Иэйик хоһуйа

Иван Николаевич Николаев

Иэйик хоһуйа

САХА СААРБА ТЫЛЛАРА

Түүлээх күндүтэ

саарба кэриэтэ

Дэҥҥэ көстөр

үөрүүм төрүөтэ

Ханнаҕытый эһиги,

кутум-сүрүм

илбииһиттэрэ —

Саха саарба тыллара —

сүрэҕим эмчиттэрэ?

Тыл баай тайҕатыгар

сонордьут буола

Баҕардым да бардым,

                  алҕаа,

алааһым буора,

Бултаан-алтаан,

арыт сыыһа да

ытыалаан,

Сыһыылары уҥуордаан,

сыбардары

сыыйталаан

Суоллаан тиийэн

тутан тэйиэм

Тыл саарбатын,

күндү сэгэрдэриэм.

1984 с.

МИН САХАБЫН

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы хаан аймаҕа – мин!

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн улууһун оҕото – мин!

Үс куттаах үтүө-мааны һаха – мин!

Мин һахабын —

аймах-билэ дьоммунан!

Мин һахабын —

төрөөбүт Ийэ дойдубунан!

Мин һахабын —

һаха дэнэр омук баарынан,

кини тылынан-өһүнэн!

Мин дьиҥим,

мин чиҥим – хааммар!

Мин бэйэм дьиҥмин,

мин бэйэм чиҥмин!

Мин ааспытым,

мин кэлэрим – хааммар!

Мин бэйэм кэммин,

мин бэйэм кэрдиибин!

Мин кэрэм,

мин дьиктим – хааммар!

Мин бэйэм дьиктибин,

мин бэйэм кэрэбин!

Мин һахабын —

өбүгэм үгэһинэн,

                  кини эрэлинэн, итэҕэлинэн!

Мин һахабын —

омугум көҥүлүнэн,

                  өлөрү кыайбыт өркөн өйүнэн!

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы хаан аймаҕа – мин!

Көхсүттэн тэһииннээх

Күн улууһун оҕото – мин!

Үс куттаах

Үтүө-мааны һаха – мин!

СЫРДЫК КҮЛҮК

Киһи барахсан,

киэҥ куйаар кээмэйигэр

эмиэ да кыра,

эмиэ да улуу

айымньыгын.

Эн ааспыт,

              кэлэр үйэлэри

              ситимниир

долоҕой эркээйилээх

        эҥээрдэригэр эҥсиллэҕин.

Орто дойдуга

олох буолан хатыланан

эргиллэн кэлэ турар

добун долоҕой

дуораанаҕын!

Эн, Киһи —

                үрдүк айыылар

сиргэ силигилии түспүт

сырдык сыдьаайдарын

            күлүгэ буолаҕын!

Эн ааһар олох айанын

              мэҥэһик айанньытаҕын,

бу сиргэ төрөөн

өлөн төннөр айылгылаах

күн сирин

                        ыалдьытаҕын!

* * *

                      Айыы киһитэ барахсан

        айааччыҥ эйиэнэ,

              түһүүлэнэн кэлбит сирэ,

                          түһээн тиийбэт

          түҥ ыраахтан,

– Далай Куйаартан.

      Эн, Айар Таҥар Аар

        сиргэ сэтэрийэр,

        сириэдийэр-силигилиир

санаатын толороҕун.

* * *

Күн Күбэй хотун

олох төрдүн ууһатаары

талыыта киирэн

татакайданнаҕына,

Умайар уот таһаатыттан

ытыыр сындыыс

                сиэмэ-сулустар,

аҕа халлаантан

ыанан таммалаан

      Сир ийэҕэ түһэллэр.

Сырдыы умулла

                субуруһа тохтон,

кут буолан кутуллан

                Оҥоһуу, Дьылҕа,

Ыйаах суолунан

орто дойдуга

                    олох кыымын саҕаллар,

Сир ийэҕэ

тыынар тыыннаах

кута буолан,

                    тылла үүнэллэр.

Ол куттар

              орто дойдуга

оҥоһуу быһыытынан

              олохторо бүтэн,

                    сулустар долоҕойдоругар

        сурахтарын хааллара

    сууралла төннөллөр.

