Buch lesen: «Капитан Грант болалари»

BIRINCHI QISM

Birinchi bob
BOLG‘A BALIQ

1864-yil 26-iyulda Shimoliy kanalning to‘lqinlarida shimoli-sharqdan kuchli shamol urib turganda ajoyib bir yaxta yeldek uchib kelmoqda edi. Uning bizan-machtasida¹ ingliz bayrog‘i hilpirar, grot-machtadagi havorang vimpelda² esa zar bilan tikilgan «E» va «G» harflari ko‘rinib turardi. Bu yaxtaning nomi «Dunkan» bo‘lib, u Temzadagi butun Angliyaga mashhur bo‘lgan qirol yaxt-klubining eng ko‘zga ko‘ringan a’zosi Eduard Glenarvanga qarashli edi.

«Dunkan»da kema xo‘jayini Glenarvan, uning yoshgina xotini Elen va Eduardning amakivachchalaridan biri, mayor Mak-Nabbs bor edilar.

Bu yaxta Klayd qo‘ltig‘idan bir necha mil narida, ochiq dengizda sinovdan o‘tkazilib, endi yana Glazgoga qaytib kelmoqda edi.

Vaxtada turgan matros «Dunkan»ning orqasidan katta bir baliq suzib kelayotganini xabar qilganida ufqda Arran oroli ko‘rinib qolgan edi. Kapitan Jon Mangls darhol bu to‘g‘rida Glenarvanga xabar berishni buyurdi, Glenarvan esa Mak-Nabbs bilan birga darrov yutga³ ko‘tarildi.

‒ Menga qarang, bu qanday baliq deb o‘ylaysiz? – deb so‘radi u kapitandan.

‒ Menimcha, bu katta akula, ser, – deb javob berdi Jon Mangls.

‒ Bu atrofdagi suvlarda akula nima qilsin! – deb yubordi Glenarvan.

‒ Bunga hech qanday shubha yo‘q, – deb davom etdi kapitan, – bunday akulalar barcha dengizlarda va barcha kengliklarda uchraydi. Bu bolg‘a baliq. Yo men qattiq yanglishyapman, yo biz o‘shanday yirtqichlardan biriga duch keldik. Agar ijozat etsangiz, ser va missis Glenarvan bu g‘alati ovni tomosha qilishga rozi bo‘lsalar, uning qanday baliq ekanini aniq bilish uchun biz darhol ov qilishga boshlaymiz.

‒ Siz nima deysiz, Mak-Nabbs? – deb so‘radi Glenarvan mayordan. – Ov qilib o‘tirishga arzirmikin?

‒ Oldinoq aytib qo‘ya qolay, siz nima desangiz men ham fikringizga sherikman, – dedi mayor bamaylixotir.

‒ Umuman-ku, yirtqich maxluqlarni iloji boricha ko‘proq qirish kerak-a, – deb qo‘ydi Jon Mangls. – Duch kelgan fursatdan foydalanaylik, juda g‘alati tomosha ko‘ramiz, ayni vaqtda foydali ish ham qilamiz.

‒ Bo‘lmasa boshlang, Jon, – dedi Glenarvan.

Keyin u xotiniga aytib qo‘yishni buyurdi, bu ajoyib baliq ovini tomosha qilishga juda qiziqqan Elen eri oldiga chiqishga shoshildi.

Kapitan ko‘prikchasida turib, akulaning barcha harakatlarini kuzatib turish qiyin emas edi: akula goh sho‘ng‘ib ketar, goh hayron qolarlik darajadagi zo‘r kuch bilan suv yuziga otilib chiqardi.

Jon Mangls zarur buyruqlarni berdi. Matroslar yaxtaning o‘ng bortidan uchiga changak bog‘langan pishiq arqon tashladilar, changakka kattagina bo‘lak cho‘chqa yog‘i ilib qo‘yildi. Ochko‘z akula «Dunkan»dan ellik yardlar⁴ chamasi narida bo‘lsa ham changakdagi yog‘ni sezdi va yaxtani tez quvib kela boshladi. Endi uning uchi kulrang va past tomoni qora qanotlari suv to‘lqinlarini kuch bilan yorib kelayotgani, dumi esa to‘ppa-to‘g‘ri suzishga yordam berayotgani ko‘rinib turardi. Kemaga yaqinlashib kelgan sari uning ochko‘zlik bilan yongan ola ko‘zlari tobora aniq ko‘rina bordi; baliq ag‘darilgan paytlarida uning katta ochilgan og‘zidagi to‘rt qator tishlari ko‘rinib qolardi. Akulaning boshi yapaloq bo‘lib, bitta dastaga o‘rnatilgan ikkita to‘qmoqni eslatar edi. Jon Mangls yanglishmagandi – bu haqiqatan ham akulalar oilasiga kiradigan baliqlarning eng ochko‘zi – bolg‘a baliq edi.

