Buch lesen: «Адвокатпен сұхбат»

Қадірлі тәлімгер, досым және заңгер Кравцов Иван Ивановичтің құрметіне.

АВТОРДАН

Жақында қылмыстық іс жүргізу бойынша бірқатар дәрістер оқуға мүмкіндік туды. Аудиторияның құрамы әр түрлі болды – көбіне жастар, алайда әрқайсысының түрлі деңгейдегі заңдық білімі мен әр түрлі мамандықтары бар. Бірі қазірдің өзінде тәжірибелі адвокат бол- са, бірі сол мамандықты игеруге тырысып жүр, бірі журналист және сот процестері туралы мақалалар жазады, ал, бірі өзі үшін «ұлттық құқық қорғау жүйесінің ерекшеліктерін» түсінуге тырысып жүрген тұлға.

Іс жүзінде осындай «ерекшеліктерге», сонымен қатар күтпеген нәтижелерге тап болған адамдар да болды, кейбіреуі өзін сот әділет- сіздігінің құрбаны деп тапты… Яғни, тыңдаушылардың да уәжі әртүр- лі болды. Сондықтан, маған көбінесе алдын-ала дайындаған дәріс конспектілерін шетке қойып, тыңдаушылармен түсінікті тілде сөйле- суге тура келетін.

Көп ұзамай, артық академизмге ұмтылудың қажеті жоқ екеніне көз жеткіздім, қазіргі уақытта, ең аз ықылас танытудың өзінде «елді жаппай интернеттендірудің» арқасында ҚР ҚІЖК-нің белгілі бір мақа- лаларының заңнамалық ережелері мен нақты тұжырымдарын табу қиынға соқпайды. Менің тыңдаушыларымды оқулықтардан не оқуға болатыны емес, Қазақстан заңдарының «әрпі» мен «рухы» қалай жү- зеге асырылатыны қызықтырды. Олардың маған қойған сұрақтары осыған дәлел бола алады. Сондықтан да, өзімнің «шпаргалкамнан» жиі ауытқып, құқықтық формулалардың белгілі бір тілінен қарапай- ым тілге ауысып отырдым, және дәріс курсының жалпы құрылымын ұстануға тырысқаныммен, кейде өзіме бір тақырыптан екінші тақы- рыпқа «секіруге» ерік беретінмін. Дәрістерден ұласатын қызу әңгіме логикасы осыны талап ететін.

Шынымды айтсам, бұл мені қынжылтпайтын, керісінше қуантатын. Өйткені, танымал ғалымдармен, Құқықтану теоретиктерімен бәсекелес болу менің жоспарыма кірмеген еді. Өзімнің басты міндетімді мүлдем басқаша деп санаймын, ол өз жолын заңгер ретінде бастаған жастарға, өз елінің болашағына мүдделі және немқұрайлы емес Қазақстан азаматтарына қазақстандық қылмыстық іс жүргізу жүйесі, идеалды түрде емес, шын мәнінде қалай жұмыс істейтіні туралы практикалық білім беру.

Сонымен қатар, олармен бұл жүйе қай бағытта даму керектігі тура- лы өз көзқарасыммен бөліскім келді. Оған қоса, түрлі жағдайға байла- нысты әр адам өз еркімен, көбінесе еркінен тыс жүйенің «бұрандасына» айналып, мүлдем жағымсыз жағдайларды басынан өткізуі мүмкін.

Оларды «заңды» теңізде жүзетін «көзге көрінбейтін қиындықтар мен рифтер» туралы ескертуге тырыстым. Мұны істеу маған оңайға түсті, өй- ткені «заңды» өмірбаяныма орай сот қылмыстық процестерінің әртүрлі полюстерінде жұмыс істеп, оларды әртүрлі көзқарастардан көре алдым. Сондықтан, менің практикалық тәжірибем тыңдаушылардың дәрістерге деген қызығушылығын қамтамасыз етті деп ойлаймын.

Кейбір аса қызығушылық танытқандар, әңгімені дәріс залынан тыс жерде жалғастыруға тырысып, өздеріне түсініксіз заңнаманың кейбір түрлерін нақты мысалдармен айқындауды сұрағанын қуана атап өткім келеді. Кейде мұндай әңгімелер тұтас бір пікірталасқа айналатын. Мұн- дай пікірталастар өзіме де көп нәрсеге жаңа көзқараспен қарауға мүмкін- дік береді. Айтпақшы, мен жас ұрпақтың, әсіресе арнайы білім алмаған ұрпақтың, өте заңды аңғалдықпен ерекшеленетініне тағы бір рет көз жеткіздім. Сотқа дейінгі тергеу мен сот процесі қалай жүріп жатқандығы туралы, бұл ұрпақ, негізінен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялық тұрғыдан бізге жақын, бірақ шындықтан алыс – мәселені өздерінің ерекше дедуктивті қабілеттерімен немесе сиқы- рлы сараптамалық технологиялармен, одан қалса, көбінесе шатырдан секіру мен табельдік қарудан ату көмегімен шешетін Санкт-Петербургтік «оперлардың», прокурорлардың және адвокаттардың тәтті жұмыс күн- дері туралы телехикаяларынан пайымдайды. Мен бұл иллюзияларды кем дегенде ішінара жоққа шығара алдым деп үміттенемін.

