Сарман алты таңба кітабы

БІРІНШІ БӨЛІМ. ҚҰПИЯДАН ҚҰПИЯҒА

Айнала бұлыңғыр – барлығы құдды тұман арқылы көрініп тұрғандай, бір-біріне аласұра жүгірген сарбаздардың тек қара көлеңкелері ғана көрінеді. Ештеңе анық байқалмаса да, жерге төгілген қан айқын болды. Айқайлаған дауыстар мен шайқас үні шықты, қала ішін толықтай қарбалас басып, әскери қоңыраулар тоқтаусыз соғылуда. Ол жан-жағына қараған сәтте айналасынан көптеген сарбаздардың өлі денелерін көрді, ал оны көптеген қара көлеңкелер қоршады. Ол жерде тізерлей отырды, аяқ-қолын қозғалтып, орнынан тұруға тырысқанымен; аяқтары бағынар емес, шамасы тек көзін ашып-жұмуға ғана жетті – оны құдды көрінбейтін алып қолдар ұстап алғандай. Бірнеше рет гүрс еткен жарылыстың ауыр үні естілді, сол сәтте оны қоршаған көлеңкелердің біреуі оған қарай жақындап, кеудесіне пышақ сұққан кезде – Ерұлан ұйқысынан шошып оянды.

Осымен бұл қорқынышты түс оған бірнеше рет кірді – дәл осылай жарылыс болып, кеудесіне әлгі көлеңке пышақ сұққан кезде, ол шошып оянатын, міне, сол жағдай тағы да қайталанды. Әркез бұл қорқынышты түсті көрген сайын оның бойында үрей күшейе берді, құдды бір күні түсінде көргені өңінде келетіндей.

Ол көзін ашқан сәтте денесінен бөлінген суық терді сезді, кеудесінде үлкен тас тұрып, оны төмен тартқандай күй кешті. Жай ғана түсі екенін түсінген соң, ауырсынған басын көтеріп, қолдарымен көздерін уқалады. Орындығының арқасына шалқая сүйенді де, алдында үстелде жатқан қолжазбалар мен кітаптарға көз тастап, жұмысын ары қарай жалғастырды.

Оның үстелінің жартысын үлкен жолсызба жапты, ал жолсызбада жалғыз мемлекет бейнеленген – бұл Тұран хандығының жолсызбасы. Тұран хандығы орналасқан құрлық Үлкен құрлық деп аталды және ондағы алпауыт таулар, мұхиттар, шексіз жазық далалар, шөлдер мен ормандардың бәрі тек қана осы жалғыз хандықтың құрамына кірді, мемлекет құрлықты шығыстан батысқа дейін, толықтай үлкен жерді алып жатты. Дегенмен мемлекеттің оңтүстігінде жатқан Тұманды аймағы ғана оның бөлігіне жатпайды, себебі бұл аймақты «Өлімдер алқабы» деп атады. Бұлай аталуының себебі онда ешқандай тіршілік жоқ – ешқандай өсімдік, ешқандай жануар, тек қара топырақ қана. Адамдар арасында тараған аңыз бойынша, онда мыңдаған жылдар бұрын ібілістер мен құбыжықтар келген, содан бері бұл мекен тіршілікке жарамсыз күйге түскен. Ежелгі адамдар Тұран хандығы мен Тұмандының арасында үлкен қабырға тұрғызып, онда адам аяғын басуға тиым салған. Бірақ, шын мәнінде, ол жерде ешкім құбыжық көрген емес, керісінше Тұманды өзінде мүлде басқа құпияны жасырды.

Хандықты Тарын хан мен оның әулеті және ханның айналасындағы билеушілер басқарды. Оларды халық Үстемділер деп атады, себебі олар қарапайым адамға қарағанда өте ұзақ өмір сүрді. Барлығы Тарын ханнан басталды. Ең алғашқы Үстемді болып сол танылды, ол таққа мың жыл бұрын келіп, содан бері елді басқаруда, халық оны жақсы көретін, себебі ел тыныштық пен молшылықта өмір сүрді, оны әділ әрі дана басшы деп санады. Бірақ Ерұлан осының артында бір шикілік жатқаннын сезгендей, ол Үстемділердің ұзақ ғұмырының сырын білуге тырысты, алайда бұл ел ішінде өлімге тең қылмыс еді, себебі ешкім Үстемділердің ұзақ өмірінің сырын білуге құқылы емес, оны өмірдің берген сыйы деп қабылдады.

Ерұлан ұзын бойлы, қоңыр түсті шашы жаңа туылған қозының жүніндей бұйра, сырттан қарасаң басына қозының терісін киіп алғандай, екі иығына екі адам сыятындай ірі, қара торы жүзді, қыр мұрынды, жасы қырықта болғанына қарамастан, ол жиырма бестегі жігітке ұқсайтын. Ерұлан Хандықтың солтүстігінде орналасқан Бұлақты қаласында, жары Сұлумен бірге үлкен сарайда өмір сүрді. Ол қаладағы ең бай адамдардың бірі саналатын, оның әкесі Рыс үлкен байлықты мұраға тастап кеткен, сол себебті Ерұлан жұмыс істеудің орнына, зерттеулермен айналысатын: жануарлар мен өсімдіктерді зерттеп, әртүрлі заттарды ойлап тапқанды ұнататын және оның басты сұрағы –Үстемділердің ұзақ өмірінің құпиясы неде екеннін білгісі келді және сол үшін тынымсыз, бәрінен астыртын түрде зерттеулер жасады.

