Duch Święty w polskim piśmiennictwie

WPROWADZENIE

Celem prezentowanej pracy jest próba przedstawienia ważnego zjawiska

religijnego i kulturowego w jego wielowiekowym rozwoju

i zmiennej dynamice oddziaływań na kolejne pokolenia Polaków.

Wstępnym założeniem badawczym było ukazanie problemu diachronicznie,

by – poprzez zbadanie relacji nadawczo‐odbiorczych na linii

czasu – sformułować wnioski dotyczące przemian, ewolucji religijności

Polaków. Jednak zadanie okazało się bardzo trudne w realizacji z uwagi

na złożoność problemu, bardzo zróżnicowane formy przekazu, a przede

wszystkim historyczną, kulturową, społeczną i mentalną niejednorodność

polskiego średniowiecza. Dlatego też niniejsza książka stanowi

zbiór studiów interpretacyjnych dotyczących tekstów, w których osoba

Ducha Świętego stanowi temat, motyw, jest adresatem modlitwy, inspiracją

rozważań teologicznych, źródłem mistycznego obcowania z Bogiem.

Z uwagi na różnorodne gatunkowo reprezentacje tematu/motywu

ważne było w podjętych interpretacjach ukazanie także walorów estetycznych.

Przedmiot badań szczególnie bowiem predestynuje do dbałości

zarówno o res, jak i verba.

Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość, dlatego poszczególne

utwory poddawane analizie mogą pojawiać się kilkakrotnie, prezentowane

w różnych kontekstach. Szkice odnoszące się do średniowiecza

stanowią główną część pracy. Choć autorka ma świadomość, że poddane

tu analizie teksty źródłowe nie wyczerpują tematu, jednak ośmiela się

twierdzić, że są reprezentatywne pod względem sposobu perswazji (kazania),

środków obrazowania (hymny liturgiczne, poezja religijna), ludowego

imaginarium w obiegu fabuł narracyjnych (egzempla w kazaniach,

przekazy apokryficzne), językowego obrazu mistycznego przeżycia

(przekaz Jana z Kwidzyna), modus orandi (Modlitewnik Gertrudy Miesz10

WPROWADZENIE

kówny). Średniowieczne sposoby aktualizacji tematu Ducha Świętego

odbijają się zwierciadłach kolejnych epok. „Hymnus hymnorum” – Veni

Creator Spiritus inspirował autorów licznych przekładów i parafraz.

Traktaty teologiczne i ustalenia Magisterium Kościoła odnośnie do dogmatów

poskutkowały literackim komentarzem twórców‐historiozofów,

szlachetne paradoksy wiary stanowiły wyzwania dla poetów, którzy

dzięki środkom obrazowania wyrażali niewyrażalne. Stąd zawarte w tytule

„długie trwanie” i druga część książki wypełniona przyczynkarskimi

szkicami o Duchu Świętym w twórczości autorów od XVI do XX wieku.

W proponowanych w tej części interpretacjach istotne było ukazanie

procesu duchowego i rozwoju będących wynikiem nie tylko oczywistych

zmian cywilizacyjnych, ale też zmieniającej się świadomości religijnej.

Przy wyznaczeniu ram czasowych pierwszych dwóch części monografii

uwzględniony został autorytet znawców polskiej kultury, religii

i duchowości średniowiecznej: Teresy Michałowskiej, siostry Urszuli

Borkowskiej, Karola Górskiego oraz ojca Pawła Sczanieckiego. Wobec

obecnego stanu podjętych badań nie ma możliwości zarysowania ostrych

granic temporalnych. Poszczególne studia zostały ujęte kontekstowo

w oparciu o średniowiecze Europy Zachodniej – z uwagi na usytuowanie

polskiej religijności w tym właśnie nurcie chrześcijaństwa. „Kadencja”,

czy wyciszenie, może „zachodzić” na drugą połowę wieku szesnastego.

Przykładem takiego średniowiecznego ujęcia tematu w sensie zawartych

treści i sposobu realizacji mogą być teksty o liturgii Mikołaja z Wilkowiecka,

a także jego misterium O chwalebnym Zmartwychwstaniu.

Główny nurt rozważań dotyczy utworów utrwalonych w piśmie. Zarysowana

w ten sposób tematyka religijna zakłada uwzględnienie i wykorzystanie

w analizie i interpretacji tekstów literackich wiedzy teologicznej.

