Az-Ya

OLJAS SÜLEYMENOV

AZ-YA

Məşhur qazax şairi, alimi və ictimai xadimi Oljas Süleymenovun “Az-Ya” kitabı türk xalqlarının tarixinə, dilinə yeni yanaşma və tamamilə orijinal bir münasibətə gö-rə əsassız hücumlara məruz qalmışdı. Yalnız son illərdə Qazaxıstanda bu kitabla əlaqədar çıxarılan qərardan sonra o, yenidən işıq üzü gördü.

Kitabdakı tarixi problemlər, abidələrlə bağlı fikirlər və digər məsələlər Azərbaycan xalqının da tarixi ilə üzvi şəkil-də bağlıdır.

QIZILQUŞLAR

VƏ QAZLAR

BİRİNCİ HİSSƏ

“İQOR POLKU DASTANI” TARİXİNƏ DAİR

“İqor polku dastanı” və “Zadonşina”

tarixinin qısa xülasəsi.

1791-ci ildə A.İ.Musin-Puşkin Müqəddəs Sinodun ober-prokuroru təyin edildi. Həmin il avqustun 11-də və II Yeka-terinanın fərmanı ilə Sinoda monastırın arxivlərindən və ki-tabxanalardan rus tarixi üçün dəyərli olan əlyazmaları mü-sadirə etmək icazəsi verildi.

Bu iş A.İ.Musin-Puşkinə tapşırıldı. Təxminən, 1792-ci ildə (dəqiq tarixi bilinmir) o, XVI əsrə aid bir məcmuə əldə etdi. “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi də oradan tapıldı.

1812-ci il Moskva yanğını zamanı qrafın evi də, kitabxa-nası da yanıb külə döndü. XVI əsrə aid nüsxə də beləcə məhv oldu. Hazırda elm aləmində Musin-Puşkinin nəşrin-dən və Yekaterina üçün surəti köçürülmüş nüsxədən istifadə edilir.

XVI əsr nüsxəsilə bağlı bu maraqlı əhvalat elə həmin dövrdə rus alimlərində də, əcnəbi mütəxəssislərdə də Das-tanın həqiqiliyinə şübhə oyatdı; güman edilirdi ki, əldə olan nüsxə saxtadır və bunda məqsəd keçmiş dövrlərdən alınmış dəlillərlə Yekaterinanın imperialist siyasətinə haqq qazan-dırmaqdır. Hətta saxta nüsxənin gümana gələn müəllifləri-nin adları çəkilirdi (o cümlədən, Musin-Puşkinin).

Skeptiklər çox əsaslı tarixi və linqvistik dəlillər irəli sürə bilmişdilər. Son iki əsr ərzində dastanın fasiləsiz öyrənilməsi nəticəsində toplanmış bütün ədəbiyyat, əslində, bir məsələyə həsr edilib: “İqor polku dastanı” orijinal əsərdirmi?

Skeptiklərin və müdafiəçilərin mübahisəsi öz məğzi eti-barilə Ostap Benderlə ksendzlərin mübahisəsini xatırladır.

Ostap dedi:

– Allah yoxdur.

Ksendzlər dedi:

– Var, Allah var.

Skeptiklər dastanı bütövlükdə inkar edir, məddahlar ey-ni bir qətiyyətlə onu öpüb gözləri üstünə qoyurlar.

XIX əsrin birinci yarısında, Rusiyada skeptiklər məktə-binin təzəcə yarandığı dövrdə dolayı yolla da olsa, dastanın həqiqiliyini sübut edən bir çox tarixi faktlar hələ məlum de-yildi.

Skeptiklər məktəbinin banisi, “Elm üçün skeptisizmdən dəyərli bir şey yoxdur” şüarını irəli sürmüş M.T. Kaçenovski özünün bu barədə ilk yazısı olan “Rus tarixinin mənbələri haqqında”¹ məqaləsində knyaz Oleqlə, İqorun yunanlarla bağladıqları sazişi şübhə altına almışdı. “Rus salnamələrində paralellər” məqaləsində isə müəllif qədim rus xronikaların-dakı bir çox məlumatların həqiqiliyinə şəklə yanaşıb və belə qənaətə gəlmişdir ki, bu məlumatlar sonralar, yəni XVI əsrdə əlavə edilib².

M.T.Kaçenovski və onun məktəbinin nümayəndələri tə-kid edirdilər ki, faktlar bir-biriylə müqayisə edilməli və “ta-rixi inkişafın ümumi qanunları” əsasında nəticə çıxarılmalı-dır. Sonralar bu məktəbin başqa bir nümayəndəsi N.İ.Nadej-din yazırdı: “Hər bir fakt inandırıcı görünmək üçün öz-öz-lüyündə daxili mühitə malikdir… Bu daxili mühit faktın ta-rixən mümkünlüyünə şərait yaradır… Əgər hər hansı bir fakt bu qanunlara büsbütün ziddirsə, o vaxt ən qədim manus-kript, tənqidin bütün işgəncələrindən uğurla çıxmış ən mötə-bər alim belə məni həmin faktın doğru-dürüstlüyünə inandı-ra bilməz”.³

Qədimliyə belə münasibət zərurətdən doğub. Milli şüu-run inkişafı nəticəsində elm bir çox hallarda rəsmi, saxta və-tənpərvərliyin quluna çevrilir və tarix həqiqətdən uzaqlaş-mağa başlayır. Keçmişə mövcud baxışdan asılı olaraq, faktlar ya düzgün işıqlandırılmır, ya da saxtalaşdırılır.

