Buch lesen: «Şahzadə və dilənçi»

Bu kitabı Suzi və Klara Klemenslərin atası mehriban və tərbiyəli uşaqlarına böyük məhəbbət hissi ilə həsr etmişdir.

Bu povesti mən sizə bir adamdan eşitdiyim kimi söyləyəcəyəm. O adam da öz atasından eşitmişdi, atası da babasından, babası da öz atasından eşitmişdi. Demək, üç yüz il, bəlkə də, daha artıq bir vaxtda bu povest atalardan oğullara keçmiş, beləliklə, nəsilbənəsil saxlanmışdır. Bəlkə də, bu, tarixi faktdır, bəlkə də, dastandır, bəlkə də, rəvayətdir. Çox güman ki, belə bir əhvalat olmuşdur…

Şahzadə və dilənçinin doğulması

Bu əhvalat on altıncı əsrin ortalarında baş vermişdir.

Payız günlərinin birində, qədim London şəhərində, yoxsul Kentinin ailəsində bir oğlan uşağı doğuldu. Onun adını Tom qoydular. Uşağın doğulması heç kimi sevindirmədi, çünki o, yoxsul ailənin qayğılarını daha da artıracaqdı.

Elə həmin gün İngiltərə kralı Tüdorun ailəsində başqa bir uşaq dünyaya gəldi. İngiltərə çoxdan bəri onun həsrətini çəkir, ondan ötrü Allaha dua edirdi. Həmin gün xalq İngiltərə vəliəhdinin doğulmasını bayram edirdi. Yoxsullar da, varlılar da şənlik edir, şərab içirdilər.

İngiltərənin hər tərəfində ancaq körpə Uels şahzadəsi Eduard Tüdorun söhbəti gedirdi. Cır-cındıra bürünmüş Tom Kenti isə heç kimi maraqlandırmırdı.

Tomun uşaqlığı

Bir neçə il keçdi.

London artıq on beş əsr ömür sürmüşdü və o zamanın böyük şəhəri idi. Burada yüz min, bəlkə də, daha çox ailə yaşayırdı. Şəhərin Tom Kenti yaşayan hissəsində, London körpüsünün yanında küçələr dar, əyri və palçıqlı, evlər taxtadan idi.

Tomgilin yaşadığı ev üfunətli bir dalanda yerləşirdi. Dalana "Tör-töküntülər həyəti" deyirdilər. Yoxsul adamlarla dolu olan bu köhnə, sınıq-salxaq evdə Kenti ailəsi üçüncü mərtəbədə bir otaqda yaşayırdı. Otağın küncündə Tomun atası ilə anasının çarpayıya oxşar bir şeyləri var idi; Tomun, nənəsinin, Bet və Nen adlı iki bacısının isə müəyyən bir yeri yox idi, bütün döşəmə onların ixtiyarında idi, kefləri istəyən yerdə yatırdılar.

Bet və Nen on beş yaşında, əkiz, mehriban qızlardı. Paltarları cır-cındır, özləri də çox pinti və avam idilər. Ana da onlardan geri qalmazdı. Lakin ata ilə nənə lap pis idi. Onlar harada oldu içib keflənər, bir-biriylə, ya da qabaqlarına çıxan hər kəslə dalaşar, həmişə söyüş söyərdilər. Con Kenti oğru, ana isə dilənçi idi. Onlar uşaqlara da dilənməyi öyrətmişdilər, oğurluğu isə öyrədə bilmirdilər.

Bu evdəki otaqlardan birində mərhəmətli, qoca bir keşiş yaşayırdı. O tez-tez uşaqları öz otağına aparır, ataanalarından gizli onlara yaxşı şeylər öyrədirdi. Toma yazmaq və oxumaq, hətta bir az latın dilini də öyrətmişdi.

Tör-töküntülər həyəti arı yuvasına bənzəyirdi. Burada sərxoşluq, savaşmaq, baş yarmaq adi hal idi. Bununla belə, balaca Tom özünü bədbəxt hiss etmirdi, axı bu həyətdə bütün uşaqlar belə yaşayırdılar. Ona elə gəlirdi ki, elə belə də olmalıdır. Axşam evə əliboş qayıdanda bilirdi ki, atası onu söyəcək və kötəkləyəcək. Gecəyarısı anası xəlvətcə onun yanına gələr, özü yeməyib xəlvətcə onun üçün saxladığı quru çörək qırığını və ya süfrə artığını ona verərdi.