* * *

Бүппэт эргиир,

    быстыспат ситим,

        туруу барааҥҥа

            сэтэрээһиннээх, сэлээннээх

                ылгын айанын

                    тохтоон хаалбат тоорохойо,

                        бүтэн хаалбат салааһына,

                        эн – айыы киһитэ буолаҕын!

* * *

Кэмэ суох элбэх

            Кэм-кэрдии

                          кээмэйин билэр,

      бу орто дойдуга суох.

                  Киһи эйгэтэ, ыыра атын,

элбэх атын эйгэ

              ыырын арда эмиэ атын…

* * *

Эн, буор куттаах

бороҥ урааҥхай,

бэйэҥ эйгэҥ

дуолун баһылаа!

Бэриллибит дьылҕаҥ

ыра санаалаах

ыырдарын сааһылаа!

            Сирдээҕи олоххун

сириэдийэр үөрүүнэн

силигин ситэрэ

симиттибэккэ симээ!

Кэлэр кэмиҥ

          кэтэһиилээх кэрдиитин

кэскилинэн кэрэһилии

кэрэҕин кэҥэттин!

Өлөн баран

өскө тиллэргин,

сүтэн да баран

сүр-кут буоларгын

сүөлүргээбэккэ санаа!

Айыы сиригэр

ахтылҕан буолан

айбыккар төннөргүн

ааспакка, арахпакка

аттара анаар!

Эн эмиэ эргиллиэҥ,

    бу орто дойдуга

        олох олоро!

            Дьылҕа Хаан

ыйааҕын толоро!

12.12.2003.

АЛГЫС КЭРИЭТЭ…

Бу хатыламмат түгэни

хоһуйдарбыан,

Бу алыптаах үгэни

туттарбыан,

Уран тыл, уйан дорҕоон

күүһүнэн

Бу кэмҥэ, бу кэрдиигэ

иҥнэрбиэн!

Бу олох кырдьыгын,

тыйыс кыдьыгын,

Бу баар чахчыны,

диэлийэр дьиҥи,

Сурукпар тиһэн,

сурахха-садьыкка

Суураллыбакка

сырыттарбыан!

Бу кэхтэр кэрэни

кэлэр кэмҥэ

Кэһии кээһэн

хааллардарбыан!

Бу сүтэр көстүүнү

этигэн тылга

илэтитэ эллээн,

Бу эппэт сыһыаны

эйэҕэс ырыа

иһирэҕэр иилээн,

Уһун үйэҕэ

уран сахха

уурдарбыан!

Өбүгэ өйдөбүлүн,

уруу уһуйуутун,

Аймах айымньытын,

Айыы үөрэҕин,

Алгыс кэриэтэ

аман өспөр

тистэрбиэн!

2003 с.

КЫРДЬЫК УОННА СЫМЫЙА

Кырдьык —

            күн утаҕын курдук —

сырдык!

Кини кыайдаҕына

              үөрүүбүттэн ытыыбын.

Кырдьык —

            харах уутун курдук —

аһыы…

Тулабар албын —

              мин күнүм киириитэ

Туос сымыйа —

              күнүһүн түүнүм кэлиитэ.

Онтон хомойон

              ытыыбын,

Хараҕым уута эмиэ

аһыы…

Сымыйа —

          күн сырдык сыралҕаныгар

умайбатын,

ууллубатын сөҕөбүн!

Күнүс уонна түүн,

кырдьык уонна сымыйа

Эмиэ да дьэҥкэ,

эмиэ да мунаах…

Биһиги күнү, түүнү

эндэппэккэ араарабыт,

Оттон кырдьыгы-сымыйаны

бутуйабыт.

Ол да иһин

            бэйэлээх бэйэбит

олохпутугар мунабыт.

Дьэ уонна кимиэхэ

              сирдьит буолуоҥуй,

суолдьут аатырыаҥый,

Бэйэҥ

              харааччы мунан бараҥҥын,

Кырдьык диэн

              туос сымыйаны

тутан тураҥҥын!

Эн түүнүҥ үөһүгэр,

              сымыйа кыайар үгэнигэр,

Сүрэххин өҥөйөн

              көрбүтүҥ дуо?

Тойон сүрэххэр

              кырдьык тымтыга,

Сымыйа түүнүгэр

              кыламныыра буолаарай?