Bu hal universal xarakter daşıyır. Avropa ölkələri tarix-çilərinin demək olar ki, hamısı bu mərhələdən keçmişdir. Qərbdəki skeptiklər məktəbinin banisi Avqust Şletser reali-yalar əsasında tarixi mənbələrə şəklə yanaşmağın zəruriliyi-ni sübut etmişdir. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində Ru-siyada xeyli miqdarda saxta tarixi sənəd meydana gəlmişdi. Bunların çoxu spektiklər tərəfindən ifşa edildiyinə görə, elm aləminə daxil ola bilməmişdir.

Skeptiklər məktəbi (bir sıra qeyri-dəqiq praktiki nəticə-lərə baxmayaraq) rus tarixşünaslığının inkişafında müsbət rol oynadı. Elmdə mənəvi mühitin yaranmasına, dəqiq mə-nəvi meyarların təsdiqinə kömək etdi; bunlarsız elm obyek-tiv bilik mənbəyi kimi mövcud ola bilməz.

Skeptiklər vətənpərvər tənqidin olmazın “işgəncələrinə” dözməli oldular. Rus tarixinə olan hədsiz şəkk-şübhəni on-lara bağışlamırdılar, heç indi də bağışlamırlar. Spektiklərin ayrı-ayrı səhvləri, bəzi hallarda ciddi səhvləri (hər bir meto-dun təcrübəsində belə səhvlər labüddür) rəqiblərə imkan verdi ki, onları mühafizəkarlıqda və s. günahlarda ittiham etsinlər.

Artıq XX əsrdə Rusiyada Kaçenovskinin ardıcılları qal-mamışdı və bu məktəbin tənqidi xüsusi xarakter almışdı, yə-ni cavabsız hücumlar idi.

“Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, spektiklər məktəbinin nümayəndələri mühafizəkar, rəsmi dünyagörüşünə malik adamlar idi. Təkcə “parnas köhnəpərəsti” M.T.Kaçenovski deyil, F.Bulqarinin dostu – O.İ.Senkovski, həmçinin M.N. Katkov da öz mürtəce baxışları ilə tanınmışdılar. İ.İ.Davıdov isə bununla məşhur idi ki, Baş Pedaqoji İnstitutun rektoru ol-duğu illərdə onunla N.A.Dobrolyubov mübarizə aparmış-dır”⁴.

Bilmək maraqlıdır: skeptiklər tərəfindən İ.İ.Davıdovdan da kəskin çıxışlar edən K.S.Aksakov, görəsən, kimin dostu idi və kiminlə mübarizə aparmışdı?!

Halbuki K.S.Aksakov baltanı lap kökündən vururdu. O, belə hesab edirdi ki, “İqor polku dastanı” rus vətənpərvərlə-rinin deyil, əcnəbi saxtakarın əliylə “düzəldilmişdir”.

***

“İqor polku dastanı”nın öyrənilməsinin yeni mərhələsi başqa bir abidənin – “Böyük knyaz Dmitri İvanoviç haq-qında dastan”ın (nüsxələrindən birinə əsasən, əksər hallarda “Zadonşina” adlandırılır) tapılması ilə bağlıdır⁵. Fərz olunur ki, bu dastan Dmitri Donskoyun Mamay üzərində qələbə-sindən (1380) az sonra yaradılmışdı. Əsərin müəllifi Sofoni – “rezanets” hesab edilir. Belə ki, bütün nüsxələrdə bu ad və ayama qeyd olunub. Bəs bu adın altındakı konkret olaraq kim gizlənib? Bu sual indinin özündə də tədqiqatçılara ra-hatlıq vermir. Onu gah “Ryazan keşişi”, gah “Bryansk boya-rı” hesab edirlər.

B.A.Rıbakov ikinci varianta üstünlük verir: “Bryansk boyarı Sofoni (əlyazmalarda “rezanets” kimi müəmmalı və heç bir məntiqə sığmayan ayama ilə qeyd edilib)”⁶ məlum-dur ki, axtaları, yaxud zorla sünnət edilib müsəlmanlaşdırı-lan xristianları “rezanets” adlandırırlar. Volqa sahillərində indinin özündə də müsəlmanları “rezanets” deyə çağırırlar.

“Zadonşina”nın əlyazması 1852-ci ildə tapılmışdır. “Za-donşina” ilə “İqor polku dastanı” arasında oxşar cəhətlər o qədər çox idi ki, bu hal məddahları da, skeptikləri də çətin vəziyyətə saldı, həm də hər iki tərəfin əlinə güclü dəlillər keçmiş oldu. Nəhayət, fransız slavisti Lui Leje 1890-cı ildə öz tarixi-ədəbi analizinin nəticələrini çap etdirdi. Onun gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, “İqor polku dastanı” təqlidi və zəif əsərdir. “Zadonşina” – orijinal və poetik cəhətdən güclü dastandır. O, “Zadonşina”nın kəşfi tarixinə də tənqidi yana-şıb, belə bir fikir yürüdüb ki, bu əlyazma XVIII əsrin axırla-rında aşkar edilmişdir və onun əsasında naməlum saxtakar-lar “İqor polku dastanı”nı yazmışlar⁷.

Son zamanlara qədər Lui Lejenin fərziyyəsi Fransada prof. Mazon və onun həmfikirləri tərəfindən qətiyyətlə da-vam etdirilirdi.

