27 möcüzə

İmperator Feodosi IV əsrdə köhnə mehrabın yerində, akropolun mərkəzi meydanının ortasında, kilsə tikməyi əmr etdi. Kilsə “həqiqi dinin” bütpərəstlik üzərində qələbəsini göstərməli idi. Kilsə çox tələm-tələsik, ucuz və sadə tikildiyindən ondan bir neçə on il sonra iz belə qalmadı. Fortuna məbədi də xristian kilsəsinə çevrilmişdi. Məbədi müqəddəs Varvara kilsəsi adlandırdılar.

İmperator Yustinian əmr etdi ki, akropol meydanının porfir sütunları çıxarılıb, Konstantinopola aparılsın. Bu əmr akropolun dağılmasının rəsmi etirafı idi. Sütunlar yenə də uzun yol keçdi. Sütunları diyircəklə Beyrut limanına gətirib, gəmilərə qaldırır və dənizlə yeni paytaxta aparırdılar. Bu sütunlardan Konstantinopoldakı xristian kilsəsi Aya Sofiyanın (Müqəddəs Sofiya) tikilişində istifadə olundu. İndi bu sütunlar Şərq dünyasının hər tərəfindən gətirilmiş xristianlıq tərəfindən məhv edilmiş əzəmətli və gözəl memarlıq abidələrinin qalıqları arasında İstanbulun Aya Sofiyasında durur.

Təbiətin düşmən qüvvələri elə bil Heliopolisin zəifləməsini gözləyirdilər. Bir neçə zəlzələ bir-birinin ardınca şəhəri bərk silkələmiş, evləri və kilsələri dağıtmışdır. Təkcə Yupiter məbədi möhkəm durur.

Bir neçə əsr sonra bizanslı xristianlar keçmiş əhəmiyyətini itirən, Livan dağlarının ətəyindəki dağılmış şəhərciyi tərk etməli oldular. Onların yerinə ərəblər gəldilər. Elə bu zaman belə bir əfsanə yarandı ki, məbədləri və nəhəng daş döşənmiş meydanları Süleyman şahın cinləri tikmişdir.

Ərəblər yeni qüvvə ilə akropolu büsbütün dəyişməyə və yenidən qurmağa başladılar: daha doğrusu, akropoldan qalmış dağıntını. Ərəblər buraya gələnədək beş əsrdən çox ömür sürmüş məbədlər özünün möhkəmliyini itirmişdi. Yupiter məbədinin bir neçə gözəl sütunu uçmuş və onların kapitelləri akropolun həyətinə diyirlənmişdi. Zəlzələlər akropolun divarının böyük bir hissəsini və girişi uçurmuşdu. Ərəblər akropolu qalaya çevirdilər. Nəhəng daş plitələrlə möhkəmləndirilmiş hündür təpə sanki istehkamçıları bundan istifadə etməyə çağırırdı. Uçmuş plitə və sütunlardan yeni divar və istehkamlar düzəldilirdi. Xarabalıqlar arasında məscid tikildi. Bundan bir qədər böyüyü akropolun xaricində ucaldı. Yenə allahlar bir-birini əvəz etdi. Onlara sitayiş edənlər isə yenə də elə düşünürdülər ki, məhz onların allahları həqiqi allahlardır və məhz onlar dünya üzərində hökmranlıq edə bilərlər.

Lakin Yupiter məbədinin sütunları allahların və bayraqların dəyişilməsini yenə də görməli oldu. Antioxlu Boemundun və Edesli Raymondun səlibçilər ordusu qalanı zəbt edib, bir müddət burada özlərini Dəməşq ordusundan qorudular, səlibçilər məscidləri talan edib tələm-tələsik orada xristian allahının hökmranlığını bərpa etdilər. Bir neçə həftədən sonra isə səlibçilər çıxıb getdilər. Məscidlərə mollalar gəldi. Yupiter məbədinin saralmış sütunları bu hərc-mərcliyə laqeydliklə baxırdı. Şərəflərinə məbədlər ucaldılmış allahlar elə yox olublar ki, hətta bu yerlərdə onların haqqında heç bir xatirə qalmayıb. Ona görə də Yupiterin, yaxud Marsın təsvirinə rast gələn müsəlmanlar və xristianlar özlərinin əhvali-ruhiyyəsindən və təxəyyülünün gücündən asılı olaraq, onları bəzən iblisə, bəzən də qədim dünyanın qəhrəmanlarına oxşadırdılar.