Literatura, będąc szczególnie ważnym w okresie średniowiecza

nośnikiem treści religijnych, staje się także wyrazem recepcji dogmatów

i zasad moralnych. Sformułowane przez ks. Jerzego Szymika określenie

locus theologicus w odniesieniu do literatury pięknej nabiera szczególnego

znaczenia, jeśli owego miejsca zaczynamy szukać w słowach pisanych

i śpiewanych na Bożą chwałę, w końcu w utworach o charakterze traktatów

teologicznych, mających skierować myśli ludzi ku temu, co niewyrażalne,

i otworzyć ich umysły na transcendencję. Literatura, której tematem

jest Duch Święty, odznacza się filozoficzną głębią, abstrakcyjnością

w sposobie obrazowania, obecnością tajemnicy. Literacki locus theologicus

WPROWADZENIE 11

jest nierozerwalnie związany z utworami liturgicznymi (od których należy

zacząć rozważania), związanymi z długotrwałym i skomplikowanym

procesem inkulturacji rzymskokatolickiego chrześcijaństwa na

gruncie słowiańskim.

W pierwszym okresie, który można by nazwać okresem inicjalnym

w tajemnicę Ducha Świętego, literatura i religia stanowią sfery uzupełniające

się w myśl funkcjonującej zasady teologicznej: lex orandi est lex

credendi. Nie do zakwestionowania jest fakt, że religia stanowi główną

inspirację literatury średniowiecznej. W jej nurtach, jeśli posłużyć się metaforą

obrazującą osobę Ducha Świętego jednej z łacińskich sekwencji

śpiewanej na ziemiach polskich w XV wieku, płynie flumen e flumine –

strumień utworów skierowanych do Ducha Świętego albo takich, których

twórcy usiłują zgłębić tajemnicę trzeciej osoby Trójcy Świętej. Interesującą

nas tematykę można odnaleźć we wspomnianych już tekstach

związanych z liturgią Kościoła, katechezą, ale również w różnych gatunkach

średniowiecznego piśmiennictwa. Szczególnie bogaty w motywy

i wątki tajemnicy Ducha Świętego jest nurt chrystologiczny. Jednak

i w twórczości poświęconej Matce Bożej zasługują na uwagę te utwory,

w których Maria zyskuje określenie Oblubienicy Ducha Świętego w obrazowaniu

tajemnicy Poczęcia, Zwiastowania, Wcielenia, Wniebowzięcia.

Teksty, w których aktualizują się te motywy, są szczególnie cenne

w okresie literackim, zdominowanym wszak przez poezję maryjną.

Modlitewniki, które nie zawsze wzmiankowane są w literaturze

przedmiotu, okazują się istotnym elementem duchowości. Niektóre

z nich, takie jak Raj duszny Biernata z Lublina, czy modlitewniki królewskie,

czytane pod kątem omawianego tematu, są źródłem ciekawych

wniosków. Na przykład łaciński modlitewnik Władysława Warneńczyka

zawiera piękne poetyckie wezwania do Ducha Świętego, powtarzane cyklicznie,

nadające rytm modlitwie o jasność widzenia w krysztale. Taki

cel modlitwy jest w pewnym sensie reprezentatywny dla średniowiecznej

religijności, która często nosi ślady wierzeń pogańskich.

W modlitewniku Władysława Jagiellończyka znajdujemy zapis hymnu

Veni Creator Spiritus ze strofą wyłączoną później z obowiązującej do

dziś wersji utworu, najpewniej w związku z przeprowadzoną na początku

XVII wieku reformą hymnów brewiarzowych. Strofa została przetłumaczona

na język polski i znajduje się w edycjach Żywota Pana Jezu Kry12

WPROWADZENIE

sta Baltazara Opeca z 1522 roku oraz w Raju dusznym z roku 15301, a nie

ma jej już w przekładzie hymnu dokonanym przez ks. Stanisława Grochowskiego.

Podważa to tezę o własnej inwencji rodzimego twórcy w odniesieniu

do strofy zaczynającej się słowami „Daj nam wesołą zapłatę”2.