Professor Mazon yazırdı: “Bu ala-bəzək mətndə dövr və mühitdən savayı heç bir vəhdət yoxdur; dövr – XVIII əsrin axırları, zəfər çalmış Rusiyada II Yekaterina dövrüdür, mü-hit isə ibarətdir qraf Musin-Puşkinin dərnəyi ətrafında toplanmış bir neçə savadlı adamdan, kitabxana işçilərindən, tarixi əsərlərin mütaliəsindən vəcdə gəlmiş kübarlardan, və-tənpərvər olduqları qədər də yaltaq olan bir sürü şəxsdən ki, onlar da yazı-pozuları və nitqiylə öz millətçilik hisslərinə, bir də imperatriçənin siyasətinə nökərçilik edirlər”.⁸

İki abidənin poetika və leksikasını müqayisə edən A. Mazon bir neçə konkret sual irəli sürdü. Qeyd edək ki, dastanın məddahları bu sualları çoxdan özlərinə verməliy-dilər.

Bir qrup sovet alimi A.Mazona qarşı etirazla çıxış etdi: A.S.Orlov, S.P.Obnorski, N.K.Qudziy, V.P.Adrianova – Pe-rets və s. əcnəbi alimlərdən – A.V.Solovyov, İ.N.Qolenişev – Kutuzov, A.V.İsaçenko. S.Lesnov (Paramonov), R.O.Yakob-son və s. müdafiəçilərin bir neçə cild təşkil etmiş cavabların-da eyni bir dəlil müxtəlif üsul və şəkillərdə təkrar edilirdi. Bu əsas dəlil də ibarət idi dastanın həqiqiliyinə olan sonsuz inamdan!

Halbuki A.Mazonun bir çox sual və qeydləri onlardan ciddi əsaslandırılmış cavab tələb edirdi; məsələn, belə bir qeydi: “Xeyli xristian məzmunlu əsərdə bütpərəstlik ünsür-ləri süni şəkildə gözlənilməz həddə səpələnmişdir”.

Avstraliya alimi S.Lesnov (Paramonov) A.Mazonun ira-dına hamıdan konkret cavab vermişdir. Doğrudur, o, elmi üsluba riayət eləmir, bəzən təsvirçiliyə uyur (sübutlardan az istifadə edir), bununla belə onun cavabları bir çox hallarda digər müdafiəçilərin daha mükəmməl elmi əsaslarla təchiz edilmiş əsərlərindən həqiqətə yaxın olur. O yazır: “Professor Mazon öz təhlilinə aludə olduğuna görə başa düşmək is-təmir ki, Dastandakı bütün bu “xristianlıq” ünsürləri yazının surətini köçürən rahiblərin əlavələridir, çünki dastanda xris-tianlığın üstündən sükutla keçilməsi onları narahat etməyə bilməzdi. Onların əlavələri açıq-aydın seçilir, ələlxüsus, axır-da “xristianlar”dan danışıldığı səhnədə. Yeri gəlmişkən, Dastanda bu məqama qədər xristianlar haqda bircə kəlmə də deyilmir”⁹.

Bir çox müdafiəçilər A.Mazonun qarşıya qoyduğu prob-lemə tam bir etinasızlıq göstərir. Halbuki bu sualların ca-vabı qədim Rusiyanın mənəvi mühitinin daha mükəmməl öyrənilməsinə kömək edə bilərdi.

Təkrar edirəm ki, Dastanda süni bütpərəstliklə süni xristianlığın qarşılıqlı məsələsini müdafiəçilərin özləri ortaya qoymalı idilər.

Bu da səciyyəvidir ki, A.Mazonun mülahizələrinə ca-vab formasında yazılmış əsərlərdə fransız aliminin kitabın-dan son dərəcə xəsisliklə sitatlar gətirilir ki, bu hal nabələd oxucuda A.Mazonun savadsızlığı və nadanlığına heç bir şübhə qalmasın. Bu mənada D.S.Lixaçovun redaktorluğu ilə çıxmış məqalələr toplusu diqqəti cəlb edir¹⁰.

N.K.Qudziy məhz bu topluda öz “məşhur” tezisləriylə çıxış edərək, dastan mətnində olan bütün uyğunsuzluqları, külli miqdarda qrammatik, ədəbi və orfoqrafik səhvləri bir neçə kəlmə ilə “izah etmişdir”. Məkrli “fransızların” və “al-manların” “bic” suallardan bezib usanmış möhtərəm alim, sanki “əl çək” deyərək belə buyurmuşdur: “Mazona da, Un-deqauna da, etiraz olaraq ən əvvəl onu göstərmək olardı ki, Dastanın dili poetik dildir; deməli, o, hamı tərəfindən qəbul edilmiş dil normalarından kənara da çıxa bilərdi, elə çıxırdı da…”¹¹.

Bəzən mənə elə gəlir ki, A.S.Puşkinin “Poeziya gicbəsər olmalıdır” – kəlamını bir çox alimlər hərfi mənada dərk ediblər, hər halda, onların poetik dilə münasibətləri adamda bu təəssüratı oyadır.

… “İqor polku dastanı” ilə bağlı sovet elmi son ildə di-namik sabitlik vəziyyətindədir, bunun da səbəbini elmin gü-cündə deyil, onun ətrafında gedən proseslərdə axtarmaq la-zımdır.

Riyaziyyatçılar deyir: elmi kollektiv o vaxta qədər işlə-məyə qabildir ki, orada ideyalar ziddiyyəti mövcud olsun. Əgər bütün kollektiv bir nəfər kimi “bəli” söyləyirsə, bu, o deməkdir ki, ya mövzunun axırına çıxıblar, ya da kollektivin öz imkanları büsbütün tükənib.