Şəhərin Heliopolis adı unuduldu. Qədim Baalbek adı qaytarıldı. 1751-ci ildə Baalbekin xərabələrini görmüş bir ingilis səyyahı öz qeydlərində yazırdı ki, yoxsul çirkli şəhərciyin mərkəzində doqquz nəhəng sütun durur. Ətrafa çoxlu daş və plitə tökülüb.

Otuz il sonra buraya gəlmiş fransız səyyahı sütunların yalnız altısını görür: 1759-cu ildə baş vermiş zəlzələ sütunların üçünü yıxmışdı. Fransız səyyahı sütunlar arasından ucalan hərbi qüllənin dağıntılarına da diqqət yetirir. Fransız bilmirdi ki, bu qülləni XII əsrdə Dəməşqin hakimi Bəhram şah tikdirib. İlk Avropa səyyahı Baalbekə gələnə kimi, şəhər özünün hərbi əhəmiyyətini artıq çoxdan itirmişdi.

Heliopolislə Almaniya imperatoru da maraqlanmışdı. Bu, əsrimizin əvvəlində oldu. Alman arxeoloqları şəhərin ilana uyğun surətdə qazıntısına başladılar. Onlar kiçik dairəvi Fortuna məbədini təmizlədilər. Bu məbəd əsrlərlə yaşayış evlərinin arasında, torpaqla yarıörtülmüş halda və hasarlar arxasında qalmışdı. Məlum oldu ki, məbəd zamanların keşməkeşindən zərər çəkməyib. Sonralar burada fransız arxeoloqları da işləmişlər. Nəhayət, estafeti Livanın antik işlər üzrə Departamenti qəbul etmişdir.

Bu gün Baalbek özlüyündə nədir? Heyrətli olsa da şəhərin və akropolun coşqun və kədərli həyatı onu yer üzündən tamamilə silməyib. Roma və Livan memarları şəhəri o qədər möhkəm, əsaslı tikmişlər ki, Baalbekdə xristian və müsəlmanların dövründən daha çox məhz Roma dövründən nişanə qalmışdır.

Bu heç də o demək deyil ki, Roma dövründən çox şey qalmışdır: lakin nə Bizansdan, nə səlibçilərdən, nə də ki, xilafətdən, təqribən, heç bir şey qalmadığını nəzərə alsaq, onda bütpərəst allahların qüdrətini aydın təsəvvür etmək olar.

Yupiter məbədinin altı nəhəng sütunu, pilləkəni və platforması hətta bu gün belə Baalbekə gələn hər bir adama heyranedici təsir bağışlayır. Günəş batanda məbədin sarımtıl daşları parlayır və bir neçə kilometr uzaqdan aydın görünən sütunları, darvazası heç bir yerə açılmayan zəfər tağlarına oxşayır.

Xristian kilsəsinin dağıntılarından təmizlənmiş akropolun mərkəzi meydanında duran mehrab, məbəddən qopub tökülmüş sütun parçalarının və plitələrin üzərində əzəmətlə ucalır. Mərkəzi meydanın porfir sütunları hələ bu günə kimi allahların və qəhrəmanların heykəlləri saxlanılan zirzəmiləri qoruyur. Bizans dövrünün ilk əsrlərində xristianlığın puritanları bu heykəlləri qırıb tökmüşdür. Onların dağıda bilmədiklərini müsəlman mücahidləri məhv etdilər.