Ерұлан қағаздарды ақтарып отырып, шамның сөніп бара жатқанына мән де берген жоқ, тек бөлмені қараңғылық басқан кезде ғана ол қағаздан басын көтерді. Бөлмені толық түнектен тек терезеден түскен жартылай толған ай сәулесі сақтады. Ол шам алмақ болып үстелдің астындағы тартпалардың бірін тартып, оның ішіне қолын салды да, ары-бері шам іздеді, алайда ол ештеңе таппаған соң, орнынан тұрды, сол сәтте ол отырған кітапхананың есігі шиқылдай ашылып, ішке біреу кірді, ал оның қолына ұстаған шамы бөлмеге бұрыңғы бұлыңғыр жарықты қайта алып келді. Ерұлан орындықтан жартылай көтерілген күйі қайта жайғасып, есіктің аузына қарады, онда орта бойлы, сауыт киген, жатаған қара шашы өсіңкіреп, құлағын жартысына дейін көмкерген, бетінде сол жақ самайынан езуіне дейін созылған ерекше тыртығы бар адам тұрды.

– Бұл сен бе, Батыра? – деді ол көздерін сығырайта.

– Иә, – деген жылдам жауап естілді де, артынан есіктің «тырс» етіп жабылған дыбысы шықты. Батыраның басқан әрбір қадамы тарсылдай естіліп, ол үстелдің жанына жақындап, бетіндегі бірнеше кітапты кішкене ысырып, қолындағы шамын оның үстіне қойды.

– Неге қараңғы бөлмеде отырсың? – деді ол бос орындықтардың біріне жайғаса.

Бірақ Ерұлан оның қойған сұрағына мән берген жоқ, санасында тек көрген түсі «неліктен қайталана береді екен, бұл бір белгі ме? Әлде кездейсоқтық па?» деген сұрақ бір сәтке де маза берген жоқ. Батыра сұрағына жауап естімеген соң:

– Эй… Ерұлан, сен мені тыңдап тұрсың ба? Ойланып кетіпсің ғой, – деп оның жүзінің алдында қолын былғады.

– А, кешір, иә, – деп терең тыныс алып, – түнделетіп жайша жүрсің бе? – деді ол Батыраға қарап.

– Иә, досымның келгенін естіп, қал-жағдайын біліп кетуді ұйғардым, көріп тұрғанымдай, бәрі жақсы сияқты, – деді Батыра Ерұланға күлімсірей. – Денсаулығың қалай? Сұлу қалай? – деді ол.

– Бәрі жақсы, өзіңнің жұмыстарың қалай? – деді.

– Қалай болушы еді… – деді Батыра терең тыныс тартып, – бәрі сол күйі, ешқандай жаңалық жоқ, – деді ол. – Мені қоя берші, сен өзің әлі қағаздарыңды ақтарып отырсың ғой деймін, қызықты бірдеңе таптың ба? – деді Батыра үстелде жатқан кітаптардың бірін қолына ала. Ерұлан «жоқ» дегендей басын шайқады.

– Сұрақтарыңа жауап тапты деп үмітенемін, – деді ол кітаптың үстінен Ерұланға көз тастай.

– Жоқ, мына кітаптардың басым көпшілігінде олар туралы жазылмаған, ал жазылғандарының өзінде, олардың ұзақ өмірінің сыры – Құдайдың берген сыйы деген сөздермен ғана шектелген, бірақ неге? Құдды баланы алдап отырғандай, – деді ол ойлана.

– Досым… Сен жауабы бар сұраққа, жауап іздеп отырсың, неліктен олардың ұзақ өмір сүретініне, сен соншалықты килігіп қалдың? – деді Батыра қолындағы кітапты қайта орнына қоя.

– «Бәрі белгілі» деп ойлайсың, алайда менің білетінім – біз ештеңені білмейміз. Сонда саған қызық емес пе? Хан мен оның әулетінің және олардың айналасындағы билеушілердің ұзақ өмірінің құпиясы неде екені? Олар да біз сияқты қарапайым адамдар, бірақ олардың ұзақ өмірі қарапайым адамға тән қасиет емес, мен осы уақытқа дейін көптеген қолжазбалар мен кітаптарды қарап шықтым, ең ежелгі дегендерін де көрдім, бірақ, бір қызығы, Тарын ханға дейін ешкім олай ұзақ өмір сүрмеген, олар бір құпияны жасырып отырғандай… – деп ол ойлана Батыраға қарады, – ешқандай жазба жоқ… – деп тағы бірдеңе айтпақ болды да, кішкене кідіріп, – Оның үстіне мына аяқасты пайда болған сәбилердің ауруы күдікті, жаңа туылған балалар дұрыс тыныс ала алмайды, ал ең қызығы хан артынша аурудың алдын алу үшін дәрігерлер мен сарбаздарды жіберді, құдды аурудың пайда болатынын білгендей, бірақ бұл ауру бұрын-соңды біздің хандықта болмаған, ол қайдан пайда болды және неге тек жаңадан туылған сәбилер ауырады? – деді Ерұлан. – Мұнда бір шикіліктің бары анық, – деді ол бір нүктеден көз алмай.