Ölkəmizdə Dastan üzrə mütəxəssislər kollektivi çoxdan fəaliyyət göstərir. Hamısı da bir ağızdan “bəli” deyir. Dasta-nın yaranma tarixinə olan ümumi baxışı az-çox dəyişdirmək cəhdi dərhal lənətlənir¹².

Meydanda bir komanda var – hamısı da müdafiəçidir. Hücumçular çoxdan soyunub-geyinmə otağına çəkiliblər. Müdafiəçilər isə çılğın bir oyunu imitasiya edir, guya hansı-sa gözəgörünməz, lakin vahiməli komandaya qarşı gərgin mübarizə aparırlar…

Müdafiəçilərin yozumları, tərcüməçiləri, şərhləri çap olunub, geniş yayılıb və dərsliklərə daxil edilib. On illərlə yı-ğılıb-toplanmış bu biliklərin dəyərinə şübhə ilə yanaşmaq çətindir, bəlkə də, təhlükəlidir. Elm alimdən asılı vəziyyətə qoyulub.

Dastanı bütövlükdə rədd edən skeptiklərdə inam hissi, dastanı bütövlükdə qəbul edən məddahlarda isə sağlam bir skeptik şübhəsi çatışmır.

Tək şübhə hesabına elmi irəli aparmaq mümkün ol-madığı kimi, təkcə inam gücünə də onu inkişaf etdirmək ol-maz. Əks halda tarixi tutya iki dinin – nihilizmin və vətən-pərvərliyin bir atributuna çevrilir. Mənbəni bilmək mənbə-dən nə almaq istədiyini bilməkdən qat-qat əhəmiyyətlidir.

Belə bir şəraitdə elmdə ən dəyərli fiqur skeptik olur. Onu qoruyub saxlamaq elmin ömrünü uzatmaq deməkdir.

Müdafiəçilər fəhmlə də olsa bunu anlayırlar, buna görə xaricdə özlərinə bir rəqib tapıblar. Mədhiyyə əsərlərində – “Mazonu qoruyaq!” istəyi aydınca görünür. Skeptik – neş-tərli arıdır. Yalnız nadan bağban bu arını qoruq sayılan gül bağçasından qova bilər. Məhz arı gülzarlığa soxularaq çi-çəkləri mayalandırır. Qiymətli çiçək şirəsini tüklücə quldur-dan qorumaqla gələcək məhsulu məhv etmiş olurduq.

Əgər riyaziyyat və fizika da belə saxta vətənpərvərlik təzyiqinə məruz qalsaydı, bəşəriyyət indi də kəl arabası sü-rürdü. Yüz-yüz nida işarəsinin arasında tək-tənha bir sualı görmək – nadir keyfiyyətdir: geniş meydanda bir qoşun pi-yada, tək-tənha bir atlını qəzəb və hiddətlə təqib edir.

S.Lesnov (Paramonov) öz tənqidini müvafiq “üsluba sa-lıb” yazır: “Professor A.Mazonla haqq-hesabı çürütmək və bir də bu məsələyə qayıtmamaq üçün qeyd edək ki, bu tən-qidi heç də professor Mazonu fikrindən döndərmək üçün yazmamışıq! Onun təfəkkür metodu və elmi materialdan is-tifadə üsulları göstərir ki, bu büsbütün ümidsiz işdir. Biz Mazona və onun həmfikirlərinə “Söz”ün həqiqiliyinə şübhə-ylə yanaşmağı əsla qadağan etmirik, belə ki, rəylərin toqquş-masından həqiqət doğur. Biz yalnız buna etiraz edirik ki, professor Mazon “İqor polku dastanı”nı ortabab, əlaqəsiz, süst əsər və s. adlandırır”.¹³

Bu parçada “biz” – elmi əvəzliyi parlaq fəaliyyət göstə-rir.

“Bəzi dostlarımız bizim tənqidi qeydlərimizin forma eti-barilə çox kəskin olduğunu söyləyirlər. Biz onlara, – “şərə müqavimət göstərmə” prinsipinə üstünlük verənlərin hamı-sına bildirmək istərdik ki: 1) Səbir kasası daşa bilər. 2) Elmdə məsuliyyət hissi olmalı, günahkar mütləq öz cəzasına çat-malıdır!..

Ən pisi odur ki, dastanla bağlı məsələdə hər çeşiddən olan ruslar birləşmişlər: “ağlar”, “qırmızılar”, “yaşıllar” – görünür, onların yekdilliyinin fikir ayrılığından da möhkəm əsası var”¹⁴.

Maraqlı müşahidədir.

… Tarix – maraqlandırır, istorioqrafiya – maraq oyadır. Əgər mən desəydim ki, bu dastan müxtəlif yozumlar burul-ğanında fırlanmasaydı da məni bu cür özünə cəlb edərdi – yalan söyləmiş olardım. Bunlarsız o adi muzey əşyasına çev-rilər, son iki yüz ildə rus ədəbiyyatı, incəsənəti və filologiya elminə belə güclü təsir göstərə bilməzdi. Bu iki yüz ildə Dastan üzrə biblioqrafiyada bir neçə yüz adda əsər, məqalə toplanıb. Hamısında da eyni dəlillər təkrarlanır, palçığa düşmüş təkər kimi yerindəcə fırlanır və bu dəlillər çox vaxt elmi olmasa da, həmişə vətənpərvər xarakter daşıyır və bu ədəbiyyata artıq heç bir yanğın qorxulu deyil.