Heliopolisin ən böyük məbədlərindən ən yaxşı qalanı Baxus məbədidir. Uzaqdan məbəd bütöv görünür. Lakin bu belə deyil. Məbədin yalnız iki tərəfinin divarları və sütunları qalıb. Məbədin xarabaları bir abidə kimi, bir sənət əsəri kimi o qədər möhkəm və əzəmətlidir ki, burada dram və musiqi üzrə beynəlxalq festivallar keçirilir. Hər il dünyanın ən yaxşı teatr və orkestrləri Baalbekə gəlir və tamaşaçılar müasir konsert salonlarının hər birindən böyük olan bütpərəstlər məbədinə toplaşırlar. İldə bir dəfə Baalbek canlanır. Əvvəllər bu məbəddə qədim dünyanın şən və dəyişkən allahlarına, sonra müqəddəs Məryəmə, daha sonra Məhəmmədə sitayiş edirdilərsə, indi Yupiter və Veneranın bütpərəstlik dövrü yenə də Baalbekə qayıtmışdır. Məbəd incəsənət ilahələrinin – muzaların ixtiyarına verilib.

Palmira
Məğrur Mələkə Zeynəb xanım

Mən hələ lap uşaqlıqdan “Şimali Palmira” papirosunu yaxşı xatırlayıram. Ağüzlü qabın üstündə birja binasının önündə rostral sütunlar ucalırdı. Bu, sirli qab idi. Mən bilirdim ki, Leninqrad^[1] – “İkinci Venesiyadır”. Bunu anlamaq çətin deyildi: Venesiya da dəniz sahilindədir, onun da çoxlu kanalları var. Venesiya da adalar üstündədir. Bəs Palmira? Əgər belə bir şəhər varsa, ehtimal ki, orada palmalar bitir, Leninqradda isə palma yoxdur.

… Əfsanəvi şəhər, bəşəriyyət tarixinin səhifələrində meteorit kimi görünən qədim Şərqin ən gözəl şəhəri Palmiranın taleyi müəyyən qədər Biblin və Baalbekin taleyinə bənzəyir. Bəlkə ona görə ki, bu şəhərlərin hamısı eramızdan əvvəl yaranmış və onların çiçəklənməsi (yaxud ikinci dəfə doğulması) Roma imperiyasının hökmranlığı dövrünə təsadüf edir. Bəlkə də ona görə ki, onlar coğrafi baxımdan bir-birinə yaxın olduqları üçün Baalbekin küçələrində əsən quru küləklər, Palmira forumunun sütunlarını da döyür. Biblin və Baalbekin sakini Roma Suriyasının başqa şəhərlərində olarkən, Palmiranın böyük bazarlarının səs-küyünü Bibl limanından qalxan hay-küylə müqayisə edə bilərdi.

Hər halda Palmiranın adı digər şəhərlərin adlarına nisbətən daha məşhurdur. Baalbek və Bibl adları az adama məlumdur, ancaq “Palmira”nın əslində nə olduğunu və nə ilə şöhrətləndiyini o qədər də yaxşı bilməyən hər bir adam bu sözü eşidib. Palmiranın taleyi faciəli olub. Bu şəhər digər qonşuları kimi əsrlərlə tədricən tənəzzülə uğramayıb, yalnız bir gecədə məhv olub.

Romanın Suriya əyalətinə qayıdaq. Biz Bibl və Baalbekə baxarkən, orada olmuşduq. İndi həmin şəhərlərin küçələri ilə Dəməşqin şimal-şərqinə tərəf, səhraya getməliyik.