– Ерұлан, олар – Үстемділер, олар – ұзақ өмір сүрушілер, олардың қаны бөлек; шыққан тектері бөлек, сондықтан олар ұзақ өмір сүреді, ал біз… ал біз ондай емеспіз, оның үстіне таққа Тарын келісімен адамдардың өмірі түбегейлі өзгерді және жақсы жағына қарай, Тұран хандығы бұрын-соңды болмаған гүлдену шағында; ешқандай соғыс жоқ, қылмыс аз, олар әділ және дана, сондықтан олардың ұзақ ғұмырын қазбалаудың да керегі жоқ, өзің де білесің бұл әрекетің өлімге тең екенін.

Ал ауруға келер болсақ, қазір одан қандай да бір қауіп төніп тұрғаны шамалы. Тарын хан оның да алдын алуда, ол дер кезінде дәрігерлер мен сарбаздарды жіберіп, барлық сәбилерді аман алып қалып жатыр, барлығы қалыпты өтуде… – деп Батыра Ерұланға көңілі толмаған адам сияқты сөйлеп отыр еді, аяқасты оны Ерұлан бөліп жіберді:

– Барлығы қалыпты өтуде дейсің бе? Жоқ барлығы қалыпты емес, сен тек көз алдыңда болып жатқан дүниелерді көріп тұрсың, менің ойымша ханның адамдардың арасына дәрігерлерді жіберіп, елде туылып жатқан балаларды бақылауда ұстап отыр және мұның себебі ол ерекше бір сәбиді іздеп отырғандай көрінеді.

– Не… Не сандырақтап кеттің? Сенің ойыңша ол ауруды өзі таратты деп ойласың ба?

– Иә!

– Мұның енді шектен шығушылық! – деп ол үрейлене сөйледі. – Бұл сөзіңді менен басқа ешкім естімей-ақ қойсын, сен жақында әке атанасың одан да уақытыңды Сұлуға арна… – деп ол тоқтап қалды да, Ерұланға мұқият көз тастады. – Досым, сен осы ойыңды тастасаң қайтеді, ә? Бұл қауіпті, қазбалап қайтесің, мен саған қаншама уақыттан бері айтып келе жатырмын, бізге мұны білуге тиым салынған, – деп Батыра орнынан тұрды.

– Неліктен мені тоқтатқың келеді? Мен жай ғана олардың ұзақ өмірінің сырын білгім келеді, – деді оған Ерұлан.

Батыра ақырын жүріп, ашық тұрған терезелердің біріне барды, ол сыртқа көз тастап, таза ауамен терең тыныс алды. Аспан ашық, жұлдыздар аспанға шашылған алмастай жарық. Сарайдың жанында өскен алып теректер ақырын соққан желден жайқалып, баяу ғана ары-бері теңселіп тұр.

– …Жаңа ғана айтқанымдай, бұл өліммен тең қылмыс, сен менің бауырымдай болып кеткенсің, сондықтан сені барынша ақымақтықтан сақтағым келеді, қала Сұлтаны сен жайлы оң көзқараста, ал оның бірінші қолбасшысы Дат… – деп ол кішкене кідірді, – өзің де білесің, Дат саған тісін қайрап жүр, қит етсе болды, ол саған қолындағы бар билігін салып, заң рұқсат еткен ең қатаң жазаны қолдануға дайын. Сенің билеушілер туралы теріс ойда екеніңді білсе, ол мұны барынша пайдаланады, тіпті мен сені оның қолынан аман алып қала алмаймын, оның үстіне сарбаздардың жартысынан көбі оған бағынады, – деді ол.

– Бірақ сен одан кейінгі әскербасысың, сондықтан мен еш қорықпаймын, – деп ол күлімсіреді. – Білесің бе, досым? Біз бір үлкен әлемде өмір сүреміз, онда зерттелмеген көптеген дүниелер бар, сол әлемнің бір кішкентай түкпірінде тығылып, өмірімді той-думанмен; көңіл көтерумен өткізу мен үшін ақымақтық, маған нағыз ләззат сыйлайтын – ол осы әлемнің құпияларын ашу және менің айналамда болып жатқан дүниелер мені бейжай қалдырмайды, оның үстіне олардың ұзақ ғұмыры маған өте қызық, олардың не жасырып жүргендерін білгім келеді, – деді Ерұлан Батыраға қарап.

– Осы әлемнің құпиялары! Сен өзі не ойлайсың, таңым бар. – Иә, білемін саған зерттеген ұнайды, бірақ өтінемін, басқа дүниені зерттеші, оларды жайына қой! Ақыры жаман аяқталуы мүмкін.

– Жарайды оны қоя берші, мені бәрібір ешкім тыңдамайды, – деді де Ерұлан орындығына ыңғайлана отырып, – саған бір өтінішім болып тұр, – деді ол.

– Қандай өтініш? Егер ол Батыс орманға қатысты болса, онда маған ешқандай өтініш жасамай-ақ қой.

– Иә… Батыс орманға байланысты, бірақ… сен мені тыңдау керексің, – деді Ерұлан оған ақырын дауыспен.