Dastanla bağlı mübahisələrdə bəzən gerçəklik hissi itiri-lir, beyinlər elə qızır ki, hətta ümumbəşəri anlayışlara mü-nasibət də kökündən dəyişilir. Abidənin yalnız, təxminən anlaşılan emosional üst qatlarına alimlərin yozumu və səyi sayəsində ən fantastik donlar geyindirilir, rənglərə boyanır, hətta zəhər rənginə düşür.

“İqor polku dastanı” XVI əsrə aid yeganə nüsxədə bizə gəlib çatmışdır. Dastanın başqa nüsxələri olmuşdurmu? Bu barədə müxtəlif rəvayətlər gəzir. 1948-ci ildə Parisdə çıxan “Русские современники новости” qəzetində (No 186) A.L. imzası ilə bir məqalə dərc edilmişdi:

“Вопросы истории” jurnalı vaxtı ilə nəhəng Sovetlər öl-kəsinin uzaq ucqarlarında tələf olan qədim rus əlyazmaları-nın toplanmasını təşkil etmək haqqında akademik Tixomi-rovun çağırışını dərc etmişdi. Jurnal çoxlu cavab məktubu al-mış və son nömrəsində “Əlyazmalar ardınca yürüş”ü həyata keçirmək kompaniyasına başlamışdır. Məqsəd bu möhtə-şəm ekspedisiyaya geniş ictimai hərəkat xarakteri vermək, mütəxəssisləri, tələbə və şagirdləri və ümumiyyətlə, ölkənin bütün mədəni qüvvələrini bu işə cəlb etməkdir.

Biz öz şəxsi xatirələrimizdən bilirik ki, demək olar hər bir rus evində, ələlxüsus qədim şəhərlərdə, malikanələrdə, yaxud monastırlardakı çardaqlarda, iri-iri sandıqlarda hər cür məktub, sənəd, fərman, əlyazma bağlamaları, əski kitab-lar saxlanılır. İnqilabın ilk illərində böyük arxivlərdə, kitab-xanalarda toplanmış sənəd və kitablar şəhərlərə daşınmış-dır. Lakin qalaq-qalaq əlyazma materialı hələ də yerlərdə qalmaqdadır və bu qiymətli, bəlkə də, rus yazısına abidə olan əlyazmaları toplamaq lazımdır ki, yanğın qurbanı ol-masın.

Akademik Tixomirovun məktubuna cavab olaraq, jurnal alimlərin və arxivşünasların rəylərini dərc etmişdir; onlar şi-mal vilayətlərində, Altayda, Pribaltikada və Qərbi Ukrayna-da axtarış aparmağı xüsusi tövsiyə edirlər…

Lakin ən maraqlı məktub Pskov muzeyinin əməkdaşı L.A.Tvoroqovdan gəlmişdir, “İqor polku dastanı”nın Olo-netsik nüsxəsinin axtarışından bəhs edən bu məktubu həyə-cansız oxumaq olmur. Tvoroqov bildirir ki, professor Troit-ski vaxtı ilə Olonetsk seminariyasında təhsil alarkən məşğə-lələrin birində müəllimin əlində bir əlyazma görmüşdür və müəllim bu əlyazma barədə demişdir: “Bax bu, “İqor polku dastanı”nın başqa bir nüsxəsidir. Özü də çap edilmiş nüsxə-dən genişdir”. Lakin müəllim tezliklə vəfat etmiş və əlyazma yoxa çıxmışdır.

Sonralar Dastanın mətni üzərində işləyən Tvoroqov 1923-cü ildə Petrozavodska gedib çıxmış və orada Olonetsk seminariyasının müəllimlərindən birilə görüşmüşdür. Hə-min şəxs də əlyazmanın mövcud olduğunu və xarakteris-tikasını təsdiq etmişdir.

Bu əhvalatın sonluğu rus mədəniyyəti üçün kədərlidir. Professor Perets danışırdı ki, onun tələbələrindən biri Həş-tərxan bazarında bir kəndlinin bir araba köhnə kağız-kuğu-zu necə satdığının şahidi olmuşdur. Tələbə kağız qalığının içindən bir neçə qədim əlyazma aşkar edir ki, bunların ara-sında “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi də var imiş. Lakin əl-yazmanı almağa tələbənin pulu olmur, axırda hansısa bir qa-zax kağız qalağını bütövcə alır, öz arabasına doldurub apa-rır…”

Bu əfsanəvi qazaxın bir arabalıq qədim rus əlyazmasını hansı məqsədlə aldığını söyləmək çətindir. Lakin bir çox qiy-mətli əlyazmaların hansı möcüzə və təsadüflər sayəsində elm aləminə daxil olduğunu bildiyimiz üçün güman etmək olar ki, Həştərxan bazarında baş vermiş hadisəyə bənzər si-tuasiyalarda neçə-neçə əlyazma yoxa çıxmış, məhv olmuş-dur.

Lavrentev salnaməsi kimi nadir nüsxələr müasir oxucu-ya gəlib çatmaya da bilərdi. Musin-Puşkin bu əlyazmanı 1729-ci ildə təsadüfən – Petrovsk komissarı Krekşinin vari-sindən satın aldığı bir qalaq kitabın arasından tapıb əldə et-mişdir.

