн кэлбит балыктарын онно уктулар уонна тииккэ саайыллыбыт урукумуонньукка илиилэрин суунан баран, остуолга кэлэн олордулар. Ксенья тимир миискэҕэ балык үөрэҕэстэрин биир-биир таһааран уурталаата, ол кэмҥэ Бэргэн суумкатыттан шампаннаах үрүҥ арыгы кылбаһыйбыт бытыылкаларын таһаарбытын, Көстөкүүн уруйдуу көрүстэ:

– Дьэ бу бэрт! Быраатым ол иһин убайыгар хайаан илии тутуура суох кэлиэй?! Биһиэхэ билигин баартыйа Киин Кэмитиэтин арыгылааһыны утары уурааҕа тахсыбыта диэннэр, хантан да бу аһы тымтыктанан да булбаппыт, арыгыны Горбачев кытаанахтык бопто. Оттон урут, биһиги эдэрбитигэр, куоракка бэл «түүҥҥү маҕаһыын» диэн баар буолара, суукка хайа да кэмигэр тиийэн ыларбыт, аны Күөх баһаарга буочукалаах кыһыл арыгыны аҕыйах харчыга атыылаһан, тотуоххар диэри иһиэххин сөбө. Билигин бобуу-хаайыы кытаанах, сүүрбэ биирин туола илик ыччакка олох да биэрбэттэр, бээрэ эн хаһыҥ буолла?

– Сүүрбэ икким.

– Оок-сиэ, мүччү хапсыбыккын. Урут да ыһыах уонна оттооһун кэмигэр олох биир да бытыылканы бычыгыраппат гына бобон кэбиһэллэрэ. Итини адьас сыыһа дьаһал диибин, нууччаларга «бобуулаах отон минньигэс» диэн өс хоһооно баарыгар дылы, дьоннор ордук тууһугуран арыгыга охтоллор, туохтарын да тэбээн туран атыылаһаллар. Букатын дэлэччи тардан кэбиһиэххэ наада, ким төһөнү баҕарарынан ыллын, истин!

– Оттон улаханнык иһээччилэр умайан өлүөхтэрэ суоҕа дуо? – Ксенья сэмэйдик тыл кыбытан киһитин өссө өрүкүттэ:

– Умайдыннар! Ол биир-икки арыгыһыт мохоорбутуттан ый-күн төттөрү эргийиэхтэрэ суоҕа. Ол оннугар арыгынан үспүкүлээннээһин, испэттиин була-тала сатыыллара, онон арыгыһыт буолан бараллара тохтуох этэ.

Бэрт үөрүйэхтик туттан, шампанскайы тыаһаппакка эрэ аста, үрүҥүн бүөтүн төлө охсон, куруускалартан бииригэр шаманскайы, иккиһигэр үрүҥ арыгыны кутан кылыгыратта, бэйэтин куруускатын туппутунан умуллан эрэр кутаа иннигэр сөһүргэстээтэ, чохтору тарыйан уоту күөдьүттэ уонна аҕыйах тылы ботугураан алҕаан баран, чох үрдүгэр кутта, уот күлүм гынна:

– Дьэ, оҕолорум, эһэкээммит үөрдэ – этэҥҥэ сылдьаргытын, дьоллоох-соргулаах ыал буоларгытын тускулаата.

Остуолугар кэлэн, эбии арыгы куттан баран, куруускатын күөрэччи көтөхтө:

– Чэ эрэ, бастакы туоһу Бэргэн биһикки дойдубут туһугар көтөҕүөххэ! Төһө да тэлэһийэн атын сиргэ тиийэн-түгэнэн хаалларбын да, дойдубун санаабатах күнүм диэн суох! Өллөхпүнэ мантан дойдубар илдьэн кистээриҥ диэн кэриэспин этиэҕим, чэ, «тэп» гыннаран кэбиһиэҕиҥ! – этиитин тиһэх дорҕооннорун кытта убаҕаһы кыллырҕатан кэбистэ, кинини үтүктэн, Бэргэн бэйэтин өлүүтүн эмиэ мэлиттэ.