Tom yalnız döyülməkdən yaxasını qurtarmaq üçün dilənirdi. Əslində isə bu işə heç həvəsi yox idi. Vaxtının çoxunu keşiş Endrünün yanında keçirir, onun divlər və cırtdanlar, sehrbazlar və pərilər, tilsimli saraylar, əzəmətli krallar və şahzadələr haqqında söylədiyi nağıllara böyük maraqla qulaq asırdı. Onun xəyalı bu cür gözəl nağıllarla dolu idi. Gecələr bəzən ac və yorğun halda xəyala dalar, kral sarayında bir şahzadənin gözəl həyatını təsəvvür edər, təhqirləri və ağrıları yaddan çıxarardı.

Tom keşişin qədim kitablarını oxuyar, anlamadığı cümlələrin mənasını ondan soruşardı. Yavaş-yavaş bu kitablar və xəyallar onun həyatında böyük dəyişikliklər əmələ gətirməyə başladı. Onun şirin xəyallarının qəhrəmanları o qədər gözəldilər ki, o öz cındır paltarından sıxılmağa başladı. Təmiz olmaq və yaxşı geyinmək istədi. Doğrudur, o indi də tez-tez palçıqda oynayır və bundan çox ləzzət alırdı. Lakin indi Temzada yalnız əylənmək üçün çimmirdi; artıq Tom üçün təmiz olmağın böyük əhəmiyyəti var idi.

Oxuduğu kitablar və saray haqqındakı xəyalları Toma o qədər təsir etmişdi ki, özünü şahzadəyə oxşatmağa başlamışdı. Onun danışıq və hərəkətləri çox ədalı idi. Tom saray əyanlarının təmtəraqlı danışıqlarını və hərəkətlərini məharətlə təqlid edirdi. Həyətin uşaqları buna təəccüblənirdilər və getdikcə Tomun nüfuzu artırdı. Onlar Tomun bu hərəkətlərini valideynlərinə danışırdılar. Nəhayət, böyüklər də Tom Kentinin istedadlı və qeyri-adi uşaq olmasına inandılar. Onlar çətin hallarda Tomla məsləhətləşməyə başladılar və çox zaman onun dərrakəsinə, ağıllı hökmlərinə heyran qalırdılar.

Çox keçmədi, Tom özü üçün bir "kral sarayı" düzəltdi. O özü şahzadə olmuşdu; yaxın yoldaşları isə gözətçilər, saray əyanları, mehtərlər, saray xanımları idilər. Hər gün onu saray qaydaları ilə qarşılayırdılar, dövlət əhəmiyyətli məsələlər həll edirdilər. Yalançı şahzadə orduya, donanmaya, vəzirlərə fərmanlar verirdi.

Sonra da öz cındır paltarında dilənməyə gedir, güclə bir neçə fartinq¹ dilənir, axşamlar da öz kötək payını almaq üçün evə qayıdırdı. Lakin gecələr şah sarayı və şahzadələr haqqında xəyallar ona kötəklərin ağrısını unutdururdu.

Tomun şahzadəyə rast gəlməsi

Bir gün Tom yuxudan ac qalxdı və ac da evdən çıxıb getdi. O hara getdiyini, ətrafında nələr olduğunu hiss etmədən şəhəri dolaşırdı. Bəziləri onu itələyir, bəziləri söyürdü, lakin o, xəyala elə dalmışdı ki, heç bir şey görmür, heç nə eşitmirdi. Özü də hiss etmədən şəhərdən kənara çıxdı. Tom heç vaxt evdən bu qədər uzaqlaşmamışdı. Tənbəl-tənbəl dolaşaraq bəzəkli və əzəmətli Vestminster sarayının yanına gəlib çatdı. O, gözəl imarətlərlə əhatə olunmuş daş binaya, möhtəşəm bürclərə, qüllələrə heyranlıqla baxırdı. Bura kralsarayı idi. Əgər bəxti gətirsə, təsadüfən əsl şahzadəni görə bilərdi.