Кыламныыр кыым

              кырдьыгыҥ тымтыга

Хотуулаах айаныҥ

              суолун ыйаарай?

2003 с.

САНАА БУОЛАРДААХ, БУОЛБАТТААХ

Санаа-оноо,

мин санаам кулутабын,

Санаабын

түбүккэ кубулутабын.

Санаабынан

тугу бары оһоробун,

Олоҕум сүнньүн

санаабынан оҥоробун.

Мин

Санаа буолардааҕынан,

санаа буолбаттааҕынан

олоробун.

Санаам буолбатыттан

салҕабын түргэнник,

Санаам буоларын

баҕарабын уһуннук.

Санаам буолбатыттан,

баҕам туолбатыттан

Санааргыыбын, салыйабын,

олохтон сылайабын.

Дэҥҥэ көрсөр

санаам буолардааҕар,

Ырам илэ көстө

томтойо туолардааҕар

Дьүөрэлэһии кэлэр,

өй сүрэхтиин иллэһэр.

Сүрэхпэр таптал,

үөрүү, кэрэ тиллэр.

Санаа куттаах буоламмын

                        санаарҕыыр айылгылаахпын,

Тутан турарбынааҕар

суоҕу суохтуур эбиппин.

Баартан баранар

баламат майгылаахпын,

Ыраахтан салҕыбат

ыллыыр ыралаахпын.

Мин

    санаа буолардааҕынан,

санаа буолбаттааҕынан олоробун…

2003 с.

ЫРА ТЫЛА – ЫРЫА

Ырам тыллар – ырыа тыла

Мин сүрэхпэр иитиллэҕин,

Ырам тыына – ырыам тыла

Мин ийэ куппар тыллаҕын.

Иэйэр кутум – ырыа кутум,

Уран тылбар уһуллаҕын,

Доҕуһуолга, кэрэ куоласка

Дьүөрэлэһэ кутуллаҕын.

Мин күндүлүөм эйигин

Ыра ыһыаҕын тылынан,

Толору ырыа куттаах

Кыынньар иэйии кымыһынан.

Сынньан, сылаанньый доҕоруом,

Сылаас сыдьаай тыллартан.

Манньый, астын, сэгэриэм,

Ыралаах ымыы ырыаттан.

Ыраланарым тухары

Ырыа мин сүрэхпэр уйалаах,

Санаам сахалыы саргыта

Ырыам тылыгар тыыннаах.

16.12.2003 с.

КЭМСИММЭТ ЭБИППИН

Кэннибин хайыһа

анаара көрдөхпүнэ,

ахтан аһардахпына:

Сүрэхпин сылытар

ааспыт сылларым

арахпат ахтылҕаннара,

Күннэтэ күүркэйэ

күлүмэхтэнэ түбүгүрбүт

күүрээннэрим үгэннэрэ,

Сыраласпыт дьаныарым,

дьулуспут дьулуурум,

ситиспит ситиһиим.

Дууһабын угуттуур

таптаспыт кыргыттарым

табыллыбыт үгэннэрэ.

Санаабын саймаардар,

саккай сырыыларым

сатаммыт сахтара.

Түгэннэртэн түмүллэн,

үөрүүлэртэн өрүллэн,

санаалартан салҕанан,

Өйбөр-санаабар

өрөөн хаалбыттар

олоҕум өйдөбүллэрэ.

Кэннибин хайыһан

кэмсиммэт эбиппин,

кэлбит суолбуттан…

2004 с.

ЫТЫК ДОРҔООН

Һуот-татай оҕолоор!

Түүн үөһэ.

    Сай.

              Ытык Сахсары…

Алаас-сыһыы арылы күөлэ

Аҥаатта айгыстан

Үрүҥ тумарыгынан

үлүгүнэйбит…

Саха сирин Аар айылҕата

Ахталыйа айгыстан

Нухарыйар нуһараҥ

Нууралыгар абылаппыт.

Бэл, саха балаҕана

Сири кытта силбэһэн

Иһирдьэ тимирэ иһиллии

иһийбит.

Ок-сиэ ньии, оҕолоор!