Осы дәрістерден тыс әңгімелесу кезінде, кәсіби міндеттеріне қыл- мыстық хроника кіретін жас, бірақ қазірдің өзінде өте танымал қа- зақстандық журналист ерекше қызығушылық танытты. Ол дәрістерді, сонымен бірге біздің сұхбаттарымызды диктофонға жазып отыратын, және дәл осы жазбалар, менің жеке конспектілеріммен қатар, сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған кітаптың негізін қалады. Егер са- бақтарымызды диалог түрінде баяндап, оларға тікелей дәрістерден мате- риалдар қоссам, бұқаралық оқырман үшін бұл жақсы және қол жетімді болады деп ойладым.

Журналист, оны Даниял деп атайық, менің сұхбаттасушымның бей- несі ретінде кітапқа енуге сыпайы түрде өз келісімін берді. Дәрістерім мен жазушылық күш-жігерімнің кішігірім жемісі оқырмандарға қы- зықты, әрі пайдалы болады деп шын жүректен үміттенемін.

Сонымен қоса айта кетерім, бұл кітап көптеген адамдардың көме- гінсіз, кеңестері мен қолдауынсыз ешқашан жарық көрмес еді. Ең ал- дымен, менің заңгер болып қалыптасуымның барлық жылдарында жа- нымда болған жұбайым Ғалияға шын жүректен алғысымды білдіргім келеді. Мәтіннің әдеби өңдеуі және журналист бейнесінің идеясы үшін, Борис Стадничукқа ерекше ризашылығымды білдіремін, онсыз бұл кітап құрғақ және қызықсыз болып шығар еді. Сонымен қатар, ғылыми шолушы Рехсон Светлана Николаевнаға шын жүректен алғыс айтқым келеді. Әрине, сонымен қатар, осы кітапты басып шығаруыма көмекте- скен Досым Сәтпаевқа үлкен рахмет.

Тайыр Назханов

ПІКІР

Адвокат Тайыр Назхановтың кітабынан алған әсерім туралы бір- неше сөз жазу мүмкіндігіне ие болғаныма қуаныштымын. Бұл кітап, алғашқы бетінен бастап, барша құқықтық процес әлеміне терең үңіл- гендердің қызығушылығын тудыратыны сөзсіз.

«Адвокатпен сұхбат» кітабының мазмұны біздің қоғам үшін өте маңызды болып табылатын жас ұрпақтың құқықтық санасы мен құқықтық тәрбиесі мәселесін қозғайды. Тиімді құралдардың бірі – прак- тик-заңгерлермен тікелей диалог, бұл құқықтық білімді алуға ғана емес, сонымен қатар оларды қолдану дағдылары мен икемділікті қалыптасты- руға ықпал етеді. Дәл сол жас, өте ізденімпаз журналистпен сұхбат не- гізінде осы туындының негізгі кенептері құрылды. Сұрақтар мен жауап- тар арқылы автор қылмыстық процестің процессуалдық негіздерін, оның эволюциясы мен қазақстандық іс жүргізу құқығының қазіргі жағдайын ашып айтады. Сотқа дейінгі тергеудің құқық қолдану практикасының «тұзақтары», оның ішінде жасырын тергеу жүргізу жүйесі және осы тұзақтардан шындықты шығару ісіндегі адвокаттық жұмыстың қиын- дықтары қолжетімді түрде баяндалған.

Сот процесінде арнайы білімді пайдалану арқылы мамандар мен сарапшыларды дәлелдеу үдерісіне тарту, олардың қызметінің ерекшелік- тері мен процесске қатысудың қазіргі проблемалары оқырмандарды қы- зықтыратыны сөзсіз.

Кітаптың материалы кез келген оқырман үшін оңай, қолжетімді және түсінікті түрде қабылданады, өйткені негізгі құқықтық білімдер практикасынан қызықты мысалдармен бекітіліп, автормен бірге логи- калық ойлауға және материалды бағалауға мәжбүрлейді.

Қолданыстағы заңнаманы қолданудағы практикалық қиындықтарға қарамастан, бүкіл туындының лейтмотиві құқыққа деген құрмет пен қазақстандық сот төрелігінің адамгершілігі мен әділдігіне деген терең сенімге тәрбиелеу болып табылады.

Авторға деген шексіз құрмет пен оның туындысы үшін ризашылық білдіруші,

С.Н. Рехсон, заң ғылымдарының кандидаты, Алматы қаласының «Тұран» университетінің «Құқықтану және халықаралық құқық» кафедрасының доценті

БІРІНШІ ТОМ

«АДВОКАТТЫҢ ХИКАЯЛАРЫ»

«ОЛАРДА» ЖӘНЕ «БІЗДЕ». ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС:БҰРЫшТЫҢ ҚАТЫСЫ ЖОҚ!