Zərli darvazanın hər iki tərəfində heykəl kimi hərəkətsiz əsgərlər dayanmışdı. Bunlar başdan-ayağa par-par parıldayan polad geyim içində idilər. Qəşəng geyimli ağaları gətirən faytonlar saray həyətinin darvazalarından girib-çıxırdı.

Zavallı balaca Tom cındır paltarda yavaş-yavaş, qorxa-qorxa gözətçilərə yaxınlaşdı. Birdən zərli məhəccərin arasından gördüyü mənzərədən o qədər həyəcanlandı ki, az qaldı çığırsın. Hasarın o tayında ipək və atlaz geyinmiş, bahalı daş-qaş içində parıldayan, gözəl, biçimli bir oğlan durmuşdu. Belindən bəzəkli bir qılınc asılmış, kəmərinə isə xəncər taxılmışdı; ayaqlarında qırmızı dabanlı qəşəng çəkmə, başında lələkli gözəl papağı var idi. Yanında çox dəbdəbəli geyinmiş bir neçə adam durmuşdu, yəqin, bunlar onun xidmətçiləri idi.

Hə, bu, əlbəttə, şahzadənin özü idi, əsl canlı şahzadə idi. Buna heç bir şübhə ola bilməzdi. Nəhayət, dilənçi uşağın arzusu yerinə yetmişdi.

Tomun nəfəsi təngimişdi, heyrətdən gözləri bərəlmişdi. Bu dəqiqə onun qəlbində yalnız bir istək vardı: şahzadəyə yaxınlaşmaq və ona doyunca tamaşa et-mək. Nə etdiyini düşünməyə macal tapmadan darva-zanın məhəccərinə sıxıldı. Lakin gözətçi əsgərlərdən biri onu kənara çəkib elə itələdi ki, uşaq fırfıra kimi fırlanıb yerə yıxıldı.

– Öz yerini bil, avara!

Elə bu zaman kiçik şahzadə darvazaya yaxınlaşdı. Onun gözlərindən qəzəb yağırdı. Şahzadə çığırdı:

– Sən nə cürətlə bu zavallı uşağı incidirsən? Nə cürətlə atamın təbəələri ilə bu cür kobud rəftar edirsən? Darvazanı aç, burax gəlsin!

Sarayın yaxınlığında bu mənzərəni seyr edən avara kənd camaatı sevinclə bir ağızdan qışqırdı: "Yaşasın Uels şahzadəsi!"

Əsgərlər təzim edərək darvazanı açdılar. Cır-cındıra bürünmüş dilənçi onların yanından keçib şahzadəyə yaxınlaşdı. Eduard Tüdor dilənçi Toma dedi:

– Sən ac və yorğun görünürsən. Səni incidiblər. Gəl dalımca.

Beş-altı saray xidmətçisi qabağa yeridi. Görünür, onlar dilənçini kral sarayına buraxmaq istəmirdilər. Lakin şahzadə əlinin şahanə bir hərəkəti ilə onları rədd etdi. Xidmətçilər yerlərində donub-qaldılar.

Eduard Tomu sarayın qəşəng bəzədilmiş bir otağına apardı. Bura onun öz otağı idi. Şahzadənin əmri ilə yemək gətirildi. Bu cür yeməkləri Tom ömründə görməmişdi. O utanmasın deyə şahzadə xidmətçiləri otaqdan çıxartdı və Tomun yanında oturub o yedikcə suallar verməyə başladı.

– Adın nədir, ay oğlan?

– Bəndənizin adı Tom Kentidir.

– Qəribə addır… Harada yaşayırsan?

– Cənabınıza ərz olsun ki, mən Londonda yaşayı-ram. Qarınqulular məhəlləsinin dalında, Tör-töküntülər həyətində.

– Törtöküntülər həyəti! Bu ad da çox qəribədir. Atan-anan varmı?

– Ata-anam var. Bir nənəm də var ki, onu o qədər də sevmirəm. Bu günahdırsa, Allah məni bağışlasın… Bir də Nen və Bet adlı iki əkiz bacım var.