Tłumaczenie hymnu przypisywanego Rabanowi Maurowi Veni Creator

Spiritus, znajdujące się w Żywocie Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca,

zadziwia kunsztem wersyfikacyjnym, jeśli weźmie się pod uwagę niedoskonałą

polszczyznę tego okresu. Interesujące, że przekład znajdujący się

w Raju dusznym Biernata z Lublina – wszak znanego poety, piszącego

niemal czystym wierszem sylabicznym – prawie nie różni się od tekstu

z Opecowego Żywota… Zważywszy na chronologię poszczególnych

edycji, wiemy, że pierwsze wydanie Raju dusznego Biernata z Lublina,

które się nie zachowało, miało miejsce w 1513 roku – może warto byłoby

postawić hipotezę badawczą o ewentualnym autorstwie przekładu,

uznawanego dotychczas za anonimowy.

Kazania Marcina z Opawy i Peregryna z Opola stanowią najdawniejsze

zabytki kaznodziejskie. Powstały w końcu XIII oraz na przełomie

XIII i XIV wieku. Obydwa zbiory były znane i cieszyły się poczytnością

Europejczyków. Wspomniani autorzy to kaznodzieje wykazujący się

erudycją w zakresie znajomości Biblii, pism ojców Kościoła, średniowiecznych

teologów. Można przypuszczać, że kazania wykorzystujące

pisma św. Augustyna, św. Tomasza, św. Grzegorza Wielkiego, św. Hieronima

w znacznym stopniu przybliżały ich naukę także w służbie mistagogii.

Kazania na dzień Zesłania Ducha Świętego są nasycone problematyką

aksjologiczną. Przy lekturze kazań zadziwia uniwersalność

i ponadczasowość prezentowanych problemów, umiejętność dostrzeżenia

mechanizmów psychologicznych. Właściwe odczytanie zawartych

w dawnych mowach wartości dziś stanowi okazję do dialogu i dyskursu

z tradycją.

Niektóre szkice pierwszych dwóch części książki to studia skoncentrowane

wokół jednego autora albo jednego utworu. Pozwoliła na to zawartość

tekstów omawianych pod kątem obecności tytułowego motywu.

Odczytania utworów przy uwzględnieniu teologicznych i kulturowych

kontekstów doprowadzają do ciekawych wniosków, jak choćby w odnie‐

sieniu do datacji niedocenionego – w naszej ocenie – w historii literatury

hymnu Pomóż mi, Święty Dusze, Twoję chwałę mnożyć. Kolejne studia dotyczą

chronologii wydarzeń zbawczych z wyszczególnioną w nich rolą

trzeciej osoby Trójcy Świętej.

Część książki zatytułowana Flat, ubi vult skupiona jest na autorskiej

twórczości kolejnych stuleci w kontekście pobożności do Ducha Świętego.

Swoją reprezentację w postaci jednego studium mają renesans, barok,

oświecenie, romantyzm, XX‐lecie międzywojenne. Większość tekstów tej

części monografii została zaprezentowana na tematycznych spotkaniach

naukowych. Z uwagi na podejmowany w poddanych interpretacji utworach

dialog ze średniowieczną tradycją, wpisujące się w zagadnienie

„długiego trwania” studia stanowić mogą prolegomena do pełniejszego

ujęcia tematu Ducha Świętego w polskiej literaturze nowożytnej. Obok

twórców docenionych w historii literatury znaleźli się tutaj także poetae

minores, jak ks. Stanisław Grochowski, zupełnie nieznany z poetyckiej

twórczości ks. Walenty Wcisłowski, czy też przypisywany epoce Młodej

Polski, ale swoje religijne utwory piszący w latach trzydziestych XX stulecia

– Józef Ruffer. Nie powinien jednak budzić wątpliwości fakt, że to

właśnie w zwierciadłach twórczości pośledniejszych pisarzy odbija się to

wszystko, co typowe dla kultury danej epoki i co ma istotny wpływ na

literacki obraz swojego czasu.

Studia poświęcone piśmiennictwu średniowiecza dopełnia rozdział,

w którym podjęto się zadania opisu miniatur średniowiecznych ze zbiorów

polskich. Wieki średnie to czas, kiedy słowo współistniało z obrazem.