«Dunkan»ning yo‘lovchilari ham, komandasi ham akulaning harakatlarini diqqat bilan kuzatib turar edilar. Mana, u changakka juda yaqinlashib keldi, mana, yog‘ni osonroq yutish uchun qornini osmonga qilib to‘ntarildi. Bir lahzadan keyin katta bo‘lak cho‘chqa yog‘i uning og‘ziga kirib yo‘q bo‘ldi. Yana bir lahzadan keyin baliq arqonni qattiq siltab tortdi va changakni o‘z etiga o‘zi sanchdi. Shundan so‘ng matroslar, vaqtni qo‘ldan bermay, grot-reyaga o‘rnatilgan chig‘irlar yordami bilan o‘ljani torta boshladilar.

Akula o‘zini qadrdon suvdan ajratib olishayotganini sezib, qattiq tipirchilay boshladi, lekin uning dumiga sirtmoq tashlab, qimir ettirmay qo‘ydilar. Yana bir necha sekunddan so‘ng akulani tortib oldilar va bortdan oshirib, palubaga tashladilar. Shu zahotiyoq matroslardan biri ehtiyotlik bilan unga yaqinlashdi va baliqning dahshatli dumini bolta bilan shart uzib tashladi.

Baliq ovi tugadi. Endi bu yirtqichdan qo‘rqmasa ham bo‘lardi. Matroslarning akuladan o‘ch olish hissi qondirildi, lekin hali unga qiziqib qarar edilar. Shuni aytish kerakki, barcha kemalarda ushlangan akulalarning qornini sinchiklab ko‘zdan kechirish odat bo‘lib qolgan. Bu nihoyatda ochko‘z baliqning to‘g‘ri kelgan narsani yutib yuboraverishini bilgan matroslar, odatda, baliqning qornidan hech kutilmagan narsalar chiqib qolishiga qiziqishar, ularning kutgani ham ko‘pincha to‘g‘ri chiqardi.

Elen Glenarvan bu jirkanch «ko‘rikni» tomosha qilishni istamay, rubkaga⁵ o‘tib ketdi. Akula hali nafas olar, uning uzunligi o‘n fut⁶ va og‘irligi olti yuz qadoqdan ortiq kelardi. Odatda bolg‘a baliqlarning uzunligi va og‘irligi shuncha bo‘ladi. Lekin bolg‘a baliq akulalarning eng yirigi bo‘lmasa ham, ularning eng xavflilaridan hisoblanadi.

Ortiq cho‘zib o‘tirmay, tezda bu kattakon baliqning qornini bolta bilan yordilar. Changak baliqning bo‘m-bo‘sh oshqozoniga borib qadalgan ekan. Aftidan, baliq ancha vaqtdan beri och edi. Hafsalasi pir bo‘lgan matroslar akulani endi dengizga tashlab yubormoqchi bo‘lib turgan edilarki, birdan baliqning ichiga juda mahkam o‘rnashib qolgan qattiq bir narsa kapitan yordamchisining diqqatini jalb qilib qoldi.

‒ Iye! Bu nima? – deb qichqirib yubordi u.

‒ Hoynahoy, bu baliq o‘z og‘irligini oshirish uchun yutib olgan qoya parchasi bo‘lsa kerak, – deb javob berdi matroslardan biri.

‒ Ol-a, – dedi boshqa bir matros. – Bu oddiy zambarak yadrosi: bu maxluqning qorniga tushgan-u, lekin hali hazm bo‘lib ulgurmagan.

‒ Jim bo‘linglar, hay! – deb gapga aralashdi kapitan yordamchisi Tom Ostin. – Bu maxluqning nihoyatda piyonista bo‘lganni ko‘rmayapsizlarmi? Ichkilikning bir tomchisini ham qoldirmay qorniga joylab, shishasini ham yutib yuboribdi!

‒ A! – deb yubordi hayron bo‘lib Glenarvan. – Akulaning qornidan shisha chiqdimi?

‒ Rostakam shisha, – deb javob berdi kapitan yordamchisi, – lekin, ko‘rinishidan, ombordan chiqqaniga ancha vaqt bo‘lgan.

‒ Tom, bo‘lmasa shishani oling, lekin ehtiyot bo‘ling, – dedi Glenarvan, – ko‘pincha dengizdan topilgan shishalar ichida muhim hujjatlar bo‘ladi.

‒ Siz shunday deb o‘ylaysizmi? – deb so‘radi mayor Mak-Nabbs.

‒ Har holda, shunday bo‘lishi mumkin.

‒ Mutlaqo qo‘shilaman. Shishaning ichida biror sir bo‘lsa ham ajab emas.

‒ Buni hozir bilamiz, – dedi Glenarvan, – Xo‘sh, Tom nima gap?

Kapitan yordamchisi akulaning qornidan o‘zi zo‘rg‘a ajratib olgan bir narsani ko‘rsatdi:

‒ Mana, – dedi u.