Ксенья куруусканы уоһугар тириэрдэн баран төттөрү уурбутугар, Көстөкүүн аймана түстэ:

– Тыый, тоойуом, биһиги дойдубут туһугар испэтэххинэ улахан аньыыны оҥостоҕун! Сампаан диэн тар уута буоллаҕа, ону баҕас иһэн кэбис!

Кыыс аньыыны оҥороору гыммытыттан куттаммыт курдук куруускатын хантатан кэбистэ, омунугар буолан, амтанын да билбэккэ хаалла.

– Маладьыас! – хаһаайын хайҕаата уонна сонно иккистээн кутуталаата. – Сайын барахсан үгэннээн турара үчүгэй даҕаны, сотору ыһыахтар, онтон бары күргүөмнээн окко киириэхпит буоллаҕа. Тоойуом, – диэтэ кини Ксеньяҕа туһаайан, – бу Бэргэн ийэлээх аҕата үчүгэйкээн дьон этилэр, хомойуох иһин, Таҥара кинилэргэ уһуннук олорор кыаҕы биэрбэтэҕэ… Ол иһин биһиги нэһилиэк дьоно бука бары Бэргэммитин сөбүлүүбүт, ытыктыыбыт, өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх дииллэринии, хата, кини ийэлээх аҕатын – хаарыаннаах дьону ааттатыа, оттон эн туох дьонноох-сэргэлээх оҕоҕунуй?

– Аҕам баар, ийэм кырабар суох буолбута…

– Оо, дьэ куһаҕан, бырастыы гын мин ону билбэт буолан ыйыттым. Чэ, бу Бэргэн дьонун уонна эн ийэҥ барахсан кэриэһигэр туран эрэ көтөҕүөҕүҥ.

Ксенья иһигэр соччо сөбүлээбэтэр да, хайыай – туран баран эмиэ куруускатын барытын таҥхатарыгар тиийдэ. Эр дьон, балыктарын сии-сии, күө-дьаа буолан кэпсэтэ олороллор, шампанскайдара диэн тута киһи төбөтүгэр тахсар ас эбит, хайдах эрэ тулата барыта сүрдээх үчүгэй буола түстэ, Бэргэннээх Көстөкүүнү былыр-былыргыттан билэр дьонун курдук санаата. Ити икки ардыгар Көстөкүүн эмиэ куруускаларга кута охсон, дорҕоонноохтук эттэ:

– Чэ, саҥа ыаллар дьолгут-соргугут туһугар! Мин, Бэргэни кыра эрдэҕиттэн билэр аҕа саастаах биир дойдулааҕа буоларбынан, эҕэрдэлиибин уонна көтөхтөрөбүн!

Кыыс маҥнай улаханнык соһуйда, тугу эрэ утарсыах курдук уоһун чорбоҥнотон баран хаалла. Онтон санаата көтөҕөллүбүтүгэр, шампанскайтан мэйиитэ эргичийэрэ эпсэн: «Чэ, ол эрээри саҥа ыал диирэ эмиэ да сөп курдук, ол да иһин баччалаах сиргэ кэлистэҕэ. Уонна Бэргэн туох куһаҕаннаах уолуй? Арыый сиһилии билсибэккэ эрэ хааллахпыт дуу?..» Куруускаларын охсуһуннараары ууммуттарын көрөн, Ксенья саҥа ыал туһугар иһэрин саараҥныах курдук гынан баран, куруускатын үөһэ кырыытынан таарыйда. Истилэр.

– Дьэ бу бэрт! – диэн биһириирин биллэрэн баран, Көстөкүүн эмиэ куруускатын тобоҕолоото. – Оҕолоор, маннык боппуруостаахпын, эһиги үүтээҥҥэ утуйаҕыт дуу эбэтэр балааккаҕа дуу?