Даниял бірден балалар ертегілерінде немесе басқа әдеби шығарма- лардан бізге белгілі «оңға барсаң – басыңды жоғалтасың», «басыңмен жауап бересің» және т.б. сияқты сөздерді есіне түсірді. Осылайша, біз «этимологиялық» тұжырым жасадық, қылмыс дегеніміз – орта ғасыр- ларда дәлме-дәл мағынада «баспен жауап беруге» тура келген әрекет, ал қылмыстық процесс дәл кімді «басынан айыруға» болатынын, не болмайтынын анықтап отырған. Бұл бейнелі емес, сөздің тура мағы- насында айтылған және көптеген елдерде осы жақын уақытқа дейін қолданылған жаза. Мысалы, Францияда осы мақсаттарда қолданы- латын арнайы құрылғы-гильотина бірнеше ондаған жыл бұрын ғана қолданылған.

Біз адамгершілікке толы уақытта өмір сүріп жатқанымызға қуанып, бірлесе отырып, орыс тіліндегі «уголовный» термині ағылшын тілінде- гі criminal (crime – қылмыс), ал неміс тіліндегі – Strafe (жаза) терминіне сәйкес келетінін еске түсірдік.Тиісінше, қазақ тіліндегі «қылмыстық» термині «қылмыс» деген сөзден шыққан. Жалпы, біз қай тілді, қай елді алып қарасақ та, қылмыстық процесс өз алдына барлық жерде бірдей мақсат қояды және бірдей функцияға ие – ол қылмысқа қарсы күрес.

Осы жерде Даниял маған негізгі сұрағын қойды, оның жауабы – бұл бүкіл осы кітаптың мазмұны. «Негізінде, қылмыспен Геракл, Робин Гуд, тіпті біздің Алдар Көсе немесе орыс эпостарының кейіпкері Илья Муромец сияқты мифологиялық және әдеби кейіпкерлер күреседі ғой», – деді ол. Алдар Көсе арам және алдамшы байларды жазалайды, ал Илья Бұлбұл-қарақшыны ұстайды. Егер де, жаңа буын кейіпкер- лерін алып қараңыз, онда барлық «супермендер» мен «өрмекшілер», «Америка капитандары» және «мысық әйелдер» қылмыспен күресуде. Сонымен, олардың қызметін «қылмыстық процесс» немесе, кем деген- де, «қылмыстық қудалау» деп атауға бола ма?

«Ешқандай жағдайда!» – дедім мен. «Өткен және қазіргі за- манғы ертегілердің барлық кейіпкерлерінің істері, іс жүзінде, бұл тек тергеусіз сот пен озбырлықтан басқа ештеңе емес»! Алда, біздің диалогтарымызда, түсінікті болу үшін, өзімді жәй Тайыр, ал менің сұх- баттасушымды – Даниял деп атайтын боламын.

ДАНИЯЛ – «Бірақ олар әділеттілік үшін күресіп, қылмыскерлерді жазалайды ғой»!

ТАЙЫР – Өткен ғасырларда бұл эпостар мен ертегілердің тыңда- ушылары мен оқырмандарына ұнаса, ал бүгінде кино көрермендеріне ұнайды. Келісемін. Алайда, бәрін жете түсініп алайық. Міне, даңқты батыр Илья келе жатып, ағашта отырған Бұлбұл-қарақшыны көреді. Со- нымен, ол не істейді?

ДАНИЯЛ – Ол оны әділ жекпе-жекте жеңіп, қапқа салып, Киевке апарады, онда оның басын шабады. Қылмыстық жазадан несі кем?

БҰЛБҰЛ, БҰЛБҰЛ, БҰЛБҰЛ ҚҰС…

ТАЙЫР – Мына екі мысалды қарастырып көрейік – Илья Муромец және Алдар Көсе, алайда, ертегі емес, қазіргі заманғы құқықтық тұжы- рымдамалар тұрғысынан қарастырайық.

ДАНИЯЛ – Келісемін, бәрі мифологиялық шындықта емес, біздің заманымызда және біздің уақытымызда болып жатыр деп көрейік.

ТАЙЫР – Біріншіден, Ильяға Бұлбұлға шабуыл жасауға, оны қама- уға алуға, еркіне қарсы бір жерге сүйреп апаруға кім рұқсат берді? Ал, одан кейін оны жазалап, өлтіруге кім рұқсат берді?

ДАНИЯЛ – Алайда, ол нағыз қарақшы емес пе? Қаншама жанды құрбан етті.

ТАЙЫР – Оны кім дәлелдеді? Дәлелдер қайда, айғақтар ше? Ысқы- рды ма? Бірақ ысқыру, тіпті ең қатты және жағымсыз болса да, бұл қыл- мыс емес. Ары кетсе, қоғамдық тәртіпті бұзуға жатады.