‒ Juda soz! – dedi Glenarvan. – Bu badhazm narsani tozalab yuvdirib, rubkaga olib kiring.

Tom buyruqni bajardi, ko‘p o‘tmay bunday g‘alati vaziyatda topilgan shisha kayut-kompaniyadagi stol ustiga keltirib qo‘yildi. Glenarvan, mayor Mak-Nabbs, kapitan Jon Mangls va Elen (aytishadi-ku, xotinlar doim har narsaga qiziqadigan bo‘lishadi deb) stol atrofidan joy oldilar.

Dengizda har qanday hodisa ham kishini qiziqtiradi. Bir minutcha hammalari jim o‘tirishdi. Har kim bu mo‘rtgina idishga qiziqib qarardi: bu shisha ichida biror kema falokati to‘g‘risida xabar bormidi, yo biror bekorchi dengizchining zerikkanda yozib to‘lqinlar quchog‘iga otgan ahamiyatsiz biror qog‘ozimi?

Har holda, unda nima gap borligini bilish kerak edi, shu maqsadda Glenarvan, bunday paytlarda zarur bo‘lgan barcha ehtiyot choralarini ko‘rib, shishani ko‘zdan kechira boshladi. Bu paytda Glenarvan yuz bergan jinoyatning sirini topishga tirishayotgan koronerga⁷ o‘xshar edi. Albatta, Glenarvan ishga bunday diqqat bilan qarab, juda to‘g‘ri qilayotir, chunki ko‘pincha yuzaki qaraganda ahamiyatsiz ko‘rinadigan eng mayda ikir-chikirlar ham ko‘p yangiliklarning ochilishiga sabab bo‘ladi.

Shishaning og‘zini ochishdan oldin Glenarvan uni tashqi tomondan tekshirib chiqdi. Shisha uzun va mahkam bo‘lib, unda zanglab ketgan bir bo‘lak sim hali ham saqlanib qolgan. Yon tomonlari bir necha atmosfera bosimga chidaydigan darajada qalin. Bu uning Shampanida chiqarilganini ko‘rsatib turardi. Eperne bog‘dorlar xuddi shunaqa shishalar bilan stullarning suyanchig‘ini urib sindirardilar, lekin shisha biror joyidan bo‘lsin qit etib darz ketmasdi. Ana shuning uchun ham bu shisha uzoq safarning barcha qiyin sinovlariga bahazur dosh bergan.

‒ Kliko firmasida ishlangan shisha, – dedi mayor.

Mayor bu sohadan yaxshigina xabardor kishi bo‘lganidan, uning gapini rad qilishni hech kim xayoliga ham keltirmadi.

‒ Qimmatli mayor, – dedi Elen unga qarab, – shishaning qayerda ishlanganini bilganimiz bilan uning qayerdan kelib qolganini bilmasak, bundan nima foyda?

‒ Buni bilib olamiz, qimmatli Elen, – dedi Glenarvan. – Hozir ham uning juda uzoq safar qilgani ko‘rinib turibdi. Ustini qoplab olgan tosh quyqalariga diqqat qiling. Bular dengiz suvidagi mineral moddalardan paydo bo‘lgan. Akulaning qorniga tushib qolishdan oldin bu shisha okean to‘lqinlarida uzoq vaqt suzib yurgan.

‒ So‘zingizga qo‘shilmaslikning iloji yo‘q, – dedi mayor. – Tosh qatlamga o‘ralib olgan bu mo‘rt shisha uzoq sayohat qila olar edi, albatta.

‒ Xo‘sh, qayerdan kelgan u? – deb so‘radi Elen.

‒ Shoshilmang, azizim Elen, shoshilmang, – dedi Glenarvan, – shishalar oldida kishi sabr-toqatli bo‘lishi kerak. Menimcha, bizning hamma savollarimizga shishaning o‘zi javob beradi.

Shunday deb Glenarvan shishaning bo‘yniga yig‘ilib qolgan tosh quyqalarini tozalay boshladi, hademay dengiz suvi chiritib yuborgan probka ko‘rindi.

‒ Esizgina, – dedi Glenarvan, – agar ichida biror qog‘oz bo‘lsa, juda ham chirib qolgani aniq.

‒ Men ham shunday bo‘lsa kerak deb qo‘rqib turibman, – dedi mayor.

‒ Yana shuni qo‘shimcha qilishim mumkinki, – deb davom etdi Glenarvan, – og‘zi yaxshilab berkitilmagan bu shishaning cho‘kib ketishi ham hech gap emasdi. Baxtni qarangki, akula uni vaqtida yutib, «Dunkan»ga olib kelgan.