– Тыңдауым керек пе? Сен мені тыңдау керексің, Ерұлан, – деп ол дауысын көтере сөйледі. – Екі ай бұрын онда не болғаны есіңнен шығып кетті ме? Әлгі жабайы аңның сені ажал құштыра жаздағаны, мен сені әрең аман алып қалдым, ондай жағдай тағы да қайталанғанын қаламаймын, өзің де білесің, Батыс орман қауіпті жануарларға толы, – деп ол Ерұланға бұрылды. – Ерұлан, жақында сен әке атанасың, сенің қауіпті дүниелермен айналысып, балаңның әкесіз өскенін қаламаймын.

– Бірақ менің онда не көргенімді білмейсің ғой.

– Сен онда бардым деп маған айтпа, мен сенен өтініп едім ғой онда бармауды, сен кішкентай бала сияқтысың, егер бұл әдетіңді қоймасаң, бір күні орманның ішіндегі жабайы жануар түбіңе жетеді, егер сонда мерт болсаң, есіңде сақта – мен ол үшін өкінбеймін… Неге сені қауіпті дүниелерге тарта береді?!

– Тыңдашы, мен онда барған кезде адам көрдім және ол орманның ішіне қашып кетті.

– Адам! Батыс орманда ма? Тұран хандығындағы ең қауіпті орманға бас сұғатын адам табыла қоймас, әрине сені есепке алмағанда!

– Мені тыңдашы бөле бермей.

– Жарайды.

– Мен онда адам көрдім, бірақ ол адам емес.

– Қалайша? – деді ол маңдайын тыржита.

– Иә, біртүрлі естіледі, бірақ ол адамға қарағанда екі есе үлкен болды, оны аңдаусызда байқап қалдым, бірақ толық қарап үлгерген жоқпын, мені көрісімен ағаштардың арасына жасырынып қашып кетті.

– Мүмкін ол жануар шығар, – деді Батыра.

– Жоқ, мен оның денесін анық көрдім – адам сияқты тік тұрды, бірақ өте үлкен.

– Сенімдісің бе?

– Иә.

– Сонымен маған не демексің? – деді Батыра.

– Біз сонда барып, сен маған оның не екенін анықтауға көмектесесің, – деді Ерұлан. Батыра терең дем алып, күрсіне қайта шығарды:

– Сен ештеңеден сабақ алмайды екенсің, – деп оған қарады, – Ерұлан білесіңғой ондағы жануарлардың басым көпшілігіне біздің қару әсер етпейді – олардың қалың терісінен тіпті ең өткір деген қылыштарда пайдасыз, неге сені сонда тарта береді?

– Сол үшін мен қару жасадым, онымен бірге бізге ешқандай қауіп төнебейді.

– Қару?

– Соңымнан ер, саған көрсеткенім абзал болар, – деп Ерұлан орнынан тұрып, үстелдегі шамды алды да, Батыра мен бірге кітапханадан шықты.

– Сенің ойлап таппайтының жоқ, жарайды көрейік не екенін, – деп Батыра Ерұланның соңынан ерді.

Екеуі кітапханадан шықты да, ұзын дәлізбен жүре, оңға бұрылып, сарайдан шықты, алып қабырғамен қоршалған сарайды айнала, оның артына барды. Арт жағында қабырғалардың бұрышында орналасқан кішігірім ғимаратқа келді. Кірпіштермен өрілген, үлкен есік-терезесі бар, бірақ жақсылап жабылған ғимараттың есігін Ерұлан қалтасынан кілтін алып ашып, ішке кірді де, құрал-саймандары шашылған үстелге шамды қойып, қабырғада ілулі тұрған үлкен шамшырақты жақты, оның сәулесі бүкіл бөлмені өзінің жарығымен айқын етті.

Батыра айналасына көз жүгірте:

– Мына орынды ретке келтіру керек деп ойламайсың ба? – деді ол Ерұланға көз қырын тастай.

Онда әртүрлі темір құралдар шашылып жатты, тіпті Батыра байқаусызда ауыр темір заттардың біріне аяғын соғып алды.

– Жоқ, барылығы рет-ретімен тұр емес пе? – деді Ерұлан жымия. – Ал міне, біздің сұлуымыз, – деп бөлменің ортасында қара матамен жабылған үлкен заттың жанына келіп, оның бетінен матаны жұлып алды.

– Бұл не? – деді Батыра әлгі затқа жақындай.

– Бұл – Тазарлық зеңбірек.

– Тазарлық зеңбірек? Онымен не істемексің және неге Тазарлық зеңбірек?

– Себебі мен оны Тазар қаласынан әкелінген темірден жасадым, өзің де білесің, онда ең керемет темірлерді өндіреді.

– Сен мынаны толықтай өзің жасадың ба? – деді Батыра зеңбіректі айнала жүріп. – Оны қалай пайдаланасың, ол үлкен, өткір, бұрыштары да жоқ, өзі домалақ екен, мына үлкен тесік не үшін?

– Оны мен саған орманға барған кезде көрсетемін және оны пайдалану үшін ешқандай өткір бұрышты қажет етпейді, сендердің қылыштарың сияқты оны ары-бері сермеп те әуре болмайсың, ал енді саған өтінішім, осыны қаладан алып шығуға көмектес, сен қаладағы Даттан кейінгі әскербасысың, сені қаладан шығарда ешкім тексермес, – деді Ерұлан иегін сипай.