ДАНИЯЛ – Бірақ, сол жерде, оның ағашының айналасында адамның сүйектері шашылып жатты, ал жол болса қаңырап, арамшөптер басып кеткен және де ол Ильяны қорқытты емес пе?

ТАЙЫР – Ол кімнің сөзінен белгілі болды? Ильяның сөзінен бе? Қисынсыз қарама-қайшылық туралы айтпай-ақ қояйын – жолды арамшөп басып кеткен, демек, оның бойымен ұзақ уақыт ешкім жүрмеген және ол жерде Бұлбұл тонайтындай ешкім болмаған. Және, оны тек сот қана кінәлі деп тани алады, ал, ол сот болмады. Сондықтан, Бұлбұлдың өзі қазіргі заманғы тұжырымдамаларға сәйкес, мәжбүрлі түрмеге қамау, жала жабу және тағы басқа оншақты қылмыс үшін сотқа Ильяның үсті- нен шағым түсіре алатын еді. Ал, осының барлығын Ильяның өзі ойлап тапқан жоқ па?

ДАНИЯЛ – Жақсы адвокатпен ол Ильяны түрмеге қаматып, тіпті одан өтемақы талап ете алар ма еді – гривнамен немесе карбованецпен? Сонда, Илья өзінің заңсыз әрекеттерін жасыру үшін Бұлбұлды өлтірді ме? Мұныңыз жақсы шықты. Ал, Алдар Көсе ше?

ТАЙЫР – Өкінішке орай, қылмыстық заң тұрғысынан Алдар Көсенікі де дұрыс емес. Ия, ол алаяқтарды жазалайды, алайда, заңды жолмен бе? Оның өзі де оларды тонау үшін алаяқтық схемаларын жүзеге асырды! Сондықтан да, ертегі логикасын қазіргі таңда іске асырудың қажеті жоқ!

ДАНИЯЛ – Сонда Сіз әділдік үшін күресудің қажеті жоқ деп ай- тқыңыз келе ме?!

ТАЙЫР – Әрине, күресу керек! Оның үстіне бұл күреске бәріміздің атсалысуымыз керек. Бірақ, әр адамның әділеттілік туралы өз пікірі бар және ол басқалардың түсінігінен өзгеше болуы мүмкін болғандықтан, мұндай күрес үшін нақты ережелер жасау қажет. Әйтпесе, заңды анархия билік ететін болады.

ДАНИЯЛ – Бір сөзбен айтқанда, шектен шыққандық, бассыздық?

ТАЙЫР – Иә, мәселенің мән-жайын жақсы білдіретін осындай термин бар… Менің ойымша, сіз айтқандай, «бассыздықты» болдырмау үшін, заңды терминологиялар пайда болды және оның көмегімен әділет- тілік үшін күрестің барлық қатаң ережелері айтылды.

ДАНИЯЛ – Менің болжауым бойымша, бұл заңдар қазірдің өзінде жазылып қойған.

ТАЙЫР – Әрбір елдің қылмыстық іс жүргізу заңында. Өйткені, қыл- мыстық іс жүргізу мемлекет пайда болғаннан бері бар.

ДАНИЯЛ – Бұрын ешқандай қылмыс болған жоқ деп ойлауға бола- тын шығар?

ТАЙЫР – Әрине, заңды мағынада айтатын болсақ, ондай ұғым болған жоқ. Адамдар кісі өлтіру, тонау және басқа да қорқынышты істер жасады, бірақ оларды тоқтататын заң болған жоқ. Міне сондықтан да әділдік үшін күресушілер..

ДАНИЯЛ – Алдар Көсе немесе Илья Муромец сияқты әрекет ету- леріне тура келді!

ТАЙЫР – Дұрыс айтасыз! Адамдар әрқашан қылмыс жасаған және, өкінішке орай, жасайды да, мұның бәрі адамның табиғатына тән және, өкінішке орай, мұны мойындауымыз керек. Бірақ, қазір мемлекет құрылғаннан кейін оның негізгі функцияларының бірі қылмыспен күре- су болып табылады. Сондықтан да, мемлекет заңдылық пен құқықтық тәртіпті, азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды қамтама- сыз ету мақсатында құқық қорғау органдарының тұтас жүйесін құрды. Және қандай-да бір қылмыстық әрекетті тергеу жолдарын нақты регла- ментпен белгіледі.

ДАНИЯЛ – Ал, бұл ережелер нақты біржола белгіленді ме?

ТАЙЫР – Әрине, жоқ. Айтпақшы, мен Қазақ КСР-нің Қылмыстық іс жүргізу кодексімен жұмыс істеп үлгердім, содан кейін 98-де жаңа Қыл- мыстық іс жүргізу кодексі, содан кейін 2014 жылы тағы біреуі қабылдан- ды. Яғни, бүгінгі тәуелсіз Қазақстан тарихында бұл үшінші Қылмыстық іс жүргізу кодексі, оған жыл сайын түзетулер енгізіліп отырады. Біздің айналамыздағы әлем әр минут, секунд сайын өзгеріп жатыр және барған сайын жылдамырақ өзгеретін болады. Сонымен бірге, қоғамда әділет- тілік үшін күресетін ережелер де өзгеруде.