‒ Shubhasiz, to‘g‘ri, – deb uning so‘zini ma’qulladi Jon Mangls. – Lekin, har holda, biz uni ochiq dengizda, ma’lum bir kenglik va uzunlikdan topib olganimizda yaxshiroq bo‘lar edi. Unda biz havo va dengiz oqimlarini o‘rganib, bu shishaning bosib o‘tgan yo‘lini belgilashimiz mumkin bo‘lardi, ma’lumki akuladek pochtalyon shamol va oqimga qarshi suza oladi, shuning uchun endi buni belgilash juda qiyin.

‒ Ko‘ramiz, – dedi Glenarvan va juda ehtiyotkorlik bilan probkani tortib ola boshladi.

Shishaning og‘zi ochilgandan keyin kayut-kompaniyani dengiz sho‘r suvining o‘tkir hidi tutib ketdi.

‒ Xo‘sh? – deb so‘radi Elen, xotinlarga xos qiziqsinish bilan.

‒ Men yanglishmabman, – deb javob berdi Glenarvan, – shishaning ichida qog‘oz bor ekan.

‒ Hujjatlar! Hujjatlar! – deb qichqirib yubordi uning xotini.

‒ Lekin namdan juda shikastlangan ko‘rinadi, – dedi Glenarvan, – shishaga shunchalik yopishib qolibdiki, olishning sira iloji yo‘q.

‒ Bo‘lmasa, sindiraylik uni, – dedi Mak-Nabbs.

‒ Shishani sindirmasak degan edim-da, – javob berdi Glenarvan.

‒ Men ham, – dedi mayor.

‒ Shishani sindirmaganimiz yaxshiroq edi, albatta, – deb gapga aralashdi Elen, – lekin ichidagi narsa shishaning o‘zidan qimmatliroq-da, shuning uchun shishaning bahridan o‘tib qo‘ya qolsak deyman.

‒ Bo‘ynini sindirsak ham kifoya qiladi, – deb maslahat berdi Jon Mangls, – hujjatlarni urintirmasdan chiqarib olishimiz mumkin.

‒ Shunday qiling, azizim Eduard! – dedi Elen.

Haqiqatan ham, hujjatlarni boshqa yo‘l bilan chiqarib olish juda qiyin edi, shuning uchun Glenarvan qimmat baho shishaning bo‘ynini sindirishga rozi bo‘ldi. Shisha dengizda yuraverib, granitdek qattiq bo‘lib ketgani uchun bolg‘a bilan urishga to‘g‘ri keldi. Ko‘p o‘tmay stol ustiga shisha siniqlari sochilib ketdi va shisha ichiga yopishib qolgan qog‘ozlar ko‘rindi. Glenarvan ularni ehtiyot bilan chiqarib oldi-da, oldiga yozib qo‘ydi. Elen, mayor va Jon Mangls stol ustiga engashdilar.

Ikkinchi bob
UCH HUJJAT

Shishadan chiqarib olingan qog‘oz bo‘laklarining yarmini dengiz suvi chiritib yuborgan edi. Deyarli butunlay o‘chib ketgan satrlardan bir-biriga qovushmaydigan ayrim so‘zlarnigina o‘qib olish mumkin edi. Glenarvan ularni diqqat bilan ko‘zdan kechira boshladi. U qog‘ozlarni har qanaqasiga aylantirib ko‘rar, yorug‘ga tutib boqar, dengiz suvi rahm qilib qoldirgan o‘sha bir qancha so‘zlarni o‘qishga tirishar edi. Keyin u o‘ziga qiziqib qarab turgan do‘stlariga o‘girildi.

‒ Bunda, – dedi u, – uchta har xil hujjat bor ekan, aftidan, bitta hujjatning uch tildagi: ingliz, fransuz va nemis tillaridagi uch nusxasi bo‘lsa kerak. Men saqlanib qolgan so‘zlarni bir-biriga urishtirib ko‘rib, shu fikrga keldim.

‒ Har holda o‘sha so‘zlardan biror ma’no chiqarib bo‘ladimi? – deb so‘radi Elen.

‒ Aniq bir narsa deyish qiyin, azizim: omon qolgan so‘zlar juda oz.

‒ Ular bir-birini to‘ldirmasmikin? – deb so‘radi mayor.

‒ Turgan gap, – deb javob berdi Jon Mangls. – Chunki dengiz suvi uchala hujjatda ham nuqul bir joyni yuvib ketmagandir axir. Saqlanib qolgan so‘zlarni bir-biriga ulab, ma’nosini topib olamiz.

– Ana shunday qilamiz, – dedi Glenarvan, – lekin bu ishni shoshmasdan, tartib bilan qilish kerak. Ingliz tilidagi hujjatdan boshlaymiz.

Bu hujjatda saqlanib qolgan so‘zlar quyidagicha joylashgan edi:

‒ Hmm, – dedi hafsalasi pir bo‘lib mayor, – bundan biror narsa tushunib olish qiyin.

‒ Nima bo‘lganda ham, bu ingliz tilida yozilgan ekani aniq, – deb qo‘ydi kapitan.