– Жетпегені осы еді, – деп Батыра басын шайқады, – сені тоқтату менің қолымнан келмейтін сияқты, өзіңнің қарғыс атқыр сұрақтарыңа жауап таппай, сен тынышталмайсың; мен саған тек бір келеңсіздікке ұрынып қалмас үшін көмектесемін, бірақ тек мен айтқан күні барамыз, сенің мына қаруыңның қалай жұмыс істейтіні маған қызық болып тұр.

– Жарайды, оған дейін мынаның бітпеген бір-екі жерін жасауым қажет, бірақ тым ұзақ күттірме, білесің ғой менің күткенді ұнатпайтынымды.

– Жарайды, жарайды, қолым босай салысымен саған келемін, ал енді ғафу етсең, мен қайтайын, – деп ол шеберханадан шықты да, тоқтап: – А, айтамын деп ұмытып кетіппін, бұл жолы өзіңмен бірге өз сарбаздарыңды алып жүр, мен саған өзімдікін бермеймін – онсыз да өткен жолы екеуі сенің артыңды жабамыз деп жарақат алды, сосын Датқа басқа сылтау айтуға тура келді, – деді ол.

– Иә, иә, – деді Ерұлан зеңбіректің бетін қайта жауып жатып, оның көз алдына көрген түсі елестеді: сарбаздардың бір-біріне жүгіріп, бірін-бірі аяусыз өлтіргені, тіпті олардың айқайлаған дауыстары, жарылыстың үні оның басында жаңғыра естілгендей, зеңбірекке қарап: «Түсімдегі осының дыбысы емес пе?» деп өзінен сұрады, «бірақ біздің хандықта мың жылдан аса уақыт соғыс болған жоқ, жай ғана кездейсоқтық шығар, мен мұны адамдарға қарсы пайдаланбаймын деп ойлаймын, мүмкін бұл жайлы басқа біреулер біліп, оны ұрлап кетсе, алайда хандықта ондай іс-әрекетке баратын адам табылмас» деп ол өзін жұбатты, бірақ ол өзін не күтіп тұрғанын білген жоқ және барлығы аяқ асты өзгереді деп күмәнданған емес.

Сарайды айнала қоршаған қорғанның жабық тұрған қақпаларының алдына келген Батыраны қарауылда еңселері түсіп, салпайып тұрған сарбаздар, оны көре салып, тік тұрып, қолдарындағы найзаларын берік ұстады. Олардың іс-әрекетін байқаған Батыра:

– Еркін тұра беріңдер, жігіттер, – деп оларға күлімсіреді. Батыра мінезі жағынан өте керемет жан, тек керек кезінде өзінің қаталдығы мен қайсарлығын көрсеткенді жөн санайды. Оның артынан Ерұлан да шеберханасының есігін кілттеп келді. Қара аспанда сан мыңдаған жұлдыздарға қарап, кештің салқын ауасымен тыныстап тұрған Батыраға:

– Мен сені жұлдыздарға қарап тамсанады деп ойламаппын, – деді Ерұлан оның арқасынан қаға.

– Мұндай кереметті көріп, тек ақымақ қана тамсанбас, – деді ол аспаннан көз алмай. – Сен неге күзет қойып қойғансың? Сенің сарайыңа біреу бас сұғады деп ойлайсың ба? – деді Батыра.

– Білесің ғой менің ханға сенбейтінімді, – деп ол досына қарады. Батыра оған кішкене үнсіз көз тастап:

– Жарайды, Сұлу қалай? Денсаулығы жақсы ма? – деді ол.

– Иә, барлығы дұрыс, денсаулығы да жақсы, тек… – деп Ерұлан кішкене кідірді де, – тек оған қарап жүрген дәрігерлер маған ұнамайды.

– Дәрігерлерге не болыпты? Не үшін олар саған ұнамайды?

– Қалай түсіндірсем болады: олар адам болғанымен, сөйлескен кезде құдды қуыршақпен сөйлескендей боламын, оның үстіне олардың бірнеше рет мүлде басқа тілде сөйлегендерін көрдім, – деді Ерұлан.

– Саған солай көрінген шығар, – деп ол Ерұланның иығынан қақты, ал Ерұлан бірдеңе айтпақ болып еді: – Сонымен, Сұлудың босануына қанша уақыт қалды? – деп Батыра Ерұланның әнгімесін бұрып жіберді.

– Нақты білмеймін, бірақ бір айға жетпейді.

– Сонымен, менің данышпан досым, әке атануыңа аз қалды де, – деді Батыра оған жымия.

– Иә, – деп Ерұлан аспанға қарап терең дем алды да, тынысын кішкене ұстап, қайта шығарды, осы сәтте аспандағы жұлдыздар жылт етіп жоғалды да, қайта пайда болды. Оның төбесінен алып бірдеңе ұшып өткендей көрінді, Ерұлан селт етіп:

– Мынау не тағы? – деді ол аспандағы қап-қара көлеңкеге саусағын соза. Батыра кішкене кідіріп.

– Аа, сен әлгіні айтасың ба? Ол жай ғана алып бүркіт қой, сен оны бұрын-соңды көрмегенсің бе? – деді Батыра.