– Yəqin, nənən sənə qarşı o qədər də mehriban deyil, eləmi?

– Əlahəzrətə cürət edib deyirəm ki, mənim nənəm heç kəsi sevmir. Əlindən yaxşılıq gəlməz. Bütün gününü şər işlərlə keçirir.

– Səni incidirmi?

– Yalnız yatanda və sərxoş olanda məni incitmir. Başqa vaxtlarda məni döyür.

Balaca şahzadənin gözləri qəzəblə parladı:

– Necə?! Döyür? – deyə çığırdı.

– Bəli, bəli, cəsarət edib sizə ərz edirəm, əlahəzrət!

– Döyür… Bu cür kiçik və zəif uşağı döyür! Qulaq as! Axşama kimi onun əl-qolunu bağlayıb, Tauerə salarlar…

– Ser, unutmayın ki, mənim nənəm aşağı təbəqədəndir. Tauer isə əsilzadələrin həbsxanasıdır.

– Düzdür, bu mənim ağlıma gəlməmişdi. Lakin ona necə cəza verməyi düşünərəm. Atan necə, mehribandırmı?

– O, nənəmdən də pisdir.

– Deyəsən, bütün atalar eyni cür olur. Mənim atamın da xasiyyəti həlim deyil. Onun əli ağırdır. Ancaq mənə toxunmur. Bəs anan səninlə necə rəftar edir?

– O məni sevir, şahzadəm. Heç vaxt məni incitmir. Bacılarım da mehribandırlar.

– Mənim bacım Yelizaveta və əmim qızı ledi Cen Qrey də xoşsifətdirlər… De görüm bacıların öz xidmətçilərini cəzalandırırlarmı?

– Ser, siz elə zənn edirsiniz ki, onların xidmətçiləri var?

Kiçik şahzadə bir dəqiqə dilənçiyə dalğınlıqla baxdı:

– Lütfən, söylə görüm, onlar xidmətçisiz necə dolanırlar? Gecə paltarlarını soyunmaqda onlara kim kömək edir? Səhər yuxudan qalxanda onları kim geyindirir?

– Heç kəs, ser. Onlar paltarlarını soyunmurlar. Çılpaq yatmayacaqlar ki…

– Çılpaq? Məgər onların cəmi bir dəst paltarı var?

– Ah, hökmdar, artıq paltar nəylərinə lazımdır? Hərəsinin iki bədəni yoxdur ki…

– Nə qəribə, əcaib bir fikir! Mən sənin qəlbinə toxunmaq istəmirdim. Sənin bacılarının kifayət qədər paltarları və xidmətçiləri olacaq, özü də tez bir zamanda. Yox, bunun üçün mənə təşəkkür etmə, bu, boş şeydir. Sən çox yaxşı danışırsan, aydın və gözəl danışırsan. Elm öyrənmisənmi?

– Mərhəmətli keşiş Endrü yaxşılıq edib öz kitablarından mənə dərs vermişdir.

– Latınca bilirsən?

– Çox az, ser.

– Öyrən, əzizim, bunu öyrənmək əvvəlcə adama çətin gəlir… Lakin sən mənə öz Tör-töküntülər həyətindən danış. Orada günün xoşmu keçir?

– Doğrusu, qarnım tox olanda kefim kök olur. Bizə bəzən teatr tamaşası da göstərirlər, cəmi bir fartinqə. Ancaq cənablarınıza ərz olsun ki, bu fartinqi qazanmaq çox çətin olur. Biz uşaqlarla arabir əlimizə ağac alıb vuruşuruq…

Şahzadənin gözləri parladı:

– Bax buna varam! Yenə danış.

– Biz keçdi-keçdi oynayırıq, ser. Bir-birimizi ötüb-keçirik.

– Bu da mənim ürəyimdəndir. Sonra?

– Biz yayda suyun içində ayaqyalın gəzirik. Arxlarda və çaylarda çimirik, bir-birimizin üstünə su sıçradırıq, bir-birimizin yaxasından yapışıb suya batırırıq…

– Mən bircə dəfə belə əylənməyə atamın bütün səltənətini verərdim. Sən Allah, yenə danış.