‒ Bunga hech shubha yo‘q, – dedi Glenarvan, – sink, aland, that, and, lost so‘zlari saqlanib qolgan, skipp degani skipper bo‘lsa kerak. Aftidan, bunda gap allaqanday mister Gr… to‘g‘risida boryapti, halokatga uchragan biror kemaning kapitani bo‘lsa ham ajab emas.

‒ Bularga yana uzuq-yuluq saqlanib qolgan monit va ssistance⁸ so‘zlarini qo‘shsak, gapning ma’nosi ravshan bo‘ladi-qo‘yadi.

‒ Ana, ba’zi narsalarni bilib ham oldik! – dedi Elen quvonib.

‒ Baxtga qarshi, butun-butun satrlar yetishmaydi hali, – dedi mayor. – Halokatga uchragan kemaning nomi bilan uning qayerda halokatga uchraganini qanday qilib bilamiz?

‒ Buni ham bilib olamiz, – dedi Glenarvan.

‒ Shubhasiz, – deb ma’qulladi doim umumiy fikriga qo‘shilishadigan mayor. – Lekin qanday qilib?

‒ Bir hujjatni ikkinchisi bilan to‘ldirib.

‒ Qani bo‘lmasa, tezroq ishga kirishaylik! – dedi Elen.

Ikkinchi qog‘oz birinchisidan ham ko‘proq chirib ketgan edi. Unda bir-biriga yopishmagan bir nechagi na so‘z omon qolgan bo‘lib, ular quyidagicha joylashgan edi:

‒ Bu nemis tilida yozilgan, – dedi Jon Mangls qog‘ozga qarab.

‒ Siz bu tilni bilasizmi, Jon? – deb so‘radi Glenarvan.

‒ Juda yaxshi bilaman.

‒ Bo‘lmasa, shu bir necha so‘zing ma’nosini bizga aytib bering.

Kapitan hujjatni diqqat bilan ko‘zdan kechirdi.

‒ Hammadan oldin, – dedi u, – endi biz kema halokati qachon yuz berganini belgilay olamiz: u 7-juni; ya’ni 7-iyunda halokatga uchragan, buni ingliz tilidagi «oltmish ikki» raqami yoniga qo‘ysak, aniq ko‘rsatkichga ega bo‘lamiz: 1862-yil 7-iyun.

‒ Juda soz! – dedi sevinib Elen. – Xo‘sh, naryog‘i-chi, Jon?

‒ Xuddi o‘sha satrning o‘zida, – deb davom etdi kapitan, – Glas degan so‘z turibdi. Uni birinchi hujjatdagi gow degan so‘zga qo‘shsak, Glasgow bo‘ladi. Chamasi, so‘z Glazgo portidan chiqqan kema to‘g‘risida borayotgan bo‘lsa kerak.

‒ Men ham shunday fikrdaman, – dedi mayor.

‒ Bu hujjatda ikkinchi satr butunlay o‘chib ketibdi, – deb davom etdi Jon Mangls, – lekin uchinchi satrda ikkita juda muhim so‘z bor: zwei – buning ma’nosi «ikki»; so‘ng atrosen, to‘g‘rirog‘i, matrosen, buning tarjimasi – «matroslar» demakdir.

‒ Undan chiqdi, bu yerda gap kapitan bilan ikki matros to‘g‘risida ekan-da, a? – deb so‘radi Elen.

‒ Shunaqaga o‘xshaydi, – deb javob berdi Glenarvan.

‒ E’tirof qilishim kerakki, – deb davom etdi kapitan, – undan keyingi graus so‘zi meni qiyin ahvolga solib qo‘yyapti – uni nima deb tarjima qilishni bilmayapman. Ehtimol, buning ma’nosini bizga uchinchi hujjat ochib berar. Oxirgi ikki so‘zga kelsak, ularni tushunish oson: bringt ihnen – «ularga… qiling» degan ma’noni bildiradi. Buni birinchi hujjatning xuddi shu so‘zlar singari yettinchi satrida turgan inglizcha assistance so‘ziga qo‘shsak, o‘z-o‘zidan: «ularga yordam qiling» degan ifoda kelib chiqadi.

‒ To‘g‘ri! «Ularga yordam qiling» degan ifoda kelib chiqadi! – deb takrorladi Glenarvan. – Lekin u bechoralar qayerda? Hozirgacha falokat yuz bergan joy to‘g‘risida hech gap yo‘q.

‒ Zora fransuzcha hujjat aniqroq bo‘lsa, – dedi Elen.

‒ Bo‘lmasa fransuzcha hujjatni o‘qiylik, – dedi Glenarvan, – bu tilni hammamiz bilganimiz uchun uni o‘qish uncha qiyin bo‘lmaydi.

Fransuz tilidagi hujjatning aniq ko‘chirmasi mana bunday edi:

‒ Bunda raqamlar bor ekan! – deb yubordi Elen. – Qaranglar, janoblar! Qaranglar!