Hələ indi də bu yerlərdə Qədim Roma dövründən az da olsa xatirə qalıb. Pompey eramızdan əvvəl 64-cü ildə Suriyanın bir hissəsini zəbt etdi. Roma legionları çılpaq dağların yamaclarında ilk dəfə düşərgə saldılar. Uzun müddətə. Bir neçə əsrə. Romalılar istəyirdilər ki, Suriya onlara əbədi itaət etsin. Suriya qədim dünyanın böyük ticarət yolu üçün əsas açar idi. Bu yol Atlantik dənizinin sahillərindən – İngiltərə vadilərindən və İspaniya dağlarından başlanır, Roma və Yunanıstandan keçir, Aralıq dənizinin şərq sahilində isə Qərbdən – İtaliyadan, Yunanıstandan, Misir və Tunisdən gələn gəmilərin yolu, Şərqdən – Ərəbistan, Hindistan və Çin gəmilərinin yolu ilə birləşirdi. Şərqdən ipək parçalar, ətriyyat, ədviyyat, çini qablar, qiymətli daşlar gəlirdi. Hindistanın ixracı ildə yüz əlli milyon sestersiyə çatırdı. “Biz qadınlara və bəzək-düzəyə bu qədər xərcləyirik” – deyə Pliniy şikayətlənirdi. Yenidən qurulmuş bu əyalət Romaya taxıl, meyvə, zeytun yağı, xurma və şərab vermək üçün lazım idi. Sidonda ən yaxşı şüşə, Tirdə isə al yun köynəklər – dizə qədər çatan tunikalar istehsal olunurdu.

Roma imperiyası bir əsrdən çox müddət ərzində Suriya ilə həmsərhəd olan böyük və kiçik ölkələri tədricən udmağa başladı. Paytaxtı Petra şəhəri olan Nabatey dövləti Romanın hökmranlığını qəbul etdi. Palmira şahlığı da Romanın hökmranlığını qəbul etməli oldu.

Palmiranın misilsiz oxatanları Trayanın Dakiya yürüşündə iştirak edirdilər. Nabatey legionları cənub sərhədlərinin keşiyini çəkirdilər. Roma imperatorları veteranlara Suriyadan torpaq və qul paylayırdı. Bu quru, fəqət məhsuldar ölkədə yaşayış xərcləri çox deyildi. Yüz əlli Suriya dinarı ilə ailə bir il yaşaya bilərdi. Üzüm bağlarında işləyən isə gündə bir dinar qazanırdı.

Suriya Roma əyalətləri içərisində ən varlı ölkəyə çevrilirdi. Ölkənin şəhər və kəndlərində ərəblər, yəhudilər, arameylər, nabateylər, farslar, ermənilər, romalılar və yunanlar yaşayırdılar. Əyalətin mərkəzi Antioxiyada, indi birlikdə götürdükdə üç şəhərdə – Hələb, Dəməşq və Beyrutda yaşayan əhalidən çox adam yaşayırdı. O zaman burada böyük şəhərlər indikindən çox idi. Təkcə indi yalnız tədqiq olunmamış, dağıntıları qalmış Apameydə arxeoloqların hesablamasına görə yarım milyona qədər adam yaşayırmış. Arxeoloq Lourens müasir Hələb şəhərinin otuz kilometrlik radiusunda yüz iyirmi ölü şəhər saymışdır.

Roma imperatoru Diokletian (284–305) Yerusəlimin yaxınlığındakı Bosradan Dəclə çayının üstündəki Mosula qədər möhkəm sədd (Diokletian səddi) tikməyi əmr edir. Səddin uzunu təxminən min kilometrdir. Sədd əyaləti farsların hücumlarından qorumalı idi. Əsrimizin otuzuncu illərində səddin təyyarə vasitəsilə şəklini çəkmişlər. Bu, sıra ilə tikilmiş qalalardan və istehkamlardan ibarətdir. Hər qalada çarhovuz, əsgərlər üçün kazarma və gəlib-keçən karvanlar üçün isə sığınacaq var idi. Qalalar bir-birindən çox aralı deyildi. Postları birləşdirən divarlar alçaq idi, çünki farsların və parfiyalıların atları belə maneələr üstündən tullanmağa öyrədilməmişdi.

Əsas şəhərlər bir-biriləri ilə daş döşəməli yollar vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Bu yollardan indi də istifadə etmək olar. Yollar çox yaxşı saxlanılırdı, yol qırağına dirəklər basdırılırdı, çökək yerlərdə isə daşqın zamanı su yolu basmasın deyə, yolun qırağına divar çəkilirdi. Yollar, adətən, uzun müddətə tikilirdi. Yerli mühəndislər öz dövrlərinə görə heyrət ediləcək ustalığa nail olmuşdular.