– Biz palçıqda oynayırıq. Dünyada bizə palçıqdan çox ləzzət verən şey yoxdur. Bağışlayın, ser, biz hər gün palçığın içində eşələnirik.

– Bəsdir, daha danışma! Bu lap qiyamətdir. Mən sənin paltarın kimi bir paltar geyə bilsəydim, ayaqqabılarımı çıxarıb, heç olmasa, bircə dəfə palçıqda oynaya bilsəydim… Bunun üçün bütün taxt-tacımdan əl çəkməyə hazıram.

– Mən isə… ser, heç olmasa, ömrümdə bir dəfə, ancaq bircə dəfə sizin kimi geyinə bilsəydim…

– Aha, arzun budurmu? Qoy sən deyən olsun. Əynindəki cır-cındırı çıxart və mənim bəzəkli paltarımı geyin. Mən də səninkini geyinim. Bizim xoşbəxtliyimiz çox çəkməz, lakin ömrü az da olsa, bizi sevindirər. Sonra yenə paltarımızı dəyişərik.

Uels şahzadəsi Tomun cır-cındırına büründü. Tom isə dəbdəbəli şahanə paltar geyindi. İkisi də böyük güzgüyə yanaşdı və nə görsələr yaxşıdır?! Elə bil heç paltarlarını dəyişməmişdilər. Gözlərini bir-birinə dikdilər, sonra dönüb güzgüyə baxdılar. Nəhayət, heyrətə gəlmiş şahzadə dedi:

– Sən bu barədə nə düşünürsən?

– Ah, ser, bu suala məndən cavab istəməyin. Mənim kimi miskin bir adama o cür sözlər danışmaq yaramaz.

– Onda qoy mən deyim. Sənin saçların, gözlərin, səsin, yerişin, boyun, duruşun, sifətin lap mənimki kimidir. Əgər biz soyunub bayıra çıxsaq, heç kim bizi bir-birimizdən ayıra bilməz. İndi sənin paltarında o kobud əsgərin rəftarını daha yaxşı hiss edirəm. O səninlə çox həyasızcasına rəftar etdi. Bir dəqiqə dayan… Mən qayıtmayınca yerindən tərpənməyəsən. Bu mənim əmrimdir!

Şahzadə masanın üstündən bir şey götürüb gizlətdi və qapıdan bayıra sıçrayaraq əynində cır-cındır sarayın içində yüyürməyə başladı. Böyük darvazaya çatdıqda dəmir barmaqlıqdan yapışıb çığırdı:

– Aç! Darvazanı aç!

Tomu vuran əsgər cəld darvazanı açdı. Şahzadə darvazadan çıxan kimi əsgər ona elə şapalaq vurdu ki, şahzadə hərlənib yerə yıxıldı.

– Al payını, dilənçi nacins, sənin üstündə əlahəzrətin mənə acığı tutdu.

Şahzadə palçığa batmışdı. O ayağa qalxdı, hirslə gözətçinin üstünə cumdu və:

– Mən Uels şahzadəsiyəm, – deyə bağırdı. – Mənim şəxsiyyətim müqəddəsdir, mənə toxunmağa cürət etdiyin üçün səni asarlar.

Əsgər ona təzim edib gülə-gülə dedi:

– Əlahəzrət şahzadə sağ olsun!

Sonra qəzəblə:

– Rədd ol buradan, axmağın biri axmaq, – deyə çığırdı.

Mənzərəni seyr edən kənd avaraları bədbəxt balaca şahzadənin başına yığışdı. Onu hoydu-hoyduya qoyub yolla qovmağa başladılar:

– Əlahəzrət şahzadəyə yol verin! Uels şahzadəsinə yol verin!

Şahzadənin uğursuzluğu başlanır

Camaat şahzadəni bir az qovduqdan sonra geri dönüb onu tək buraxdı.

Tək qalmış şahzadə ətrafı nəzərdən keçirib bu yerləri tanımadı. Bir qədər getdikdən sonra böyük bir açıqlığa çatdı. Burada bir neçə ev və böyük bir kilsədən savayı heç nə yox idi. Şahzadə Eduard bu kilsəni tanıdı. Atası vaxtilə onu qara rahiblərin əlindən alaraq kimsəsiz, yoxsul uşaqların sığınacağına çevirmişdi. Şahzadə o saat ürəkləndi. Öz-özünə düşündü ki, buranın indiki sahibləri kralın oğluna hörmətlə yanaşarlar.