‒ Ishni marom bilan qilaylik, – dedi Glenarvan, – boshdan boshlaymiz. Bu uzuq-yuluq so‘zlarni birin-ketin tiklab ko‘rishga ruxsat etinglar. Dastlabki so‘zdanoq ma’lum bo‘ladiki, gap uch machtali kema to‘g‘risida boryapti. Kemaning nomi inglizcha va fransuzcha hujjatlardagi so‘zlardan ma’lum bo‘ldi: uning nomi «Britaniya». Qolgan ikki – gonie va austral⁹ – so‘zdan biz uchun faqat ikkinchisi tushunarli.

‒ Mana bu qimmat baho tafsilot, – dedi Jon Mangls, – demak, kema halokati janubiy yarim sharda yuz bergan.

‒ Bu u qadar aniq emas, – deb e’tiroz bildirdi mayor.

‒ Davom etaman, – dedi Glenarvan. – Abor so‘zi aborder¹⁰ fe’lining o‘zagidir. U bechoralar qandaydir bir sohilga chiqib olganlar. Lekin qayerga? Contin so‘zining ma’nosi nima? Qit’a emasmikin?¹¹ So‘ngra cruel¹².

‒ Gruel, – deb qichqirib yubordi Jon Mangls. – Nemischa hujjatdagi graus so‘zining ma’nosi bu yoqdan chiqdi: grausam shafqatsiz degani!

‒ Davom etamiz! Davom etamiz! – dedi Glenarvan. U uzuq-yuluq so‘zlarning ma’nosi ochila borgan sari tobora ko‘proq ehtiros bilan hujjatlarga yopishar edi: – Indi… Bu nima bo‘ldiykin? Ularni dengiz Hindiston qirg‘oqlariga chiqarib tashladimikin? Unda ongit degani nima bo‘ldi? Haa! Longitude¹³. Mana kenglik haqidagi ma’lumotga ham yetib keldik: 37°11´ Nihoyat aniq ko‘rsatkichga ega bo‘ldik.

‒ Ha, – dedi Mak-Nabbs, – lekin qo‘limizda uzunlik to‘g‘risida ma’lumot yo‘q-ku!

‒ Hamma ma’lumotlar ham bo‘lavermaydi-da, aziz mayor, – deb javob berdi Glenarvan. – Kenglikni aniq bilishimizning o‘zi ham katta gap. Hujjatlar ichida eng to‘lig‘i shu fransuz tilidagisi ekan. Bu hujjatlar bir-birining aniq tarjimasi ekanligi shubhasiz, chunki har uchala hujjatdagi satrlar miqdori bir xil. Shuning uchun bu uchala hujjatni bir-biriga qo‘shib, bitta tilga tarjima qilish, so‘ngra esa uning ishonarli, to‘la va mantiqiy ma’nosini topishga harakat qilish kerak.

‒ Bu uchala tilning qaysinisiga tarjima qilmoqchisiz? – deb so‘radi mayor.

‒ Fransuzchaga, – deb javob berdi Glenarvan, – chunki hujjatlar ichida shu tildagisi to‘laroq saqlanib qolgan.

‒ Siz tamomila haqlisiz, – deb uning fikriga qo‘shilishdi Jon Mangls. – Buning ustiga, fransuz tilini hammamiz ham yaxshi bilamiz.

‒ Demak, bu masala hal bo‘ldi! Men bu hujjatni mana bunday usulda to‘lataman: ifodalar va so‘zlarni birlashtiraman, ularni bir-biridan ajratib turgan oraliq esa ochiq qolaveradi: ma’nosi shubhasiz aniq bo‘lgan so‘zlarni to‘latib yozaveraman. Keyin esa biz ularni solishtirib, muhokama qilamiz.

Glenarvan qo‘liga qalam olib, darhol ishga tushdi. Bir necha minutdan so‘ng quyidagi so‘zlar yozilgan qog‘ozni do‘stlariga uzatdi:

Shu payt kayutaga bir matros kirib, kapitanga «Dunkan» Klayd qo‘ltig‘iga kirayotganini xabar qildi va biror buyruq bo‘lish-bo‘lmasligini so‘radi.

‒ Sizning maqsadingiz qanday, ser? – deb so‘radi Jon Mangls Glenarvandan.

‒ Mumkin qadar tezroq Dumbartonga yetib olish. U yerdan missis Elen uyga, Malkolm-Kestlga ketadi, men esa mana bu hujjatlarni ko‘rsatish uchun Londonga jo‘nayman.

Jon Mangls lozim bo‘lgan buyruqlarni berdi. Matros ularni kapitan yordamchisiga yetkazish uchun chiqib ketdi.

