Buch lesen: «Қуёш сийрати»

ИШҚ СУВРАТИ ВА СИЙРАТИНИНГ ТАСВИРИ

Истеъдод – илоҳий неъмат. Унинг жилваси зуҳур этган инсонда ҳаловат йўқолади. Истеъдод соҳиби қалби амр этган жабҳани забт этмагунча тиниб-тинчимайди. Бирини забт этса, иккинчисига ошиқади. Бундай жабҳалар туганмас… Жаъфар Муҳаммад Термизий ҳам ана шундай истеъдод эгаси. Ёшлигидан мумтоз шеърият асири бўлган бу йигит илмда ҳам энг мураккаб бўлган ирфон фалсафаси ва тасаввуф шеърияти таҳлилига қўл уриб, фавқулодда синчковлик билан юқори даражада уддалади. Унинг “Жомий ва “ваҳдат ул-вужуд” таълимоти” номли тадқиқоти – монографияси олимга чинакам шуҳрат келтирди. Бугунги кунда у нафақат зукко олим, балки истеъдодли шоир сифатида ҳам эл-юртга танилиб, кўплаб мухлисларнинг эътирофига сазовор бўлди.

Жаъфар Муҳаммад – зуллисонайн шоир. Классик шоирларимизнинг анъаналарини давом эттириш истагида форс-тожик ва ўзбек тилларида узоқ йиллардан бери ижод этиб келади. Ўзи Тошкентни ватан тутган бўлса-да, шеърлари Тожикистон, Эрон ва Афғонистонда анчайин машҳур. Унинг 2011 йилда Теҳронда нашр этилган “Ҳануз ишқ…” номли форсий шеърлари ва ғазаллари сайланмаси бунинг яққол мисолидир.

Эътиборингизга тақдим этилаётган “Қуёш сийрати” номли шеърлар тўплами Жаъфар Муҳаммаднинг навбатдаги ўзбек тилида яратилган шеърларидан таркиб топган. Ундаги шеърлар, ғазаллар, қасидалар ва таржималар шоирнинг узоқ муддатли кузатишлари ва ижодий заҳматлари эвазига яратилган бўлиб, мустақиллик шароитида ўз миллий қадриятларимизнинг тикланаётганлиги, мумтоз адабиётимизга хос анъаналарнинг барқарор давом этаётганлигидан, шунингдек, муаллиф тили ва услубининг ўзига хослигидан далолат бериб турибди. Шоирнинг “Қалбдаги қуёш” ва “Кечиккан сўз” номли туркум шеърлари ҳамда “Қуёш сийрати” номли балладаси замонавий руҳда яратилган бўлиб, уларда Ватан рамзлари, тарихий хотира, самимий ва пок муҳаббат, табиат тасвири, инсон ва ҳаёт моҳияти, инсоний муносабатлар, одоб-ахлоқ мавзулари фалсафий мушоҳадалар орқали бадиий тарзда ёритиб берилган. Жаъфар Муҳаммад шеърларда инсон меҳнатини улуғлаш, руҳият манзараларининг нозик қирраларини англаш, ўз тафаккури чиғириғидан ўтказиб, уларни шеърий мисраларда сўз дурлари сифатида тизиб, китобхон онгу шуурида такрорланмас поэтик қиёфаларни жонлантириш ва бадиий-эстетик завқ бағишлаш маҳоратига эга эканлигини кўрсата олган. Шоир томонидан ўринли қўлланилган ҳар бир жумла, ҳар бир сатр кенг кўламли маънони ифодалаб, китобхонни ўйлашга, теран мушоҳада юритишга, ўз кўнгли тубига назар солишга ундайди. Зеро, ижодкорнинг мақсади, халқ эътирофига сазовор бўлишини таъминловчи хусусият ҳам шунда.

Маълумки, бадиий асарнинг асосий вазифаси – бу инсонни маънавий покликка етаклаш, уни жамиятга фойдаси тегадиган эзгу ишларни амалга оширишга йўллаш ва уни Комил инсонга хос хулқу атвор, фазилатлар эгаси қилиб камол топишига кўмаклашишдан иборатдир. Айнан мазкур хусусиятлар Жаъфар Муҳаммад ғазалларида етакчилик қилади. Айниқса, “Ул қалам қошим…”, “Сен қайдасан, мен қайдаман?”, “Бобораҳим Машраб ҳасрати”, ”Шарҳ ат-таъарруф”, ”Жонондан сўра”, “Ибрат олмадинг”, “Нури ҳайрат”, “Ишқ”, “Келдим яна”,”Сенга айтар бир сўзим бор”, ”Юрак” каби ғазалларда инсон руҳияти сарҳадлари кенглиги, ошиқ инсон маънавий оламининг сеҳрли гўзалликларга, сир-синоатларга бойлиги, ишқ тушунчасининг илоҳийлиги, тасаввуфий талқини мумтоз адабий мезонларга амал қилган ҳолда китобхонга ҳадя этилади.