ДАНИЯЛ – Жақсы жағына.

ТАЙЫР – Иә, көп жағдайда жақсы жағына. Бірақ мұнда көп нәрсе өзімізге – осы ережелерді қалай қабылдап, оларды қалай қолданатын- дығымызға байланысты. Өкінішке орай, теория мен практика сәйкес келе бермейді. Мұның өзіндік объективті себептері де бар, оны сұхбат барысында айтып, түсіндіруге тырысамын.

САЙЫСҚА ТҮСУ НЕМЕСЕ АҚТАЛУ?

ДАНИЯЛ – Объективті себептер деп не жайлы айтар едіңіз?

ТАЙЫР – Объективті себептер деп әдетте кез келген нақты адам- ның, яғни субъектінің немесе тіпті осындай «субъектілердің» тобының еркінен немесе кінәсінен емес, кездейсоқ, тарихи, климаттық, геосаяси, экономикалық жағдайларға байланысты туындаған себептерді айтуға болады. Мұнда, атап айтқанда, қылмыстық процестің екі түрлі түрі бар – айыптау және қарсыласу, олар объективті тарихи себептерге байланы- сты туындады.

ДАНИЯЛ – Қарсыласуға түсудің оған қандай қатысы бар екені ту- ралы аздап айта кетесіз бе?

ТАЙЫР – Түсінікті болу үшін Илья Муромецпен мысалды алайық. Ол Бұлбұлды Киевке, князь Владимирдің алдында әкелді емес пе. Бірақ, олар Бұлбұлға Ильяға қарсы талап қою мүмкіндігін берді ме?

ДАНИЯЛ – Жоқ.

ТАЙЫР – Ал, оған ақталуға мүмкіндік берді ме?

ДАНИЯЛ – Жоқ. Өзін қорғау үшін енді-енді ысқырып бастап еді, бірден басын шапты!

ТАЙЫР – Мұндай процесті қарсыласу деп айтуға бола ма?

ДАНИЯЛ – Мұнда қайдағы қарсыласу! Барлығы да Ильяның айып- тауымен құрылған… Сіз негіссіз деп атаған…

ТАЙЫР – Өте дұрыс, өкінішке орай, мұндай жағдай тек ертегіде ғана болмайды. Енді, ертегілерді былай қойып, тарих жайлы байыппен сөз қозғайық. Ежелде, іс жүзінде, қылмыстық іс жүргізудің айыптау түрі ғана болған. Яғни, қылмыстық іс айыптаудың нәтижесінде ғана қозғалған, қазіргі тілмен айтқанда, жәбірленушінің арызымен ғана. Ай- ыптау болмаса, қылмыс та жоқ.

ДАНИЯЛ – Менің сиырымды ұрлап кетті делік. Іс басталуы үшін мен біреуді кінәлауым керек, егер күдіктенсем, мысалы көршімді. Ал, кімді кінәлайтынымды білмесем, онда менің сиырым ұрланбаған болып шығады ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олай емес. Дәл қазіргідей сиырыңыз ұрланды деп мәлімдей аласыз. Алайда, мұны нақты кім жасағанын дәлелдеп, айып- талушыны өзіңіз сотқа әкелуіңіз керек (ғылымда бұл жеке сот ісі деп ата- лады). Сондықтан да, дәлелдеу ауыртпашылығы айыптаушыға түсетін. Дәл осы адамның сиырыңызды ұрлағанын немесе басқада бір зиян кел- тіргенін дәлелдеуге міндеттісіз. Тәуелсіз тергеу көзделмеген. Судья бір нәрсе жинауға немес істеуге міндетті емес, ол тек Сіз келтірген дәлел- демелерді қарастырып, айыпталушыны тыңдап, содан кейін айыптау немесе ақтау үкімін шығаратын. Және бұл өте әділетті болды, әсіресе Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим сияқты елдерде. Ол жерде, тіпті өзінің көз қарасын қисынды, әрі дәлелді түрде қорғау үшін әр тарап қорғаушы жалдай алатын. Демосфен мен Цицеронның есімдерін естіген боларсыз?

ДАНИЯЛ – Ия, бұлар белгілі саясаткерлер мен шешендер!

ТАЙЫР – Әрине, сөз шешені атағын олар сот отырыстарында қорға- ушы ретінде сөз сөйлеу арқылы иеленді.

ДАНИЯЛ – Яғни, әр қорғаушының сөмкесінде саясаткердің «таяғы» бар ма?

ТАЙЫР – Біз қазір мүлдем басқа әлемде өмір сүріп жатырмыз, алай- да, бүгінде де мұндай мысалдар өте көп. Бірақ, сол кездердің өзінде қар- сыласу формалары пайда бола бастады. Орта ғасырларда оның кейбір формалары сыналып көрілді. Мысалы, Ежелгі Ресейде «алқап» деген формасы болған.