Ити утуйан унаара сытар

уу куттаах урааҥхайтан

Саймаархай салгын кута

арахсан,

Тыйыс дьылҕатын

Тымыр быатын батан

Сах үйэтин диэки

Сайа көтө турда…

Көрөллөр ини, көрбөттөөр?..

Бээрээ, һуо-аай,

Ити ханна тиийэрдии барда?

Ити тугу көрдүү көттө?!

Һуо-аай!

Көр да маны,

Көрдөрбүтүнэн көттө дии.

Дьэ бэйи, маҥай аллаах!

Төннөр суолуҥ төлкөтүн көрүөхпүт,

Кэлэр суолуҥ кэпсэлин кэтиэхпит…

* * *

Дьэ дуо, доҕоттоор!

Үһүккэ сүһүллэн

Үйэлэри үтэһэлээн

Уос номоҕо буола

Уһаарыллан кэлбит

Өһүк өбүгэ өһүнэн эттэххэ,

Саталаах үйэ дарбаанынан

Саатыыр сахтар саҕана,

Сах саха барахсан

Дорҕоон үөрэҕин баһылаан

Добун үйэлэр уорҕаларын

Домноон сылдьыбыттааҕа үһү…

Ээ-ээ, ити күтүр,

Ол диэки хайыста ээ,

бадаҕа…

* * *

Аар-Дьаалы! Аар-Татай!

Улаан ньуурдаах

Уу дьулайынан

охсуллан киирэн

Этиттэрээри тэриннэҕэ

эминэ тугуй?!

* * *

Кэлэр сири кэтэппит

Кэриим киэһэ ааһан,

Барар сири хаайар

Балай хараҥа түүн барыйан,

Баламат түүлгэ баттатан

Уута уйгуурдан

уһукта биэрдэ,

саха…

Баһыгар баппакка

бардамнык балыйсыбыт,

Хоонньуга уктар

хотун ойох оннугар

Хонук аайы хонсубут,

Хомолтолоох,

хойуу туман санаалара

Таһырдьа ыҥырдылар,

– тур, таҕыс! – диэтилэр…

* * *

Утуйар уутуттан уоскулаҥы

булбатах

урааҥхай саха

Күн күөрэйиэн иннинэ эрдэлээн,

Үөйбэтэҕин,

ахтыбатаҕын билгэлээн,

Ыччыгый ыырдаах

ынах ыллыгын батыһан,

Санныгар ууруммут

Саппаҕырбыт санаалаах

саллаҕар баһын

Санаатын дьайҕардар

Сахсары эбэтигэр салайда.

Хаамтаҕын аайы хаана сырдаан,

Үктээтэҕин аайы өйө дьэҥкэрэн

Тииһигирбит сиригэр

тиийэн кэллэ.

* * *

Субу манна:

Киэмсик кыыстыы кэмчиэрийэн,

Кэрэ симэхтэрин кумуччу туттан,

Айыы таптал уоттаах харахтарбын

Ааһар былыт албыннара

анаарыахтара диэбиттии,

Сир диэки симириктии көрбүт

сибэккилээх сииги кэстэ…

Ол онно:

Тэтэркэй уоһун

тэбэнэттээх мичээрин

Тэҥил дойду тиэхэлээхтэрэ

тэһэ убуруохтара диэн

тэйэ туттан,

Умсугутар уохтаах

уран таһаатын көрдөрүмээри

умса хоҥкуйан,

Иэйиинэн илбийэр

имэҥ кыымнаах иэдэспин

имэрийиэхтэрэ диэн

                    иһирдьэ кистии туттан,

Нусхайа нухарыйбыт

нуурал чэчиктээх

Кырдал устун кырыйа хаамта…

* * *

Эрэй бөҕөнү

эҥээринэн тыырбыт,

Муҥ бөҕөнү

муннунан соспут,

Тойук тоҕотун сураһан

Тоҕой аайы тохтообут,

Алгыс хайдаҕын анаара

Алаас аайы аараабыт,

Тэтим кистэлин билээри

Тэргэн аартыктары тэлбит,

Айылҕа доҕуһуолугар

абылаппыт,

Тыл хомуһунугар

тыыттарбыт,

Сүгүн утуйарын умна

Сүрэ-кута сүлүһүрбүт,

Сатамматах сахабыт аата

Дорҕоон уол диэн этэ.