***

Dastanın yeganə nüsxədə olması qədim rus tarixinin bir para “qeyrətkeşinə” dinclik vermirdi. Musin-Puşkin əl-yazmanı çap etdirdikdən az sonra bir neçə saxta əlyazma peyda oldu. Ümumən, dörd belə saxta nüsxə aşkar edilmiş-di.

Məşhur arxeoqraf, qədim rus yazısının toplayıcısı və mütəxəssisi M.P.Poqodin, A.İ.Bardinin ölümünə həsr etdiyi nekroloqda yazırdı:

“… Mərhum, qədim əlyazmaları, xətləri təqlid etməyin ustası idi. İndi də camaat arasında onun A.İ.Musin-Puşkin və A.F.Malinovski kimi mütəxəssislərin başına necə bir oyun açdığı barədə gülməli bir əhvalat gəzir. Deməli, qraf Musin-Puşkin tarix cəmiyyətinə gəlib heyranlıq və sevinclə bildirir: “Cənablar, misilsiz bir şey əldə etmişəm, möcüzədir, möcü-zə!” – “Gedək bizə, göstərim”.

Hamı yığışıb qrafgilə yollanır, ev sahibi o biri otaqdan saralmış, bozarıb qaralmış perqament dəftəri gətirir… “İqor polku dastanı”nın nüsxəsi. Hamı təəccüblənib sevinir. Təkcə Aleksandr Fyodoroviç (Malinovski) dinib-danışmır.

– Bəs siz niyə dinmirsiz?

– Qraf, dünən mən də buna oxşayan bir əlyazma al-mışam.

– Ola bilməz!

– Düz sözümdür.

– Kimdən almısız?

– Bardindən.

Dərhal xidmətçini göndərib Malinovskinin evindəki əl-yazmanı gətirdilər. Məlum olur ki, hər iki nüsxə bir adamın işidir… savab əməllərini yad edək, Allah ona rəhmət eləsin”.

      Bu cür “zarafatlar” Dastanı əhatə edən şübhələri bir az da qatılaşdırır, tündləşdirirdi.

Əgər Musin-Puşkin kimi mütəxəssis Bardin nüsxəsinin saxtalığını sezməmişdirsə kim zəmanət verə bilər ki, yanmış əlyazma da kiminsə “zarafatı” deyilmiş? Əgər Bardin təkcə bir nüsxəni satmaqla kifayətlənsəydi, bunun mistifikasiya ol-duğu belə tez aşkar edilərdimi? O vaxtlar mürəkkəbin kim-yəvi analizi hələ tətbiq edilmirdi, kağız isə doğrudan da, köhnə, XVI əsrə aid ola bilərdi. Bu cür kağız ehtiyatı monas-tır kitabxanalarında XVIII əsrə qədər qalmaqda idi.

Haqlı suallardır. Əsas suala – “İqor polku dastanı” hə-qiqətən olubmuş, yoxsa bu, XVIII əsrdə düzəldilmiş saxta əl-yazmasıdır? – sualına isə yalnız Musin-Puşkinin çap etdir-diyi mətnini “Böyük knyaz Dmitri İvanoviçin dastanı”nın nüsxə mətnləriylə müqayisə etdikdən sonra dəqiq cavab ver-mək olar.

Müdafiəçilər məhz bu iki kəsişən istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Heç şübhəsiz xeyli iş görülmüşdür, lakin alınmış nəticələr hətta küll halında da əsas suala konkret cavab ver-məyə qadir deyil.

Bir qoşunluq müdafiəçi əməyinin faydalı iş əmsalının bu qədər aşağı olmasının səbəblərini hekayətimin gedişində de-mişdim, indi qalır işin sırf texniki cəhətini nəzərə carpdır-maq. Bu cəhət də ondan ibarətdir ki, bizim dövrə gəlib çat-mış nüsxənin üzünü köçürmüş XVI əsr nasixinin¹⁵ mətnə ya-radıcı müdaxiləsini ya büsbütün inkar edir, ya da bu müda-xilənin payını xeyli azaldırlar. Abidənin dil, üslub və ideya eklektizmi də bundan irəli gəlir.

Nəyin bahasına olursa-olsun özlərini və özgələri Dasta-nın başdan-başa həqiqi olduğuna (yəni XII əsrə mənsub ol-duğuna) inandırmağa çalışan müdafiəçilər vəziyyəti bir az da qəlizləşdirirlər.

Mənə belə gəlir ki, heç olmasa bir faktı olduğu kimi qə-bul etmək lazımdır. – “İqor polku dastanı” ən azı iki zaman kəsiyinin – XII və XVI əsrlərin məhsulu, ədəbi abidəsidir. Bu abidədə protoqrafdan qalan nədir, nasixin verdiyi nədir? “Sünbülü alaq otundan” ayırmağa “Zadonşina” kömək edə bilər. Bu Dastan dahiyanə orijinalın kompozisiyasını və ob-razlarını elə təfərrüatı ilə təkrar edir ki, bir çox hallarda “Za-donşina”nın dəlillərinə daha çox inanırsan, nəinki Musin-Puşkin nüsxəsindəki faktlara. Bəzi poetik obrazları o daha dəqiq ifadə edir. Dastanda olduğu kimi özbaşınalığa yol ver-mir, yəni obrazın leksikasını süni surətdə inkişaf etdirmir.

“Zadonşina”nın müəllifinin qarşıya qoyduğu məqsəd Nasixin məqsədindən xeyli fərqlidir.

Birinci yalnız formadan istifadə edir və buna görə əgər anlaşılmaz, yaxud köhnəlmiş detallara rast gəlirsə, bun-ları sadəcə olaraq buraxır, yaxud müasir vasitələrlə ifadə edir.