ДАНИЯЛ – Қандай алқап? Бидай алқабы ма? Әлде, қара бидай алқа- бы ма?

ТАЙЫР – Жоқ, «алқап» деп айыптаушы мен айыпталушы қарула- нып шығып, соғысқан алаңды атады. Кім жеңсе, сонікі дұрыс.

ДАНИЯЛ – Демек, олар кінәліні емес, мықтыны анықтаған болып шықты ғой?

ТАЙЫР – Бұл жағдайда Орта ғасыр адамдарының психологиясын ескеру керек. Олар Құдай әрдайым дұрыс адамға көмектеседі деп сенді, бұл дегеніміз кім күшті болса, соның артында Құдай және шындық тұр деген сөз.

ДАНИЯЛ – Мұнда, әрине, қисын бар… Діни.

ТАЙЫР – Ырымшылдық деген дұрысырақ болар. Алайда, бұл логи- каның өзі инквизициялық процестердің логикасынан гөрі жақсы.

ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды соттаған кезде ме? Яғни, сол кездегі көріпкелдерді?

ТАЙЫР – Өкінішке орай, тек олар ғана емес, шіркеу догмаларынан сәл ауытқыды деп күдіктенгендердің бәрін.

ДАНИЯЛ – Бұл жағдайда іс жүргізу «ерекшелігі» қандай болды?

ТАЙЫР – Айыпталушыға іс барысына қатысуға көбіне мүмкіндік берілмегендігі.

ДАНИЯЛ – Ол, қалай сонда?

ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайық. Оны ешкім ұрлаған жоқ, ол себепсізден-себепсіз өліп қалды дейік. Ал, Сіз ортағасырлық ырымшыл адам ретінде оған біреу дуа жасады деп миыңызға құйып алдыңыз. Сіз тіпті оның кім екенінде білесіз. Ол өзін дуагермін деп атап жүрген көр- шіңіз. Енді, оның атына шағым жазасыз. Немесе жазбайсыз, өйткені ол кезде көбі сауатсыз болған, сондықтан осындай зұлым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны қамауға алып, жоғарыда айтылған инквизиция процесі басталады. Оның үстіне судья тергеушінің, айыптаушының, тіпті қорғаушының функцияларын бір өзі атқарады. Әрине, үкімді де өзі шығарады.

ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жақсы жайғасқан екен!

ТАЙЫР – Одан әділдікті күтудің де керегі жоқ. Сонымен қатар, көбі- не айыпталушы өзінің кінәсін мойындауы негізгі және жалғыз дәлел болды.

ДАНИЯЛ – Ортағасырлық Қазақстандағы процесс бұдан өзгеше болды ма?

ТАЙЫР – Иә, және үлкен айырмашылық болды. Осыған дейін еу- ропалық процесс туралы әңгімелестік. Бізде, Қазақстанда, мың жылдан астам уақыт бойы адамдар өздері таңдайтын билер соты болды. Оның үстіне, оның шешімдері дәлме-дәл, бұлжытпай орындалып отырды. Өлім жазасының орнына ақшалай төлем жүйесі қолданылды. Құқық бұзушылық неғұрлым ауыр болса, айыппұлдың құны соғұрлым жоғары болады. Егер іс ауыр болмаса, онда оны тек бір би ғана қарастырды. Ал, егер ауыр болса, онда бес би. Егер де, дауға әр түрлі жүздің өкілдері қатысса, онда билердің саны жиырмаға жетуі мүмкін болды. Тараптар дауға білімі, шешендік шеберлігі және беделі бар қорғаушыларды тарта алды. Өкінішке орай, Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, жиырмасыншы-о- тызыншы жылдары билердің соттары, сондай-ақ, басқа да рухани және діни көшбасшылар жойылды, көбінесе тура мағынада. Ал, Екінші дү- ниежүзілік соғыстан кейін кеңестік жазалау сот жүйесіне бейімді кеңес адамы қалыптасты.

ДАНИЯЛ – Түсінікті. Қазақ заңнамасында азаптау немесе басқа да заңсыз әрекеттер болған жоқ. Сталиндік қуғын-сүргін жылдары мой- ындауды қалай алды? Неге десеңіз, көптеген қазақ көшбасшылары шағымдардың кесірінен оққа ұшты. Инквизициялық әдістермен бе?

ТАЙЫР – Өте дұрыс аналогия жасадыңыз. Мәселен, Сталин зама- нындағы саяси процестер, сотқа дейінгі тергеу сатысында да немесе сот процесінде де, осы инквизиторлық қағида бойынша, көбіне жабық режимде және қорғаушының қатысуынсыз өтті. Ал, айыпталушының мойындауы «дәлелдердің патшайымы» деп саналды. Тіпті репрессия жылдары ақылға қонымды ережелер мүлдем болған жоқ деп айтар едім. Мұндай бассыздыққа тіпті ортағасырлық инквизиция да жол бермеген.