– Көргенмін, бірақ олардың түнде ұшатынын білмеппін.

– Олар қаланың төбесінен өте сирек ұшады, кейде қаланың айналасындағы шаруашылықтарға да шабуыл жасайды, біздің бір-ақ міндетіміз – халықты осы сияқты қауіпті жыртқыштардан қорғау, әйтпегенде бізге басқа жұмыс табылмас еді, – деп Ерұланға қайта қарай, – қазір одан қорқудың қажеті жоқ, олар түнде ешкімге тиіспейді, ал енді ғафу етсең мен қайтайын, бір-екі бітпеген шаруам бар…

– Батыраның атын алып келіңдер, – деп Ерұлан сарбаздарына бұйрық берді де, оған қарап: – Біз елде не болып жатқанын білмейміз, шынымды айтсам мен кімге сенерімді білмеймін, – деді Ерұлан, оның жүзінен уайымдап тұрғаны байқалды. – Сондықтан абай бол, уақыты келгенде мен саған… – деп ол сөзінің жартысынан тоқтады.

– Не уақыты келгенде? Сен маған бірдеңе айтқың келіп тұр ма?

– Жоқ, қазір емес, – деді ол.

– Бәрі жақсы, уайымдама, – деп Батыра оның иығына қолын қойды.

Сарбаз көп күтірмей жылқыны алып келді, жұлқынып тұрған тұлпарға Батыра секіріп мінді, олардың алдында сарайдың биік қақпалары ауыр ашылды да, Батыра мен Ерұлан бір-бірімен қол алыса қоштасты. Ерұлан Батыраны шығарып салған соң тікелей өзінің кітапханасына жол тартты, жол бойы ол ақырын жүріп, түсінде көргенін қайта есіне алды.

«Бұл бір белгі болуы керек, иә, сөзсіз бұл бір белгіні білдіреді, бірақ нені?» деп ол іштей өз-өзіне сөйледі. Кітапханаға барған соң шам жағып, оны қағаздары шашылған үстеліне қойды, орындығына шалқая жайғасып, бөлмеге көз жүгіртті. Шамның әлсіз жарығы бөлмені толық айқын еткен жоқ, кітапхананың жарты бөлігі қараңғы түнекке оранды, ал кітапхананы айнала қоршаған кітап сөрелері түнекке қарай созылып жатты, онда Тұран хандығының түкпір-түкпірінен әкелінген кітаптар тізіле тұрды. Олардың ішінде Ерұланды қызықтырғаны – Бастақ Бабадүрдің «Бізге дейінгі әлем» атты кітабы.

Ерұлан кітапта құпия жолдама бар деген пікірде болды. Егер Үстемділердің ұзақ ғұмыры туралы жазуға тыйым салынса, онда ол жайлы ашық жазбайды деген ойда болды, сол себепті ол, оған дейінгі ғалымдар бір дәйек тауып, оны жасырын жолдама ретінде тастап кеткен деген оймен өзіне дейінгі ғалымдардың еңбектерін қарады. Ерұланды Бабадүрдің кітабындағы Тұманды аймағы жайында жазылған тақырыбы қызықтырды. Себебі Тұманды тіршілікке жарамсыз деп айтылғанымен, Бабадүрдің кітабында өте ерте уақытта онда тіршілік болған: ормандар мен көлдер, бетін жасыл кілем жапқан далалар, ал ең бастысы Марда атты мемлекет жөнінде жазылған, ал қазір… ал қазір онда ешкім аяқ баспайды. Бабадүрдің кітабында хан сарбаздарының Тұмандыда бір затты іздеп жүргені жөнінде дәйек көрсетілген, бірақ не екенін ешкім білмейді және кітапта одан бөлек онда үлкен мұнара бар екендігі жөнінде айтылған, тіпті жолсызбасы да көрсетілген. Ерұланды қызықтырғаны да осы, сол себепті Ерұлан Бабадүрмен кездесіп, оның мұнараны қалай тапқаны жайында сөйлеспек болған кезде, ол Бабадүрдің аяқасты қайтыс болғанын естиді және ең қызығы, оның жазған кітаптары жоғалып кетеді. Осы жағдайдан кейін Ерұлан Бабадүрдің жолсызбасына сүйеніп, бір топ адамға көп мөлшерде алтын беріп; Тұмандыға әлгі мұнараның бар-жоғын біліп келу үшін аттандырады, міне осымен олардың кеткеніне сегіз ай болды, бірақ содан бері олардан мүлде хабар естіген емес. Ерұлан олар оны алдап кетті немесе сонда барып мерт болды деген ойда болды.

Ол түн ортасы ауғанға дейін кітап қарады, сосын көзі жұмылып, ұйқыға кетіп бара жатып селк етіп оянды да, кітапты жауып, өзінің бөлмесіне барып жатты. Бірақ екі сағат өткеннен кейін, Ерұлан оны мазалап жүрген түсті қайта көріп, тағы да шошып оянды; денесінен суық тер ақты, денсаулығында ешқандай кінарат болмаса да ол өзін нашар сезінді. Жанында жатқан Сұлу:

– Тағы қорқынышты түс пе? – деді басын көтере.

– Иә… – деп кішкене кідірді де, – сені оятып жібердім бе?