Aerofoto şəkillər göstərir ki, indi adam yaşamayan çöllər və səhralar suvarılırmış. Dəməşqdən Palmiraya gedən yolun qırağında qumla örtülmüş saysız-hesabsız hovuz, kanal, su anbarı və su kəmərləri görünür. Su elə o zaman da səhrada çox lazım imiş, lakin indi bu yerlərdə yaşayanlar suyun bolluğunu ancaq arzulaya bilərlər. Halbuki iki min il bundan əvvəl burada yaşayanlar suya ehtiyac duymurdular. İndi Roma akveduklarının saldığı kəndlərdə suyu qiymətli bir sərvət kimi şüşə qablarda saxlayırlar. Yerlilər bu suyu uzaqlardan – dərin quyulardan çəkirlər.

Əl-Harbakdakı sədd o dövrün mühəndislik sənətinin nümunəsi sayıla bilər. Bu sədd yayda quruyan və yağışlar yağanda coşqun sel əmələ gətirən vadidə tikilmişdir. Sədd tamamilə salamat qalıb, özülünün qalınlığı və hündürlüyü iyirmi metrə, uzunu yetmiş metrə çatır. Hovuz yüz qırx min kubmetr su tuturdu. İki min il ərzində səddin üzlüyünün yalnız bir peçə plitəsi qopub dərəyə düşmüşdür, qalan hissəsi isə salamatdır. Səddin eni yeddi metr olan divarının üstündən yol salınıb.

Bu böyük əyaləti qorumaq asan deyildi. Əyalətin sərhədləri dağlardan və səhralardan keçirdi. Qonşu rəqiblər – əvvəlcə parfiyalılar, sonra farslar – Suriyanın bərəkətli çöllərinə və böyük şəhərlərinə can atırdılar. Qarnizon xidməti Roma legionerləri üçün asan deyildi.

Roma burada on illərlə özünü doğrultmuş siyasət yeridirdi. Roma əvvəllər müstəqil olan ölkələri müstəqillikdən tamamilə məhrum etməyə çalışmırdı. Onlar zəbt olunmuş ölkələrdə taxt-tacı Romaya sədaqətli olan adamlara verirdilər. İrod sülaləsinin hökmranlıq etdiyi İudeya, nabateylərin Petrası, Suriyanın cənubundakı Dekapolis şəhəri və Palmira şahlığı bufer dövlətlərə çevrildilər. Bu ölkələr Romaya xərac verməli və karvan yollarını qorumalı idilər. Bunun üçün ticarətdəki vasitəçilikdən alınan gəlirin müəyyən hissəsi ölkə başçılarının kisəsinə axırdı. Buna itaət etməyəndə isə, Roma legionları ölkəyə soxulur və dünya üzərində özlərinin ağalıq etmək hüququnu sübuta yetirirdilər.

…Müasir Dəməşq şəhərindən yüz kilometr aralı olan vahədə karvan yollarının birləşdiyi yol ayrıcında, eramızdan çox əvvəl ərəb tayfaları yaşayırdılar. Orada Tadmor adlı kiçik bir şəhərcik vardı. Şəhərciyin sakinləri göylər allahı Vala və Günəş allahı Belaya sitayiş edirdilər. Şəhərdə çoxlu karvansara, bazar, Belanın məbədi, çiy kərpicdən və daşdan tikilmiş iki-üç yüz ev vardı.

Vahədə su çox idi. Şəhər on minlərlə adamı ərzaq və su ilə təmin edə bilərdi. Ona görə də şəhər böyüyür və varlanırdı. Burada nəinki cənubdan – Səudiyyə Ərəbistanından və Misirdən gələn yol, həmçinin Qərb-Şərq yolu da birləşirdi. Heç də heyrətli deyil ki, şəhərdə, daş kitabələrin verdiyi məlumata görə, ən hörmətli adamlar “karvan başçıları” və “bazar darğaları” idi.