Bir azdan sonra o, bir dəstə uşağın içinə düşdü. Onlar qaçır, tullanır, top-top oynayır, səs-küy salırdılar. Şahzadəni görən kimi uşaqlar oyunlarını buraxıb onun başına yığışdılar. Şahzadə özünəməxsus ləyaqət hissi ilə dedi:

– Mərhəmətli uşaqlar, öz böyüyünüzə deyin ki, Uels şahzadəsi Eduard onu görmək istəyir.

Bu sözlər səs-küylə qarşılandı. Acıdil bir oğlan ona dedi:

– Ay cındırpaltar, olmaya sən əlahəzrətin elçisisən?

Şahzadənin üzündə qəzəb parladı, qılıncını siyirmək üçün əlini yanına atdı, lakin heç bir şey tapmadı. Hamı qəhqəhə çəkib güldü. Eduard dedi:

– Mən şahzadəyəm. Siz mənim atamın sədəqəsi ilə dolanırsınız. Mənimlə belə rəftar etmək sizə yaraşmaz.

Bu sözlər uşaqlara çox məzəli gəldi, onlar gülüşdülər. Acıdil oğlan yoldaşlarına çığırdı:

– Ey əlahəzrətin kral atasının çörəyi ilə dolanan donuzlar, qullar! Tez olun, diz çökün, onun şahanə cır-cındırı qarşısında təzim edin.

Hamı qəhqəhələr içində boğularaq diz çökdü və şahzadənin qarşısında baş əyərək onu ələ salmağa başladı.

Eduard yaxında duran uşağa bir təpik vurdu və hirsindən çığırdı:

– Al payını! Sabah səni dar ağacından asdıracağam.

Daha bu zarafat deyildi. Belə zarafat olmazdı. Gülüş bir anda qəzəblə əvəz olundu. Uşaqlar ağız-ağıza verib çığırışdılar:

– Yapışın yaxasından! Sürüyün onu gölməçəyə! İtlər hanı? İtidiş, bura gəl, tut onu!

İngiltərənin tarixində görünməmiş bir mənzərə idi: rəiyyət itləri vəliəhdin üstünə qısqırdırdı. İtlər az qala onu parçalayacaqdı. Şahzadə güclə canını qurtardı.

Axşamçağı şahzadə gəlib şəhərin ən gur yerinə çatdı. Bədəni gömgöy, əlləri qan içində idi. Daha heç kimlə söhbətə qoşulmurdu, yoldan ötənlər onu söyürdü.

Birdən yekəpər bir sərxoş kobudcasına onun yaxasından yapışdı:

– Gecənin bu vaxtında yenə veyillənirsən, evə isə bir dənə də fartinq gətirməmisən. Pulsuz olsan, vay halına! Əgər sənin sür-sümüyünü sındırmasam, mən Con Kenti deyiləm.

Şahzadə sərxoşun əlindən çıxdı və hirslə dedi:

– Aha, sən onun atasısan? Şükür sənə, İlahi. Məni öz atamın evinə apar, onu isə oradan çıxart!

– Mən bilmirəm sən nə danışırsan. Ancaq onu bilirəm ki, mən sənin atanam. Sən tezliklə buna əmin olarsan.

– Qulaq as. Mən Uels şahzadəsiyəm. Məni atam kralın yanına apar. O sənə yuxuda da görmədiyin xəzinə bağışlayar. Məni bu bəladan qurtar.

Con Kenti gözlərini təəccüblə uşağa zillədi və başını tərpədərək dodaqaltı mırıldandı:

– Ağlını itirib, dəli olub.

Sonra yenə uşağın yaxasından yapışıb xırıltılı səslə söydü:

– Ağlını itirdin, itirmədin, təfavütü yoxdur. Sənin qabırğalarını qırmasam, adımı Con Kenti qoymaram.

O, şahzadəni güclə sürüyərək dallarınca düşən küçə avaralarının şən çığırtıları altında yaxın həyətlərin birində gözdən itdi.