‒ Endi esa, do‘stlarim, – dedi Glenarvan, – o‘z tekshirishlarimizni davom ettiramiz. Biz yuz bergan katta halokat iziga tushib qoldik, endi bir necha kishining hayoti bizning fahm-farosatimizga bog‘liq bo‘lib qoldi. Bu muammoni hal qilish uchun butun idrokimizni ishga solaylik.

‒ Biz tayyormiz, azizim Eduard, – dedi Elen.

‒ Dastavval, – deb davom etdi Glenarvan, – biz bu hujjatlardagi uch xil narsani: birinchidan, bizga hozir ma’lum bo‘lgan narsalarni, ikkinchidan, taxmin qilish mumkin bo‘lgan narsalarni va nihoyat, uchinchidan, bizga ma’lum bo‘lmagan narsalarni muhokama qilishimiz kerak. Xo‘sh, bizga nima ma’lum? 1862-yil 7-iyunda Glazgo portidan chiqqan uch machtali «Britaniya» kemasining halokatga uchragani, so‘ngra, ikki matros bilan kapitan 37°11’ kenglikda mana shu hujjatni dengizga tashlashgani va yordam so‘rashayotgani bizga ma’lum.

‒ Juda to‘g‘ri, – deb qo‘shilishdi unga mayor.

‒ Endi biz nimalarni taxmin qilishimiz mumkin? – deb davom qildi so‘zida Glenarvan. – Dastlab biz falokat janubiy yarim sharda yuz bergan deb taxmin qilishimiz mumkin. Men sizlarning diqqatingizni allaqanday bir so‘zning gonie degan bo‘lagiga jalb qilaman. Bu biror mamlakatning oti emasmikin?

‒ Patagoniya bo‘lmasin yana? – deb so‘radi Elen.

‒ Shubhasiz.

‒ O‘ttiz yettinchi kenglik Patagoniyadan o‘tadimi? – deb so‘radi mayor.

‒ Buni tekshirib ko‘rish oson, – dedi Jon Mangls Janubiy Amerikaning xaritasini ocha turib. – Xuddi shunday: o‘ttiz yettinchi parallel Araukaniyani kesib o‘tadi, Patagoniyaning shimolidagi qirlar orqali Atlantik okeaniga chiqib ketadi.

‒ Juda soz! Endi taxminlarimizni davom ettiramiz, ikki matros bilan kapitan abor… yetib oldilar… qayerga? Contin… qit’aga. Diqqatingizni shunga jalb qilaman. Ular orolga emas, qit’aga yetib olganlar. Xo‘sh, ularning taqdiri nima bo‘ldi? Baxtimizga ikki harf, ya’ni pr harflari bor, bu harflar ularning qayerdaligini ko‘rsatib turibdi. Bechoralar! Ular prisonniers, ya’ni asirlikdadirlar. Kimning qo‘lida? Gruels indiyens – shafqatsiz hindlar qo‘lida. Ishonarlimi? Uzuq-yuluq so‘zlarning ma’nosi o‘z-o‘zidan oydinlashmayaptimi? Hujjatning ma’nosi ko‘z oldimizda tobora ochilmayaptimi?

Glenarvan shunday ishonch bilan so‘zlar, ko‘zlarida shunday ishonch porlar ediki, uning bu ishonchi o‘z-o‘zidan boshqalarga ham o‘tdi, shuning uchun ular baravariga:

‒ Albatta! Albatta shunday! – deb uning so‘zini tasdiqladilar.

Biroz jim turgach, Glenarvan yana so‘zini davom ettirdi:

‒ Do‘stlarim, mening nazarimda bu farazlarimizning hammasi ham to‘g‘riga o‘xshab ko‘rinyapti. Menimcha, kema Patagoniya qirg‘oqlariga yaqin yerda halokatga uchragan. Har qalay Glazgoga yetganimizda men «Britaniya»ning qayoqqa jo‘nab ketganini surishtirib ko‘raman. Ana o‘shanda biz uning Patagoniya tomonlarga borgan bo‘lishi mumkinmi, yo yo‘qligini aniq bilib olamiz.

‒ Yo‘q, Glazgoga borib o‘tirishning hojati yo‘q, – dedi Jon Mangls, – menda «Savdo floti gazeta»sining komplekti bor, biz undan eng aniq ma’lumotlarni bilib olishimiz mumkin.

‒ Ko‘ra qolaylik bo‘lmasa! – deb yubordi Elen Glenarvan.

Jon Mangls gazetaning 1862-yilgi komplektini varaqlab, tez ko‘zdan kechira boshladi. U ko‘p qidirmadi. Ko‘p o‘tmay mamnuniyat bilan quyidagi xabarni o‘qib berdi:

‒ «1862-yil 30-may. Peru. Kalyao. Jo‘nab ketgan joyi Glazgo. «Britaniya», kapitan Grant».

‒ Grant! – dedi Glenarvan. Ulug‘ okeanning allaqayerida yangi Shotlandiya barpo etmoqchi bo‘lib yurgan shotlandiyalik dovyurak kapitan emasmi?