Pompeyin legionları vahəyə çata bilmədilər. Bunu 25 il sonra Mark Antoni etdi. Ancaq Antoni də Tadmorun divarlarından geri çəkilməli oldu. İyirmi il keçəndən sonra şəhər Romanın hökmranlığını qəbul etdi. Şərqin bütün dövlətlərini zəbt etmiş nəhəng bir dövlətlə təkbətək vuruşmaq Tadmor hökmdarlarının qüvvəsi xaricində idi. İmperator Adrianın (II əsr) dövründə Tadmor artıq Romanın vassalı idi. Daha heç kim şəhəri əvvəlki ərəb adı ilə adlandırmırdı. Şəhərə yeni ad verdilər – Adrian Palmira. Şəhərə bu ad, 130-cu ildə, imperator Adrianın gəlişi şərəfinə verildi. İmperator Septimiy Sever isə Palmiranı və ona tabe olan vahə şəhərlərini imperiyanın əyalət şəhərlərinə çevirdi. Bir neçə il sonra isə Palmira imperiya koloniyası hüququnu (status) aldı.

Lakin Palmira Roma ilə Parfiya arasında gedən müharibə zamanı öz bitərəfliyini saxlayırdı. Qədim dünyanın nəhəngləri arasındakı münasibət nə qədər pis olsa da, Roma və Parfiya orduları nə qədər gərgin vuruşsa da, dövlətlər bir-birinə nə qədər ciddi notalar (xəbərdarlıq) göndərsələr də, Roma patrisiləri ipəyə, ətriyyat və ədviyyata, Parfiya əyanları isə Roma mallarına ehtiyac duyurdular. Odur ki, Parfiyadan və Romadan gələn karvanlar həmişə burada, Palmirada görüşür, bazarlarda hər iki tərəfə əlverişli olan ticarət əmin-amanlığı hökm sürürdü.

Palmira oxatanları – qədim dünyanın ən mahir atıcıları —kiçik dəstələrlə yürüşə çıxır və onlara ehtiyac duyulmadıqda isə geri qaytarılırdılar. Onlar Palmiranın varlanmaq hüququ üçün verdiyi bac idi. Bunu romalılar da, parfiyalılar da başa düşürdülər.

Şəhərdə nəhəng məbədlər, teatrlar, cıdır meydanları, hamamlar və saraylar tikilirdi. Roma dəbi şəhərə nüfuz edir, uşaqlara Roma adları qoyulurdu. Ancaq şəhərin əsas məbədi yenə də Bela məbədi idi. Uşaqlara Roma adları ilə yanaşı ərəb adı da verilirdi. Şəhərin ən əzəmətli yeri, Romada olduğu kimi forum, akropol deyil, bazar idi. Bazar böyük idi, dörd tərəfində sütunlar ucalırdı, dükanlar isə saraylara oxşayırdı. İndiyədək qalmış şəhər teatrı qədim dünyanın ən böyük teatrlarından pis deyildi. Mərkəzi salonun sahəsi iki yüz kvadrat metr olan Bela məbədi yalnız Heliopolisdəki Yupiter məbədindən kiçik idi. Hələ o zaman Palmira sözü, gözəllik və kamillik rəmzi idi. Şəhər özünün gözəlliyi, şöhrəti, zənginliyi ilə fəxr edir və Romanın hökmranlığını etiraf edərkən, onu özünün hökmdarından çox müttəfiqi sayırdı.

Palmiralılar döyüşçü deyildilər. Oxatanlar sayca az idi. Onlar əsas etibarilə keşik dəstələrində qulluq edirdilər. Lakin elə oldu ki, Palmiranın qonşuları vahədə yaşayanlar haqda fikirlərini dəyişməli oldular.

260-cı ildə İran şahı I Şapur Roma imperatoru Valerianı əsir tutub onun legionlarını darmadağın etdi və Roma Suriyasının böyük bir hissəsini zəbt etdi. İran ordusu Palmiranın divarlarına yaxınlaşırdı. Romalılar Palmira şahı Odenata (ərəbcə Udhayn) müraciət edib, kömək istədilər. Sözünə sadiq olan Odenat Palmira ordusunu toplayıb farsların üstünə hücum çəkdi, onları İranın paytaxtı Ktesifona qədər qovub darmadağın etdi. Palmira ordusu zəngin qənimətlə geri qayıtdı.