Жаъфар Муҳаммад ўз ижодида бир томондан мумтоз шоирлар ижодига хос анъаналарни давом эттирган бўлса, бошқа томондан ўз мустақил фикрларини, фалсафий-дидактик қарашларини, инсоният яралгандан буён бадиий ижоднинг гултожи бўлиб келган ишқ талқинининг ўзига хос бадиий тасвирини чиза олган. Ғазалларда Алишер Навоий анъаналарига эргашиш, улуғ шоир асарларидан таъсирланиш сезилиб туради. Шоир ана шулардан руҳланиб, ўзининг “Ноқис ғазалига мухаммас”ини яратган.

Жаъфар Муҳаммад Термизий ижодининг салмоқли қисмини қасидалар ташкил этади. Унинг “Истиқлол қасидаси”, “Сурхон қасидаси”, ”Бухоро қасидаси”, “Ифтихория”, “Элим”, “Наврўзона”, “Бойсун қасидаси”, “Ўзбек тилим, давлат тилим” ва “Баҳор қасидаси” каби қасидаларида мустақил Ватандан фахрланиш, инсоний туйғуларни улуғлаш ғоялари яққол кўзга ташланади. Қасидалардаги миллий истиқлол ғояларини тараннум этувчи теран фалсафий мушоҳадалар, ахлоқий қадриятларнинг поэтик тавсифи ва муаллифнинг уларга бўлган муносабати, нозиктаъб сўз санъаткори сифатидаги ёндашуви ўз бадиий қиёфасига эга бўлган. Шоир қасидаларида юрт гўзаллиги, табиат тасвири, инсоний муносабатлар, ошиқона ҳис-туйғулар, ахлоқий-фалсафий фикрлар асарнинг сюжет чизиғида ўзаро боғланиб, бир-бирини тўлдирувчи занжир ҳолида қасиданинг ғоявий руҳига мослашиб кетади ва юксак бадиий-эстетик таъсирчанлик юзага келади.

Жаъфар Муҳаммаднинг ҳам ўзбек, ҳам форс-тожик тилларида яратилган шеъру ғазалларида инсоният бадиий тафаккурининг азалий ва абадий мавзуси – ишқ, ишқнинг поэтик образлари алоҳида ўрин тутади. Шоир ижодида Ватанга бўлган муҳаббат мавзуси гоҳида ёр ишқи билан, гоҳида инсониятга бўлган муҳаббат оҳанглари билан қоришиб кетади ва кўз ўнгимизда ўзига хос манзараларни гавдалантиради. У ишқнинг янги қирраларини, янги поэтик образ ва маъноларини кашф этишга интилади ва маълум даражада бунга эришади ҳам.

Жаъфар Муҳаммад нафақат шоир, балки моҳир таржимон ҳамдир. Китобнинг шоир таржималаридан намуналар келтирилган фасли “Ишқ таржимони” деб номланган. Бу фаслда Жаъфар бин Муҳаммад Рўдакий, Шайх Саъдий Шерозий, Мавлоно Жалолиддин Румий, Нойиб Бухорий ғазалларидан қилинган таржималар ўрин олган. Айниқса, Мавлоно Жалолиддин Румийнинг “Девони кабир”идан қилинган таржималар китобхонда яхши таассурот қолдиради, уларни мутолаа қилган ўқувчига олам-олам завқ бағишлайди. Шоирнинг Рўдакий ва Саъдий шеърларини таржима қилишдаги ўзига хос ёндашуви унинг Шарқ мумтоз адабиёти хусусиятлари, бадиий ижоднинг нозик масалаларини яхши билишини яна бир карра исботлайди.

Жаъфар Муҳаммад Термизийнинг ижодий изланишлари давом этаяпти. Унинг бадиий ва илмий ижодига баркамоллик тилаб қоламиз.

Шуҳрат Сирожиддинов,

филология фанлари доктори, профессор,

Адабиёт соҳасида 1-даражали

Давлат мукофоти лауреати

ҚАЛБДАГИ ҚУЁШ

СЕНСИЗ БЎЛГУМ ВАТАНДА ҒАРИБ…

 
Сенсиз руҳим бу танда ғариб,
Қаранийдек Яманда ғариб.
Мен Ватанни Сен билан севдим,
Сенсиз бўлгум Ватанда ғариб.
 