ДАНИЯЛ – Ортағасырлық Еуропада инквизиторларының ережелері қандай болды?

ТАЙЫР – Шынымды айтсам, өзіндік ерекшелігі болды. Айып- талушы әйелге еркекке қарағанда аз, ал кедейлерге байларға қарағанда аз сенім артты. Мен айтпасам да, азаптау амалдарының болғанын түсініп отыраған боларсыз. Бірақ, Орта ғасырда бір азаптау әдісін екі рет қол- дануға жол берілмеді.

ДАНИЯЛ – Әйтеуір, бір жақсы жағы бар.

ТАЙЫР – Шындығында, азаптау әдістерін тек «дәлелдер патшайы- мын» алуға жеткілікті болу үшін ғана ойлап тапты. Ал айыпталушы іс жүзінде қылмыстық процестің субъектісі емес, оның объектісі болды.

ДАНИЯЛ – Бұл нені білдіреді?

ТАЙЫР – Ол өзі процеске қатысқанымен, іс жүзінде, тек мойындау алу үшін қолданылған бұйым ретінде ғана болды.

ДАНИЯЛ – Ол бәрін жоққа шығарып, өз нұсқасын ұсына алар еді ғой?

ТАЙЫР – Егер сізді азаптап жатса, оны жасау қиынға соғады. Со- нымен қатар, азаптауды қоспағанда, жауап алу тактиксының өзі ерекше болды. Мәселен, егер дуагерлікпен айыпталған әйел жауап алу кезін- де үндемей, алдына қарап отырса, демек, ол өзін қолдайтын шайтанды көрді, демек, мойындамайды деген сөз.

ДАНИЯЛ – Ал, егер айқайлап, жан жағына қараса ше?

ТАЙЫР – Шайтанды іздеп, шақырып отыр дегенді білдірді. Кінәсін мойындаған жағдайда, әрі қарай азаптамаса да жаны тозаққа емес жан- натқа түсу үшін оны отқа жаққан.

ДАНИЯЛ – Сонымен, ол кезде ақтау үкімінің мүлдем болмағаны ма?

ТАЙЫР – Болды, дегенмен өте сирек. Көп жағдай төрешіге байланы- сты болды. Немесе айыпталушының таныстары мен туысқандарына…

ДАНИЯЛ – Яғни, олар төрешімен қалай «жұмыс істегендеріне» бай- ланысты ма? Мұндай жағдай, қазірде болып тұратын шығар?

ТАЙЫР – Болып тұрады деп айтып жатады. Бірақ, ол кезде кінәнің дәлелдері жеткілікті ма, жоқ па деген шешімді төрешінің өзі қабылдаған. Жазаның бірнеше түрі болды: айыптау, ақтау және «күдікті ретінде қалдыру».

ДАНИЯЛ – Күдікті ретінде қалдыру? Ал, бұл нені білдірді?

ТАЙЫР – Дәлелдер жеткіліксіз, алайда, біз дәл сенің кінәлі екеніңді білеміз дегенді білдірді. Яғни, дәлелдай алмаймыз, сондықтан, әзірге бостандықта жүре тұр.

ДАНИЯЛ – Енді, қателік жасама дегендері ме? Бүгінгі күндегі шарт- ты үкімге ұқсас па?

ТАЙЫР – Жоқ, керісінше, іс дәлелсіз болғандықтан тоқтату.

ДАНИЯЛ – Процестің қарсыласу түрі ежелгі дәуірден басталды деп айттыңыз. Ал, бүгінгі күнде ол нені білдіреді?

ТАЙЫР – Қарсыласу процесі, шын мәнінде, айыптауды одан әрі дамыту болып табылады. Басты айырмашылық, әрине, айыптаушы тараптың әуел бастан артықшылықтарының болуында. Мұнда айып- талушы іс жүзінде барлық басқа қатысушылармен тең құқылы. Барлық сот талқылауы сотта өтеді, яғни айыптаушы да, қорғаушы да – әрқайсысы өздерінің дәлелдерін жинап, сотқа ұсынады, ал судья арбитр ретінде тек адамның кінәлі немесе кінәсіз екендігін бағалайды. Және барлығы мықты, әрі салмақты дәлелдерді кімнің ұсынатындығына байланысты. Біздің уақытымызда тек айыптау процесінің түрі ғана қолданатын ел жоқ. Англосаксон елдерінде қылмыстық процестің дауласу түрі орнаған. Ал, көптеген басқа елдерде аралас түрі.

ЖАМАН АДАМ МЕН ЖАҚСЫ ЕРЕЖЕ

ДАНИЯЛ – Сіз атап өткен дауласу процесі Англосаксон елдерінде бірінші неден басталады?

ТАЙЫР – Ол жерде қылмыстық процес қамауға алудан басталады…

ДАНИЯЛ – Біздегідей екі айға ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олардың қамауға алуын біздегі тұтқындаумен салы- стыруға болады.