Nasix isə məcbur idi ki, formanı da çatdırsın, məzmunu da: özü də elə çatdırsın ki, müasir oxucu bunları anlaya bil-sin. Buna görə o, anlaşılmaz yerləri bildiyi kimi yozur, arxa-izmləri sətirüstü sözlərlə izah edir, türkizmləri (əgər məna-ları ona aydın idisə) öz dilinə çevirirdi. O nəinki dastanın ca-nına bir xristian ab-havası hopdurur, ən kədərlisi odur ki; öz dövrünün ruhuna uyğun olaraq, bəzi parçalara vətənpər-vərlik donu geyindirməyə cəhd edirdi.

Ola bilsin, mən müəyyən mübaliğəyə yol verirəm, lakin qədim freskada rəngli malanın olması sübuta yetirilmiş fakt-dır. Səhvim varsa, daha mükəmməl analiz alətlərindən isti-fadə edən gələcək tədqiqatçılar öz düzəlişlərini verəcəklər.

Hələlik isə, protoqrafı bərpa etməyin bizə məlum olan metodunu sınamaq istəyirəm. “Zadonşina” və Musin-Puşkin nüsxəsi mətnlərində ayrı-ayrı yerlərin bir-birinə tam uyğun gəlməsi sübut edə bilər ki, bu yerlər ya orijinala mənsubdur, ya da dastanın daha qədim və dəqiq nüsxələrinə.

****

Müdafiəçilər bu iki dastan arasındakı formal oxşar-lıqları belə izah edirlər: Sofoni-rezanets Dmitri Donskoyun qələbəsi haqqında povesti qələmə alarkən, “İqor polku das-tanı” onun masası üstündəymiş. “Zadonşina” rusların Kuli-kov çölündə Kayaladakı məğlubiyyətin əvəzini necə çıxdı-ğından bəhs edir. Bu əsər, bir növ, “İqor polku dastanı”na cavab şəklində yazılmışdır.

Bu sxemin bütün suallara cavab verməyib yenilərini do-ğurduğuna baxmayaraq, mən ümumən onunla razılaşıram. Bu sxemə istinad etmirəm, lakin çox mümkün bir variant ki-mi ona qayıdıram.

… “Zadonşina” necə yaranıb? Variantlar çoxdur. Bun-lardan biri üzərində dayanaq, xəyalımıza güc verək.

“Dastan” dramında, mənim fikrimcə, əsas dörd surət iş-tirak edir: Müəllif, Nasix, Sofoni-rezanest, Tədqiqatçı (bu ad altında müdafiəçinin ümumiləşdirilmiş obrazını fərz edək).

Dramın birinci pərdəsinə baxaq.

II pərdə. Hadisənin cərəyan etdiyi yer – Cənubi Rusiya.

Zaman – 1240-cı il. Batı ordaları Kiyevi işğal edib. Knyaz və monastır kitabxanaları yandırılıb. Salamat qalmış kitablar şimal vilayətlərinə daşınır. Bunların arasında “İqor polku dastanı”nın bir neçə nüsxəsi var. XIII əsrə aid bu nüsxələr hələ ki, orijinala xeyli yaxındır. Dünyəvi məzmunda olan di-gər ədəbi nümunələr kimi bu nüsxələr də çox güman knyaz, yaxud boyar kitabxanalarında saxlanılırdı. Bu növ ədəbiy-yatı şeytan əməli, küfr sayan kilsə xadimlərində yəqin elə bir maraq oyatmırdı. (Güman etmək olar ki, monqol-tatarların gəlişindən əvvəlki dövrlərdə də, kilsə büt-Allahların tərən-nüm edildiyi, yaxud özündə xristianlıqdan öncəki dinlərin terminlərini daşıyan neçə-neçə qədim rus ədəbiyyatı nümu-nəsini məhv etmişdir. Onu demək kifayətdir ki, “veşşi” (müdrik) kimi geniş yayılmış sözə belə qadağa qoyulmuşdu, çünki bütpərəst kahinlərə tətbiq edildikdə bu söz “sehrbaz”, “ovsunçu” mənasını alırdı. “Keçmiş illərin povesti”ndə tarixi Oleq Veşşi adı xüsusi bir qeydlə verilmişdir: “Və Oleq “Veş-şi” adlandırırdılar, çünki bu adamlar bütpərəst və cahil idilər”.

“Sehrbazların döyülməsi” dövründə bütpərəstlik “iyi” gələn əsərlərin “üzü” yuyulur və perqamentdən “düzgün” əsərlərin yazılışı üçün istifadə edilirdi. Kilsə qədim rus bədii ədəbiyyatına Batının yanğınlarından heç də az ziyan vurma-mışdır.

Beləliklə, Rusiyanın cənub şəhərlərindən, dağıdılmış knyaz kitabxanalarından salamat çıxan əlyazmalar şimal-şərq monastırlarına aparılır və kilsə nümayəndələrinin əlinə keçir. Dini kitablar üçün yazı materialının qıtlığı Dastanın bəzi nüsxələrinin taleyində həlledici rol oynaya bilirdi. Onun tarixi məzmunundan və poetikasının ayrı-ayrı məqamların-dan, yəqin ki, salnamələrin və dünyəvi məzmuna malik bəzi əsərlərin üzünün köçürülməsi və redaktəsi zamanı istifadə olunurdu. Qeyd edək ki, “bitərəf”, yaxud mühüm tarixi məzmuna malik bəzi ədəbiyyat nümunələri qorunub saxla-nılırdı.