– Мен сенің бұл әдетіңе үйреніп те қалдым, – деді ол күлімсірей, – бірақ саған не болып жүр? Неге ол түс сені мазалай береді? – деді Сұлу күлімсіреген жүзі өзгере.

– Білмеймін, өзім де соны білгім келеді, – деп Ерұлан қайта жатты, – болды, жатып ұйықта, – деді бәсең дауыспен Сұлуға теріс қарай.

Ерұлан қанша ұйықтауға тырысқанымен, санасындағы айқайлаған дауыстар мен жарылыстың дыбысы, кеудесіне пышақ сұққан көлеңке туралы ой оған ұйықтауға мұрсат берген жоқ. Кішкене жатқан соң ол киінді де, ақырын бөлмесінен шығып кетті. Дәлізбен сыртқа қарай бет алды. Кенеттен құлақтары шыңылдап, айқайлаған дыбыстар қайта естіліп, ол басын ұстай, қабырғаға сүйеніп, жерге ақырын отырды, түсіндегі дыбыстар оның басының ішінде жаңғырықпен естілді. Барлығы басылған соң баяу қолдарын басынан алды – егер жылдам алатын болса, басы жарылып кететіндей болды. Ол ақырын орнынан тұрды. Әлгі дыбыс өңінде де естіле бастаған соң: «Мен есімнен ауысайын деген шығармын» деп өзіне іштей сөйледі. Ол қабырғаға қолын сүйеп кішкене тұрды да, далаға қарай бет алды.

Сыртта таң ата бастағанымен, айнала қараңғылау еді. Ерұлан «Ух» деп күрсіне дем шығарды.

Ол істеп жатқан ісінен бір сәтке демалғысы келді. Ол өте тыныш жерге барып, өзімен-өзі жалғыз қалуды қалады. Ерұлан шығыстан атып келе жатқан күнді бөгеген Бұрат тауына бас бұрды – күн сәулесінің әсерінен тау оған толықтай қап-қара болып көрінді.

«Бүгін бір керемет ауа райы болатын сияқты, тауға барып бой жазып қайтқаным дұрыс шығар, мүмкін мына қорқынышты дүниелер де кішкене болсын басылар» деп өзіне іштей сөйлеп, ат қораға жол тартты. Ат қорадан өзінің тұлпары Баламурға ер тоқымды салып, оған мінді де, қақпаға қарай ақырын беттеді. Қақпада тұрған сарбазға:

– Қақпаны аш! – деп айқайлады, оның даусы ашулы адамдікіне ұқсас болып шыққан соң, қақпадағы сарбаз оған «Бір жерге баруға әлі ерте емес пе?» деп айтуға дәті барған жоқ, тек үндемей, оған қақпаны ашып берді. Ерұлан қақпадан шығып бара жатып:

– Сарайдағы дәрігерлерден көз алушы болмаңдар! – деп әлгі сарбазға сөйледі, ал ол Ерұланға жұлқына басын изеді.

Ерұланның сарайы қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде, халық көп орналасқан жерде еді, сарайды тастан әрлеп жасалған тар көшелер қоршады, ол алдында тастан жасалған көшемен шығысқа – тауға қарай көтерілді, ал санасындағы мазасыз ойлардан арылу үшін жан-жағына қарап, айналадағы көрініске мән берді.

Қаланың тыныш болғаны соншалықты, Ерұланның атының басқан әрбір қадамының тоқылы бос көшелерде жаңғыра естілді. Кішкене жүргеннен кейін оның мұрнына керемет гүлдердің иісі келді, ол қаладағы ең қызық үйлердің бөлігіне кірді. «Неге қызық?» деген сұрақ туындаған болар, себебі әлгі сары түсті зәулім үйлердің төбесінде үлкен ағаштар өсті, ал кейбір үйлердің төбесінен төмен қарай шырмауықтар өсіп, қабырғаны толықтай көмкерді. Бұлақты қаласында адамдардың басым көпшілігіне бағбаншылықпен айналысқан ұнайды, сол себебті халық қалада тұрып жатқандығына қармастан, әртүрлі өсімдіктер мен ағаштарды өсірді. Үйлерге алыстан қараған кезде олардың төбесінен жасыл шаш өсіп тұрғандай, соған орай Бұлақты қаласын халық арасында әзілдеп «Жасыл шашты қала» деп те атайды.

Ерұлан біраз жүргеннен кейін тауға жақындап, қаланың шет жағына да келіп жетті, үйлер мұнда сирек және қаладағыдай зәулім емес, ал тасжол жай ғана топыраққа айналды. Тауға жақындай бере тау бөктерінде орналасқан үйлердің төбесі қалың ағаштардың арасынан көрінді, күн бұрынғыдай таудың артынан емес, төбесінен шуағын шашты, оның сәулесі жерді қыздырып, алмас сияқты шық қатқан шөптерді ерітіп, айнала таң атысымен ұяларынан шыққан құстардың әсем әуеніне толды. Ерұлан айналасындағы керемет тау көрінісіне қарап, бойы сергіп, санасындағы мазасыз ойлары да жоғалды.