* * *

Алаата оҕолоор!!!

Һуой-даа!

Оол-ол, буор булгунньах –

Дорҕоон уол курдук,

Саха байаанын

                  саппаҕырбыт санаатын

Санныгар сүгэн

                  санньыйа быһыытыйбыт дии…

Оо, турууй даа,

Саха омук

                  санньыардаах туман санаатын

сыҕайа ыһан,

Буор Булгунньах!!!

* * *

Уо-аа, аа,

оччоҕо доҕоттоор!

Тулхадыйбат тускубут

туһа диэн,

Самныбат саргыбыт

салаллыа диэн,

Сата буурай санаалаах

сахалар – биһиги!

Туойбутунан туран кэлиэ этибит,

Ыллаабытынан ыстанан барыа этибит!

Оннук дуо, үс куттаах

үтүө-мааны сахалаар?!

* * *

Истэҕиэт?! Истибэккиэт?!

Утуйдаххыт уһунуон!!!

Уһуктуҥ даа!!! Уһуктуҥ!!!

Күн күөрэйэрин

күргүөмүнэн көрсүбэтэххитинэ

күнүскүгүт күлүгүрүө,

Саҥа таһааран

саргыгытын түстээбэтэххитинэ

сарсыҥҥыгыт саарбахтаныа.

Уһуктуҥ даа,

уран хааннаах урааҥхайдаар!

Салыйбатах куттаах сахалаар!!!

* * *

Чэйии, Чэйиэҥ!

Чээ-рэ, Чэй! Чэ-Чэ!!!

Үүт-таас олбохтоох

Үрүн Аар тойоҥҥо

Үҥэ-сүктэ, үҥсэ,

Үстэ төхтүрүйэ үстэ

Табыкта охсуоҕуҥ!!!

* * *

Оччоҕо мин,

Ыытар ыра баҕаҕыт,

ырыаҕыт,

ытабылгыт,

ынчыккыт

Ытык Дорҕооно буоламмын,

эһиги сүргүтүнэн туоламмын,

Хара аан хараҕатын туураммын,

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Аан ийэ дойдуну аймаһытыам!

Тоҕус хаттыгастаах

толомон маҥан халлаан

толуу суолун тобулуом!

* * *

Мин – Ытык Саха Уолабын!

Мин – Ырыа Дорҕоон буолабын!

Мин харааммар киирэн,

хааммар иҥэн, —

Дьиҥи, Чахчыны булуом!

Кырдьыгы туойуом!

Толбонноох өй

торумун тобулуом!

Дириҥ долоҕой

ирдэбилин толоруом!

Тыал көтүппүт

тыймыыт да үөстээх

                    тымныы тыллары ириэриэм!

Андаҕар, Аман өс,

Айхал-Уруй, Алгыс,

Ааттал, Албан аат

                алыптаах тылларын

тэһиинниэм!

Өспөт өрөгөй ырыатын,

Өһүк өбүгэ өһүн хоһоонун,

Саргы-Дьаалы саҥатын,

Сатабылын табыам!

* * *

Кэми-кэрдиини курдарар,

Кэнэҕэс кэскил кэпсээнин,

Сир ийэ тыынар

Сиэдэрэй сэһэнин силигин

Ситэн-хотон ситэриэм!

Чыҥыс Хаан

утары этиппэт ыйааҕын дуораанын,

Одун Хаан

уталыйбат оҥоһуутун уораанын,

Дьылҕа Хаан

дьаһаҕын дьайаанын,

Билгэ Хаан

үөйүллүбэтэх үөтүүтүн,

Таҥха Хаан

таайыллыбатах таайбараҥын –

Мин эрэ үүннүөм!

Мин эрэ тэһиинниэм!

* * *

Мин сүллэр этиинии сүөрүөм,

Аан чаҕылҕанныы дапсыйыам!

Мин симэх-чэчик,

сэбирдэх-мутукча

сиккиэринэн илгийиэм!

Мин сиик-таммах,

Уу-сүүрүк сипсиэринэн

имэрийиэм!

Мин саха сүрэҕин

тэтимин олоҕу кытта

дьүөрэлиэм!