Odenat İranla uzun müddət davam edəcək müharibə aparmaq istəmirdi. Bundan yalnız romalılar qazanardılar. Ancaq müharibənin qarşısını almaq mümkün olmadı. Böyük zərbədən sonra özünü ələ alan farslar romalıların üzərinə yenə hücum etdilər. Bu dəfə də farsların üzərindəki qələbədə Palmira ordusu həlledici rol oynadı.

Bu qələbənin şərəfinə Romanın yeni imperatoru Odenatı Şərqin vitse-imperatoru – Roma imperiyasında ikinci şəxs elan etdi. Bu məcburi minnətdarlıq idi. Roma qorxurdu ki, Palmira ordusu ondan üz döndərsin. Bu isə Romanın Asiyadakı əyalətlərini, malikanələrini itirmək, imperiyanın ölümü demək idi. Onların yeganə ümidi Palmira vahəsinin süvariləri və oxatanları idi. İmperator Qallien hətta Odenatı özünə bərabər tutub, ona şah yox, imperator adı verdi. Odenat üstəlik, Asiyadakı Roma legionlarının sərkərdəsi elan olundu. Bu gündən Odenat Suriya, Ərəbistan və hətta Ermənistan üzərində tam hakim oldu. Palmira Asiyanın birinci şəhəri, Yaxın Şərqin paytaxtı oldu. Romalılarla dostluq əbədi olmadı. Roma yaxşı bilirdi ki, Asiyada özünə bərabər bir hökmdarı tanımaq necə də təhlükəli ola bilər. Lakin rütbəni və ordunu almaq üçün bəhanə yox idi, Odenat xəyanətə meyl etmək fikrində deyildi. İldən-ilə ərəb imperatorunun nüfuzu ilə bərabər onun gücü, qüdrəti də artırdı. Roma onu artıq özünün düşməni elan edə bilməzdi, odur ki, yoxlanmış və sınaqdan çıxarılmış yalnız bir çıxış yolu qalmışdı – cinayət.

266-cı ildə Odenat böyük oğlu ilə Emessə dəvət olunub xaincəsinə öldürüldü. Cinayəti yerinə yetirənlər romalı deyildilər, odur ki, Romadan “dərin hüznlə başsağlıqları” gəldi. Roma imperatoru Şərqin ən böyük sərkərdəsinin ölümünə kədərlənmişdi. Elə bil təhlükə aradan götürülmüşdü. Odenatın kiçik oğlu hələ lap uşaq idi. Palmira ikinci dərəcəli dövlətlər sırasına salınması ilə razılaşmalı olacaqdır.

Ancaq romalılar mühüm bir şeyi nəzərə almamışdılar. Odenatın arvadı Zenobiya, – onun ərəbcə adı Zeynəb idi – nəinki təkcə gözəl qadın, həm də qədim dünyanın ən ağıllı və cəsur qadınlarından biri olduğunu göstərdi. Zenobiya tacı kiçik oğlunun başına qoyub, özünü Şərqin mələkəsi elan etdi.

Romalılar təhlükəni o saat dərk etmədilər. Onlar belə düşünürdülər ki, Zenobiya hələ gənc qadındır, özü də çox çətin ki, Odenatın ordusu qadının başçılığı altında döyüşə getsin. Palmira ordusunun sərkərdələri Zəbbey və Zəbdanın sözünü gözləmək lazım idi. Sərkərdələr isə gözəl mələkəyə sadiq olacaqlarına and içdilər. Ordu da Zeynəbin tərəfinə keçdi.

Roma legionları Suriya şəhərlərindən baş götürüb qaçırdılar. Palmira ordusu xaincəsinə öldürülmüş şahın intiqamını almaq üçün irəliləyirdi.