‒ Ha, – dedi Jon Mangls, – xuddi o‘sha Grant. U 1861-yilda «Britaniya» kemasida Glazgodan jo‘nab ketgan edi, o‘shandan beri dom-darak yo‘q.

‒ Endi hech qanday shubhaga o‘rin yo‘q, hech qanday shubhaga! – dedi Glenarvan. – Masala ravshan! «Britaniya» Kalyaodan 30-mayda yo‘lga chiqqan, bir haftadan keyin, 7-iyunda Patagoniya sohillariga yaqin yerda halokatga uchragan. Mana, biz bunday qaraganda hech narsa tushunib bo‘lmaydigan uzuq-yuluq so‘zlardan bu falokatning butun tarixini bilib oldik. Do‘stlarim, shunday deb taxmin qilishga imkoniyat bor edi. Endi bizga falokat qaysi uzunlikda yuz bergani noma’lum, xolos.

‒ Uning bizga keragi ham yo‘q, – dedi Jon Mangls, – falokat yuz bergan kenglik bilan mamlakatning nomi ma’lum bo‘lgandan keyin men u joyni shunday ham topib beraman.

‒ Demak, bizga hamma narsa ma’lum, shundaymi? – deb so‘radi Elen.

‒ Shunday, azizim, endi men hujjatning suv yuvib ketgan joylarining xuddi kapitan Grant og‘zidan eshitib turgandek ishonch bilan aytib bera olaman.

Shundan so‘ng Glenarvan yana qo‘liga qalam oldi va ishonch bilan quyidagilarni yozdi:

«1862-yil 7-iyunda Glazgo portidan chiqqan uch machtali «Britaniya» kemasi janubiy yarim sharda, Patagoniya sohillari yaqinida halokatga uchradi. Ikki matros bilan kapitan Grant sohilga chiqib olishga harakat qildilar, u yerda shafqatsiz hindularga asir tushadilar. Ular bu hujjatni… gradus uzunlik va 37º11’ kenglikda dengizga tashladilar. Yordam qilinglar, yo‘qsa ular halok bo‘ladilar».

‒ Juda soz! Juda yaxshi, azizim Eduard! – dedi Elen. – Agar vaqti kelib, bu bechoralar o‘z vatanlariga qaytsalar, hayotlarini qutqarganingiz uchun sizdan minnatdor bo‘ladilar!

‒ Ular o‘z vatanlarini ko‘radilar! – deb javob berdi ishonch bilan Glenarvan. – Bu hujjat shunday aniq, ravshan va ishonchliki, Angliya bo‘m-bo‘sh dengiz qirg‘og‘iga chiqarib tashlangan o‘zining uch farzandiga yordam bermay qololmaydi. U bir vaqtlar Franklin¹⁴ va ko‘pgina boshqa odamlarga qilgan yordamini «Britaniya»da halokatga uchraganlardan ham ayamaydi.

‒ U bechoralarni o‘ldiga chiqarib o‘tirgan oilalari ham bor bo‘lsa kerak, albatta, – dedi Elen. – Ehtimol, bechora kapitan Grantning xotini, bolalari bordir…

‒ Gapingiz to‘g‘ri, azizim, umid tamom uzilmaganidan ularni xabardor qilishni men bo‘ynimga olaman. Do‘stlarim, endi palubaga chiqamiz, portga yaqinlashib qolganga o‘xshaymiz.

Haqiqatan ham, «Dunkan» bu vaqtda tezligini oshirib But oroli oldidan o‘tib bormoqda edi. O‘ng tarafda Rotsey ko‘rinib turardi. Keyin kema qo‘ltiqning ensiz farvateriga¹⁵ kirib, Grinok yonidan o‘tdi va kechqurun soat oltida Dumbartondagi bazalt qoya yaqinida langar tashladi; bu qoyaning cho‘qqisida shotlandiyalik qahramon Uollesning mashhur qasri joylashgan edi.

Pristanda Elen bilan mayor Mak-Nabbsni Malkolm-Kestlga olib ketishi lozim bo‘lgan kareta kutib turar edi. Glenarvan o‘zining yosh xotini bilan quchoqlashib xayrlashdi-da, tezyurar poyezdga tushib Londonga jo‘nash uchun vokzalga yugurdi.

Jo‘nab ketishdan oldin u xabar berishning eng tez bo‘ladigan usulini qo‘lladi: bir necha minutdan so‘ng telegraf «Tayms» va «Morning Kronikl» gazetalarining redaksiyasiga quyidagi mazmundagi e’lonni yetkazdi:

«Kapitan Grant va «Britaniya» kemasining taqdiri to‘g‘risida ma’lumot olmoqchi bo‘lganlar mister Glenarvanga murojaat qilsinlar. Shotlandiya, Dumbarton grafligi, Lyuss, Malkolm-Kestl».