“İqor polku dastanı” isə az tanınmış, elə bir nüfuzu ol-mayan Novqorod-Seversk knyazının əməllərindən, özü də xeyli kədərli hadisələrdən bəhs edirdi. XIII əsr ruslar üçün ağır məğlubiyyətlər dövrü idi, bütün “cəbhələrdə” çölçülərə basıldıqları bir dövrdə bu cür kədərli məzmuna malik əsər-lərə çətin ki, müsbət münasibət olardı. Belə əsərlər vətən-pərvərlik tərbiyəsində əsaslı rol oynaya bilməzdi, deməli, la-zım deyildi, bəlkə hələ ziyanlı idi. Xristian silahını vəsf edən, “poqanı”lar üzərindəki qələbələrdən dəm vuran əsərlərə eh-tiyac vardı. Bax, elə bu səbəblərə görə “İqor polku dastanı” da faydasız sayıla bilərdi.

XIV əsrdə şimal-qərb monastırlarında dastanın olsa-olsa iki-üç nüsxəsi qalmışdı.

III pərdə. Fəaliyyət yeri – Moskva monastırlarından biri. Zaman – 1380-ci ildən az sonra. İştirak edənlər – Sofoni-re-zanets. Yaradıcı – istehsalat xasiyyətnaməsi: salnamələrin üzünü köçürən rahib, öz dövrünə görə kifayət qədər savad-lıdır, kitab həvəskarıdır, bədii yaradıcılığa meyli var, bu me-yil çoxillik məşqlər – köhnə əlyazmaları köçürmək və re-daktə etmək nəticəsində yaranıb; ondakı təqlidçilik qabiliy-yəti də elə məşğələlərin sayəsində tərbiyə edilib, lakin oriji-nal bədii istedada malik deyil. (Dəqiq bilmirəm, ancaq yəqin ki, incəsənət aləmində “kapelmeyster musiqisi” anlayışı mövcuddur. Birisi ömrü boyu nəfəsli orkestrə rəhbərlik edir və günlərin bir günü dizini yerə qoyub öz simfoniyasını ya-zır. Lakin musiqi onun qəlbindən çox qulaqlarında səsləndi-yinə görə, “Amur dalğaları” və dəfn marşları parçalarından quraşdırılmış bir “həftəbecər” alınır. Bəzi bəstəkarlar bu sa-hədə “kamillik” zirvəsinə yetirdilər).

Sofoni monastır kitabxanasında bütpərəstlik ruhunda yazılmış köhnə əlyazma tapır. Əsərin ədəbi üslubu onun əsl söz sənəti haqqındakı təsəvvürünə tam uyğun gəlir. Lakin fabulası ideyası və məzmunu Sofoninin dünyabaxışı, müasir hadisələr və dövri Rusiyanın əhvali-ruhiyyəsi ilə kəskin zid-diyyət təşkil edir. Bununla da əlyazmanın taleyi həll olunur.

Sofoni savadlı, çox oxumuş bir adam kimi başa düşür ki, Dastan geniş yayılmayıb və heç yayıla da bilməzdi. O, özü indiyədək bu əsər haqda heç nə eşitməmişdir. Başa düşür ki, bu nüsxə (bəlkə də, bunun orijinal olduğunu zənn edir) yan-dırılmış Kiyevdən gətirilmişdir. O əmindir ki, bu, yeganə nüsxədir. Anbara yığılmış və güman ki, XIII əsrdən bəri əl dəyilməmiş kitab qalağında ondan savayı bu əlyazmanı se-zən olmayıb, olsaydı çoxdan üzü silinərdi. Sofoni, bəlkə də, anbarı belə bir praktiki məqsədlə yoxlamışdı – qeyri-dini məzmunlu kitab tapıb perqamentindən öz işi üçün istifadə etsin. Əlyazmanı oxuduqdan sonra Sofoninin ağlına gəlir ki, müasir məzmunda belə bir şey yazsın. Kulikov hadisəsi hələ də onun xəyalına qol-qanad verirdi.

Dastan Don astanalarında rusların köçəri türklərlə vu-ruşundan bəhs edir. (Bizim hekayət Don uğrundakı döyüş-dən olacaq).

Dastan rusların köçəri türklər tərəfindən necə basıldığını təsvir edir. (Bizim hekayət qələbə haqqında olacaq).

Dastan – zavallı knyaz İqor haqqındadır (hekayətimiz – böyük knyaz Dmitri haqqında olacaq).

Başqa iş üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyat perqament üzə-rində o, “Dmitri Donskoyun dastanı”nı (“Zadonşina”) yaz-mağa başlayır. Yanındakı qüdrətli nümunə əsasında. Bu əl-yazmanın mütləq silinəcəyinə arxayın olduğundan Sofoni-rezanets qorxu-hürküsüz onun “dərisini” soymağa, məhvə məhkum edilmiş nəhəngin canlı toxumalarını və üzvlərini öz əsərinə köçürməyə başlayır.

…Əgər Sofoninin azacıq belə şübhəsi olsaydı ki, qarşı-sındakı yeganə nüsxə deyil, Dastanın rus ədəbiyyatında müstəqil həyatı olacaq (özü də necə”) onun poetikasından bu cür açıq-aşkar bəhrələnməyə, üstəlik oğurluq əsərə imza-sını qoymağa heç vaxt cəsarət etməzdi.