Үйлердің арасымен жүріп өткеннен кейін ол тауға көтерілген сайын жол жасыл шөппен көмкеріле бастады, оңға қарай бұрылып, өзі баратын үйреншікті тау бөктеріндегі ашық алаңқайға беттеді. Көп ұзамай ағаштар қоршай өскен тар алқапқа келді де, жылқысын ағаштардың біріне байлап, қалың жасыл шөптің үстіне жайғасты.

Ерұлан алындағы үлкен қалаға көз тастады: ол Бұлақты қаласын тауға дейін қоршаған алып қорғанға, оның оңтүстігі мен солтүстігінде орналасқан екі үлкен қақпаға, ал батысқа қарай созылған жасыл далаға көз салды.

Батыста көкжиектен жап-жасыл ағаштың ұшы байқалды, бұл – Батыс ормандағы ең биік ағаш, оны адамдар Бәйтерек деп атайды, биіктігі бұлттарға дейін созылған алып ағаш аспанда қалқып тұрған жасыл бұлт іспеттес. Орман қаладан екі күндік жерде орналасқан. Онда әртүрлі өте қауіпті жануарлар мекен етеді, сол себепті адамдар онда бармайтын, ал Бұлақты қаласындағы адамдардың көпшілігі ет жемейтіндіктен, ондағы жануарларға тиіспейтін. Адамдар табиғатқа көзінің қарашығындай қарайтын болғандықтан, орманға тиіспеуді жөн санайтын.

Осы көрініске қарап Ерұлан өзінің бұл орынға соңғы рет келіп, қалаға соңғы рет қарап тұрғанын білген жоқ, тіпті олай ойламады да.

Ол жұмсақ шөпке шалқая жатып, ашық аспанда қалқыған бірнеше бұлттың қозғалысына назар аударды, осылайша бұлттарға қарап қалай көзінің ілініп, ұйқыға кеткенін де байқамай қалды. Тек арада ұзақ уақыт өткеннен кейін, күн тас төбеден ауып, ұясына жақындаған кезде ғана көзін ашты; Ерұланның бұлай ұйықтамағанына бірнеше аптаның жүзі болды, ол өзін керемет сезініп, барынша созыла керілді, осы сәтте оның құлағына түсінде көргендей қаладан шыққан әскери қоңыраулардың дыбысы етілді, бұл жолы дыбыс ешқандай түс емес – дыбыс шынында қаладан шықты. Зәресі қалмай Ерұлан орнынан атып тұрды да, қалаға қарады. Оған қаланың оңтүстік қақпасынан ішке кірген сарбаздардың қарасы байқалды, ал олардың біраз бөлігі қаланың қақпаларына қарай керуен сияқты тізіле келе жатты. Ол бірден ағаштың түбінде шөп күйсеп тұрған жылқысына қонды да, сарайына қарай шаба жөнелді.

Қалаға жеткен кезде қала көшелерінде толған сарбаздарды көрді, бұл жайт Ерұланға түсініксіз көрінді, әлгі сарбаздар қаланың солтүстігінде орналасқан әскери қонысқа бет алды, ал қала халқы көшелердің екі шетінде, кейбіреулері үйлерінің терезесінен оларды бақылады. Ерұлан жанында тұрған бір адамнан:

– Мыналар мұнда не үшін жүр? – деп сұрады, әлгі адам Ерұланға қарамастан, «білмеймін» дегендей басын шайқады. Ерұлан атының басын бұрып сарайына қарай шаба жөнелді. Сарайына келген соң атынан түсіп, қақпаның алдындағы сарбаздан:

– Сұлу қайда? – деп сұрады.

– Сарайда, – деп жауап қатты сарбаз аттың ноқтасын ұстай.

Ерұлан жылдам сарайға барып:

– Сұлу… Сұлу… – деп айқайлай бастады.

– Не болып қалды, Ерұлан? – деді Сұлу ас үйдің ашық тұрған терезесінен сыртқа қарай. Ерұланның көңілі орнына түсіп, ас үйге қарай ақырын жүрді. Ол ас үйге кіре салысымен:

– Сен қайда жүрсің, ә? – деп оған Сұлу қолындағы оқтауын шошаңдата сөйледі. – Және неге сонша айқайладың?

– Тауға барып, сонда ұйықтап қалыппын, – деді Ерұлан.

– Тауға бардым деп, басқа жерде Батыра екеуің қаңғырып келген жоқсыңдар ма? – деп Сұлу әзілдей сөйледі. Ерұлан Сұлуға жақындады, Сұлудың бойы Ерұланнан кішкене ғана аласа болатын, ұзын шашы бір бұрымға өріліп, жіңішке белінен кішкене төмен түсті, ал иегінің сол жағында кішігірім қою қара түсті қалы болды; жіңішке жүзінен мейірімділік шашырап тұрғандай, атына сай ол өте сұлу еді.

– Сен бүгін әлгі дәрігерлердің ерсі қылықтарын байқамадың ба? – деп Ерұлан сыбырлай сұрады.

– Жоқ, не болды? – деп ол кішкене кідірді де: – Неге сен сыбырлап сөйлеп тұрсың? – деді Сұлу.

– Жарайды, ештеңе, – деп кішкене кідіре, – сен неге мұнда жұмыс істеп жүрсің? Сен барып демалуың қажет, бізде ас дайындайтын басқа да қызметшілер жеткілікті, сенің босануыңа аз қалды, бірақ сен ары-бері қозғалып жүрсің…