Kiçik bir vahə ilə Roma imperiyasının nəhəng hərbi maşını arasında gedən müharibə üç il davam etdi. Zenobiya öz ordusu ilə bütün Suriyanı və Fələstini, Misiri və az qala bütün Kiçik Asiyanı zəbt etdi. 270-ci ildə Roma legionları müasir Ankara rayonuna geri çəkildilər. Zenobiya oğlunu Misirin şahı elan etdi. Bizim dövrümüzə qədər onum sikkələri gəlib çatıb. Bu sikkələr romalılarınkından fərqlənir: sikkələrin üstündə imperatorun təsviri yoxdur.

Zenobiyanın Romaya qarşı mübarizəsi bir də onunla asanlaşırdı ki, romalıların fəth etdikləri ölkələrin sakinləri Palmiranın ordusunu xilaskar kimi qarşılayır və Zenobiyanın dəstələrinə qoşulurdular.

Zenobiya nə qədər şücaətli olsa da, müharibənin nəticəsi aydın idi. Bütün zamanlarda müharibənin nəticəsini sərkərdələrin qəhrəmanlığı deyil, iqtisadiyyat müəyyən edir. Palmira vahəsi uzun müddət müharibə aparan böyük ordunu təmin edə bilməzdi. Çoxsaylı müttəfiqləri yedizdirmək üçün Palmira xəzinəsinin qüvvəsi çatışmadı. Müttəfiqlər də kifayət qədər sədaqətli və möhkəm deyildi. Romalılar onların bəzilərini pulla ələ alır, digərini qorxudur, üçüncüsünü isə darmadağın edirdi. Zenobiyanın tutduğu böyük ərazi, bəzən bir-birilə düşmənçilik edən dövlətlərin konqlomeratı idi. Mələkəyə sadiq olan dəstələr isə bir-birindən min kilometr aralı düşmüşdü.

Bir neçə vuruşmadan sonra Zenobiyanın ordusu Zəbdanın başçılığı altında Antioxiya yaxınlığında məğlubiyyətə uğradı, 272-ci ildə isə ordunun qalan hissəsi Emesdə, altı il əvvəl Odenatın öldürüldüyü şəhərdə, tamamilə darmadağın edildi. Elə həmin ildə Palmira süqut etdi.

Məğrur ərəb mələkəsi Zeynəb səhraya qaçdı. Romalılar onu xeyli izlədikdən sonra tutub, imperator Avrelian Romaya qayıdanda, zəfər mərasimi zamanı qızıl zəncirlərlə sarıyıb imperatorun döyüş arabasının qarşısında apardılar.

Lakin bu zəfər mərasimindən əvvəl Avrelian Palmirada bir dəfə də olmuşdu. Həbs edilmiş mələkəni aparan dəstə sahilə çatmamış xəbər gəldi ki, Palmira üsyan edib, mələkənin tərəfdarları hakimiyyəti yenə ələ almışlar. Avrelian şəhərə qayıdıb onu ikinci dəfə tutdu. Bütün şəhər divarlarını, məbədlərin bir hissəsini dağıtdı və vahənin mərkəzini talan etdi. Bela məbədinin bütün xəzinəsi Romaya aparıldı, orada Yupiter məbədi ucaldıldı və bütün xəzinə Yupiter məbədinin ixtiyarına verildi.

Məbədləri və evləri dağılmış, sakinləri öldürülmüş, yaxud qul edilmiş Palmira bir gecədə məhv oldu. Lakin romalıların partladıcı maddələri yox idi. Odur ki, böyük məbədlər, teatrlar, bazar, zəfər tağları və sütunlar salamat qaldı. Palmira əvvəlki əzəməti daha heç vaxt görmədi. Ancaq ötən min yeddi yüz il ərzində şəhər heç dəyişməyib^[2]. Səhranın quru havası buranı axırıncı dəfə tərk edən Roma legionerindən sonra necə vardısa, eləcə də saxlayıb. İnsanların daha heç zaman qayıtmadığı bu şəhərin adı gözəlliyin və kamilliyin sinonimi kimi işlənir və indi Palmiraya gələn adam, ölgün səki daşlarının üstü ilə addımlayarkən, Suriya səhrasının ortasında ucalan gözəl mənzərənin əbədi əsiri olur.