 
Сен Ватаннинг юзисан, эй Ёр!
Камон қоши, кўзисан, эй Ёр!
Мен Ватанни Сен билан севдим,
Сен Ватаннинг ўзисан, эй Ёр!
 
 
Сен бирла мен ғариб эмасман,
Севгидан бенасиб эмасман.
Мен Ватанни Сен билан севдим,
Чунки Сенсиз ҳабиб эмасман.
 
 
Сен орзуйим, тилагимсан, Ёр!
Фариштамсан, малагимсан, Ёр!
Мен Ватанни Сен билан севдим,
Чунки менинг юрагимсан, Ёр!
 

Тошкент, 2010 йил

КЕЧИРИМ

 
Муҳаббатнинг эртаклигини,
Учрашувлар эрмаклигини,
Аҳду паймон чўпчаклигини,
Англаб, куйиб-ёнган тунларим,
Шеъриятдан тонган тунларим –
Рухсат беринг, кечирим сўрай!
 
 
Интизордан кўзлар толганда,
Ғам-андуҳлар соя солганда,
Муҳаббатдан кўнглим қолганда,
Ер қучоқлаб ётган тунларим,
Шеъриятни сотган тунларим –
Фурсат беринг, кечирим сўрай!
 
 
Ёр кўнглига ўт ёқолмасдан,
Уқтиролмай ё уқолмасдан,
Ҳақиқатга тик боқолмасдан,
Севгига ўт қўйган тунларим,
Шеъриятдан тўйган тунларим –
Муҳлат беринг, кечирим сўрай!
 
 
Дўст деганим сотиб кетганда,
Дил андуҳга ботиб кетганда,
Дийдаларим қотиб кетганда,
Ўпирилиб, кўчган тунларим,
Шеъриятдан кечган тунларим –
Журъат беринг, кечирим сўрай!
 

Тошкент, 2010 йил

ТАЗОД

 
Бухорога келган зот
Хожа Юсуф Ҳамадонийдек
Бухоронинг
      юрагида
             қолиб
                  кетади.
Бухородан кетган зот
Абу Али Сино сингари
Бухорони
      юрагида
            олиб
                  кетади…
Кошкийди, мен ҳам
Бухоронинг
      юрагида
            қоли-и-б
                  кетсам,
Бухорони
      юрагимда
            оли-и-б
                  кетсам!
 

Тошкент, 2010 йил 3 сентябр

ЎТИНЧ

Шарофат Эрматовага

 
Кел,
Кел, эй Хазонрез!
Донишманд бир ҳаким
суратида кел!
Ё одил бир ҳакам
сийратида кел!
Қовушмай кетмоқда
калималарим…
Сўзимни
      сўзимга
            таништириб кет,
Яраштириб кет!
 
 
Кел,
Кел, эй Хазонрез!
Қумзорда бедарак
йўқолиб кетган
изимдан бир чимдим
пайғом олиб кел!
Булутлар шаҳридан,
Армон юртидан
севгидан ясалган
бир жом олиб кел!
Бири Шарқ,
Бири Ғарб
 
 
томон йўл олган
изимни
      изимга
            таништириб кет,
  Яраштириб кет!
 
 
Кел,
Кел, эй Хазонрез!
Дардларимни сенга сочайин,
Сирларимни сенга очайин:
Юз кўрмас бўлмасдан
бу икки юзим,
Юзимни
      юзимга
            таништириб кет,
Яраштириб кет!
 
 
Кел,
Кел, эй Хазонрез!
Зардўзи тўнингни яна кийиб кел!
Зарҳалда ёзилган заррин хатингни
Бойсунтоғ бағрига яна ўйиб кел!
Бир-бирин кўришга
Кўзи бўлмаган,
Кўзимни
      кўзимга
            таништириб кет,
Яраштириб кет!
 
 
Кел,
Кел, эй Хазонрез!
Менки, бир суғдийман
ва ҳам бир туркий,
Менки, ҳам Навоий
ва ҳам Рўдакий,
Сарҳисоб фаслида
бегоналашган,
Ўзимни
      ўзимга
            таништириб кет,
Яраштириб кет!
 

Тошкент, 2011 йил 20 сентябр

ХАЗОНРЕЗ ЎТИБ КЕТДИ…

 
Бир ғазал ёзолмадим,
               хазонрез ўтиб кетди.
Ўзимдан ўзолмадим,
               хазонрез ўтиб кетди.
 