Obydwa „media” charakteryzowała koegzystencja świata ziemskiego

i pozazmysłowego, co szczególnie wyraziście przedstawiają miniatury,

pełniące funkcję komplementarną względem literackiego przekazu,

ale też, dzięki operowaniu symbolem, skrótem, stanowiące kompendium

wiedzy na przedstawiany temat. Dość wymienić malarskie aktualizacje

Biblia pauperum czy Speculum humanae salvationis. Wybór spośród

licznie reprezentowanych wizerunków Ducha Świętego w iluminatorstwie

średniowiecznym został zdeterminowany warstwą narracji

i kryterium estetyki. Zostały wybrane miniatury wczesnego średniowiecza

– reprezentujące styl romański z dominantą symbolu, oraz późnego

gotyku z przełomu XV i XVI wieku, które poza przekazem fabularnym

odznaczają się kunsztem malarskiego rzemiosła.

Profesor Maria Jasińska‐Wojtkowska w studium Duch Święty w literaturze

polskiej, zamieszczonym w komentarzu do encykliki Jana Pawła II

Dominum et vivificantem3, formułując założenia metodologiczne, pisze, iż

jej szkicowi: „nie towarzyszy literatura przedmiotu, gdyż w odniesieniu

do omawianego tematu nie istnieje (poza artykułem w Encyklopedii katolickiej)”.

Edycja encykliki miała miejsce w 1994 roku. Pomimo upływu

blisko ćwierćwiecza nie nastąpiły w tym zakresie istotne zmiany. Nie

ukazała się żadna monografia zawierająca analizy tekstów, których tematem

czy motywem jest trzecia osoba Trójcy Świętej. Zaproponowane

opracowanie tematu Ducha Świętego od strony historycznoliterackiej na

tle zjawisk kulturowych, z uwzględnieniem teologicznych kontekstów

i wymiaru estetycznego omawianych tekstów, może zaistnieć obok

licznych historycznoliterackich opracowań nurtu chrystologicznego

i maryjnego. Być może ważny dla znaczenia pracy jest fakt uwzględnienia

w literaturze podmiotowej zarówno tekstów w języku polskim,

jak i w łacińskim.

Jakkolwiek w dostępnej literaturze przedmiotu istnieją, bardzo zresztą

liczne, opracowania, które podejmują zagadnienie tematyki religijnej

w dawnej Polsce, jednak poruszane w niniejszej książce kwestie stanowią

tam zaledwie niewielki margines. Reprezentatywna dla kierunków badań

odnośnie do tematyki religijnej jest seria wydawana przez Towarzystwo

Naukowe KUL „Religijne Tradycje Literatury Polskiej”4. Na szczególną

uwagę, ze względu na zawartość utworów i opracowania, zasługują prace

Mikołaja Bobowskiego5, Aleksandra Brücknera6, Mirosława Korolki7, Henryka

Kowalewicza8, Wiesława Wydry, Chrestomatia staropolska9, Polskie pie‐

śni wielkanocne. Ważnym opracowaniem, zwłaszcza w kontekście katechezy

i kaznodziejstwa, są Dzieje teologii katolickiej w Polsce, a w niej prace

ks. Jerzego Wolnego11. Pewne istotne tropy badawcze można znaleźć

w periodyku „Ateneum Kapłańskie”, w numerze, którego przewodnim

tematem jest Teologia współczesna o Duchu Świętym12. Istnieją opracowania

dotyczące maryjnej pobożności w kontekście omawianego tematu. Należy

wymienić przede wszystkim artykuł ks. bpa Juliana Wojtkowskiego

Duch Święty w polskiej pobożności maryjnej, syntetyczny w stosunku do

badań wcześniej podejmowanych przez autora13. W oparciu o przedstawione

tam materiały powstał też artykuł ojca Bernarda Przybylskiego La

Viergeet L’Esprit selon les sources médiévales polonaises14. Eksplikacji średniowiecznych

pieśni maryjnych, jak też utworu Władysława z Gielniowa

Jezu, Zbawicielu ludzski… z uwzględnieniem interesujących nas motywów,

dokonał Roman Mazurkiewicz15 . Oczywiście, istnieje bardzo

liczna literatura przedmiotu dotycząca kontekstów religijnych i kulturowych,

a także twórczości poszczególnych autorów i zagadnień, uwzględniona

przy interpretacjach i analizach.