Мин Айыы Дорҕоонун аҕалан

аймах-билэ дьоммун,

төрөөбүт ийэ дойдубун

арчылыам!

* * *

Табыкта охсуҥ! Табыкта охсуҥ!!!

Табыкта охсуҥ!!!

Мин Ытык Саха Уолабын!!!

Мин Ытык Дорҕоон буолабын!!!

Ахсынньы, 1995 с.

ГИТААРА

Мин доҕуһуолдьут доҕорум —

гитаара,

Мин кынаттаах атым —

гитаара.

Махтанабын эйиэхэ,

Долгуйар иэйиим

долгураҥ дьүрүскэнин,

Добун халлаан санааҕа

дорҕоон гынан көтүппүккэр.

Дойдубар, дьоммор

мин ааппын ааттаппыккар.

Мин ыллыыр баҕа ырам —

гитаара,

Сүрэҕим ырыаҕа сирдьитэ —

гитаара,

Махтанабын эйиэхэ,

Ис дьиҥим кырдьыгын

иһирэхтик истибиккэр,

Өй-сүрэх мөккүөрүн

дьүөрэ тэтимҥэ тиспиккэр.

Кэрэ, дьикти эйгэтигэр

                      сүрэхпин сиэтэн илдьибиккэр.

Саҥарбат санаам тыллара —

мин гитаарам кыллара.

Иэйиим утаҕын кыллара —

мин гитаарам тыллара.

Махтанабын эйиэхэ,

Иһирэҕим истилэҥин

илдьитэ эн буолбуккар,

Айар олоҕум кистэлэҥин

                    араҥаччылыы арчылаабыккар.

Куппун-сүрбүн ытата,

ыллата арыаллаабыккар.

Саҥарбат санаам тыллара —

мин гитаарам кыллара.

Иэйиим утаҕын кыллара —

мин гитаарам тыллара.

Махтанабын эйиэхэ,

Дорҕоону доҕуһуоллуу

тэтимҥэр тиһэ тиспиккэр,

Абылаҥнаах ахтылҕан аатталбын

                арахпакка арыаллаан испиккэр.

Миигин кытта тэҥҥэ үөрүүнү,

хомолтону билбиккэр.

Эрэллээх доҕорум Гитаарам —

мин айар аҥаарым,

Эйиэхэ мин —

ырабын итэҕэйэбин,

Эйиэхэ мин —

ырыанан сүгүрүйэбин!

2004 с.

ТҮБЭЙ СИРЭ БАҔАДЬЫ ҮРЭҔЭ

Этигэн көстүү

өйбөр элэҥниир

Илэ суоҕу

баардыы тэҥниир.

Ыгыаттам үрэҕинэн

устан иһэбин,

Ахтылҕан уутун

ытыстан иһэбин.

Сүүрүккэ оҕустара

кытылга тиксэбин.

Сыыртан үөһээ

сыһыыга таҕыстым,

Сыллар-хонуктар

сыыстарын ыраастыы,

Сыныйан көрө

сылыктыы батыстым.

Талах ойуур

таманыгар хаамтым,

Тардыылаах дойдум

талыы таһаата

Көҕөрө күөгэйэ

көстө тупсубута

Көймөстүбүт көхсүбүн

көҥө кэҥэттэ.

Ийэ дойдум

күбэй түбэм —

Түбэй сирэ,

Баҕадьы үрэҕэ

Көрүстэ уолун

күөх сирэминэн,

Ааспат ахтылҕан

быстыспат ситиминэн.

Түүлбэр, санаабар,

эбэтэр илэ дуу,

Тоҕо бэрдэй

айылҕа дьиктитэ…

Ийэм эдэрин,

эһээхэй оҕоҕо

Бэйэбин көрөбүн,

бэркиһээн сөҕөбүн.

Иирэ талах быыһыттан

Иэйиэхситим иэйбит,

Аар тиит аттыгар

Айыыһытым айбыт,

Кыстык угун саҕа

кыра балаҕаҥҥа

Күн сирин

көрдөрбүт эбит.

Окко түспүт

оҥоһуум бичигэ

Ойуурга-тыаҕа

оһуор анньыбыт.

Сиргэ түспүт

сэрэбиэйим миэнэ

Көлүйэ таһыттан

көтө көрүүлэ