 
Бойсунимнинг тоғидан,
               муҳаббат чорбоғидан,
Бир олма узолмадим,
                 хазонрез ўтиб кетди.
 
 
Қўлимда қалам қотди,
               кўнглимда алам қотди,
Дардимни ёзолмадим,
               хазонрез ўтиб кетди.
 
 
Мастона муҳаббатдан,
               девона муҳаббатдан,
Бир девон тузолмадим,
               хазонрез ўтиб кетди…
 

Тошкент, 2011 йил, 15 октябр

БИР НАФАС

 
Тушимда меҳмон бўл,
                       бир он, бир нафас.
Дардимга дармон бўл,
                       бир он, бир нафас!
Тупроқдан яралган
                   осий инсонман,
Эй малак! Инсон бўл,
                     бир он, бир нафас!
 
 
Қалбимга малҳам бўл,
                     бир дам, бир нафас,
Мен бирла бирдам бўл,
                     бир дам, бир нафас!
Мен Одам Атодан
                 қолган ёдгорман,
Эй малак! Одам бўл,
                 бир дам, бир нафас!
 

Тошкент, 2011 йил

ЎЧИРИШ

 
Муҳаббатим мусаффо эди,
Ҳам пок эди туйғу-ҳисларим.
Юрагимга жавоб ёзмадинг,
Эссиз, ёзган эсэмесларим!
 
 
Ўчираман энди исмингни,
Телефоним сим картасидан.
Аммо қандай қилиб ўчирай
Уни қалбим харитасидан?!
 

Тошкент, 2011 йил

ДАРЁ ҚЎШИҒИ

Акрам Абдуалимовга

 
Майли,
Кел, тупроқ торт бошимга,
зилол борлиғимни балчиққа ботир.
 
 
Майли,
Ёғ қоплаган юзингни менда
ювганларингни
этма юз хотир.
 
 
Майли, йўл беришни истама менга,
Майли, қўл беришни истама менга.
Майли,
Мени ботқоққа ботир.
 
 
Аммо мен
барибир
қаро ернинг совуқ бағридан
сизиб-сизиб чиқавераман.
Юрагимнинг харитасини
чизиб-чизиб чиқавераман.
 
 
Майли,
Зил-замбилдай
туҳмат орт бошимга,
Сементда қотир.
 
 
Йўлларимни тўсиб қўй, майли,
Қулоғимни чўзиб қўй, майли.
Ўзанимни ўзгартир.
 
 
Аммо мен
барибир
юракларда
қўшиқ бўлиб-қўшиқ бўлиб оқавераман.
Саҳроларга
ошиқ бўлиб-ошиқ бўлиб оқавераман.
 
 
Мен,
Менга ташналаб,
Йўлимга интизор
қовжираб ётган
дашту чўлларга
тириклик пайғомин
йўлловчи
Абадий Йўловчи –
Дарёман.
 
 
Мен,
Сен ҳеч қачон билмаган
Дунёман…
 

Тошкент, 2012 йил

УРГАНЧ ВАСФИДА

 
Бу кубро¹ оламда олами суғро²,
Хоразмшоҳ қўлида мангу бир туғро,
Бағрингда жон бермиш Нажмиддин Кубро,
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч!
 
 
Қаддингни букдилар, букилмадинг ҳеч,
Кўкка бўй чўздинг-у, тўкилмадинг ҳеч,
Оёғинг тойди-ю, йиқилмадинг ҳеч.
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч!
 
 
Шарафлар йўлладинг ул Паҳлавонга³
Мард бўлиб, мард ўлган шонли ўғлонга,
Донғингни таратган Ҳинду Эронга…
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч!
 
 
Шамширлар чақнади бошингда хунрез,
Ҳаттоки тан берди ўғлингга Чингиз.
Жалолиддин⁴ кетди, кетмади беиз,
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч!
 
 
Ғозийлар отаси – Абулғозихон,
Қайтадан айлади сени гулистон,
То дунё бор экан, сен ҳам бўл омон,
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч.
 
 
Эй Аму фарзанди, чўлдаги чаман,
Сулаймон Отага муқаддас Ватан!
Эй рашки Фарангу⁵ эй рашки Хўтан⁶ –
“Авесто”дан оққан ирмоғим – Урганч,
Орифлар яратган гулбоғим – Урганч!
 

Тошкент, 2012 йил 15 феврал