ДАНИЯЛ – Иә-иә! Бұны талай рет кинофильмдерден көрдім ғой. Онда олар – Сіз мынандай күдікпен тұтқындалдыңыз, үндемеуге, «мынаған-анаған» құқығыңыз бар, соның ішінде қорғаушыға, – деп жа- тады емес пе…

ТАЙЫР – Иә, дәл Сіз келтіргендей емес, бірақ ұқсас. Бұл «Миранда ережесі» деп аталады. Айтпақшы, заң өкілдері тұтқындау кезінде айтуға тиісті сөздер Американың барлық штаттарында бірдей емес. Бірақ көбі- несе бұл келесідей айтылады: «Сіздің үндемеуге құқыңыз бар. Айтқан- дарыңыздың бәрі сотта сізге қарсы пайдаланылуы мүмкін, әрі пайдала- нылады. Адвокатыңыз тергеуге қатыса алады. Егер адвокаттың қызмет ақысын төлей алмасаңыз, оны мемлекет ұсынады. Қандай құқықтарыңыз бар екені сізге түсінікті ме?». Яғни, тұтқындалған адам сіздің айтқа- ныңызды жақсы, әрі нақты түсінгеніне көз жеткізу керек.

ДАНИЯЛ – Неліктен бұл тұжырым Миранда ережесі деп аталады?

ТАЙЫР – Оларда, яғни АҚШ-та Миранда есімді қатыгез қылмы- скер болған, айтпақшы, жауап алу алдында оны құқықтары туралы ешкім ескертпеген. Ол өзінің кінәсін мойындап, сотталды, бірақ оның

қорғаушысы Аризона Жоғарғы Сотына, содан кейін АҚШ Жоғарғы Со- тына шағымданды. Сөйтіп, іс қайта қаралуға жіберілді.

ДАНИЯЛ – Сонда, Сіз айтқандай, қатігез қылмыскерді босатты ма? «Дәлелдер патшайымы» көмектеспеді ме?

ТАЙЫР – Жоқ, іс сол жерде қайта қаралды, және оның мойында- уымен қоса басқа да айғақгар болғандықтан, жазадан жалтара алмады.

ДАНИЯЛ – Сонда, қандай айырмашылық бар?

ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар! Миранда ережесінің арқасында көптеген жазықсыз адамдар полицияның қысымынан құтылып, занды құқықтарын біліп, тәжірибелі мамандардың көмегімен оларды қорғай алды.

'Сіддщ ү-ндеме^ге ҚұҚы-ңыз Sap. .АйтКа-ндарьіныдды-ң Sepi comma сідге kapct>i кхайдала-ныл^ы мүмкі+о әрі наіАдала+іЫАады. ;Адвокатьщьіз терге^ге <атыса алады. £гер адёо]<,атупьщ Қызмет аҚысьж төлеіА алтасапыз^ оны мемлекет ұсынады. Қа-ндай кұҚыКтары+іыд і Sap ekeni c\^ae.

түсі-нікті ме?*

ДАНИЯЛ – Жаман емес… Неге осы ережені барлық жерге енгізбеске?

ТАЙЫР – Ия, әрине, тіпті ертең-ақ Миранда ережелерін және басқа да теориялық тұрғыдан пайдалы формаларды енгізе аламыз, бірақ, сол ержелер шыныменде сақтала ма, әлде керісінше, жаңа теріс әрекеттерге себеп бола ма деген сұрақ туындайды?

ДАНИЯЛ – Яғни, Миранда ережесі біздің «айтылмаған» ойын ере- желеріне қайшы келер ме еді?

ТАЙЫР – Тек оларға ғана емес, сонымен қатар ұлттық заңнамамы- здың ережелеріне.

ДАНИЯЛ – Әр түрлі елдердегі қылмыстық процестің «ойын ереже- лері» бір-бірінен қаншалықты ерекшеленеді?

ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар. Негізінде, мұны ұлттық кодпен салыстыруға болады. Сіз айтқандай, «ойын ережелері» жоқ жерден пай- да болған жоқ қой. Олар біздің менталитетіміздің ерекшеліктерімен бай- ланысты, ал менталитетіміз ғасырлар бойғы тарихи дамуымыздың нәти- жесінде қалыптасты емес пе. Сондықтан да, қандай да бір формаларды ұлттық заңамаға енгізу үшін бәрін мұқият, абайлап, байыппен жүзеге асыру керек. Кезінде, Горбачевтің басшылығымен бәрін бірден жаңар- тып, социализм жүйесін енгізгілері келді, ал, нәтижесінде не шықты?

ДАНИЯЛ – Елдің құлдырауы және капиталистік қарақшылықтың ақсиюы… Ал, көрші елдерде де дәл осындай мәселелер бар ма?

ТАЙЫР – Сіз қазір, посткеңестік мемлекеттер жайлы айтып отыр- сыз ба?

ДАНИЯЛ – Иә. Ресей Федерациясын немесе Қырғызстанды алып қарасақ, ұқсастықтары көп сияқты.

ТАЙЫР – Келісемін. Бірақ, соған қарамастан көптеген айы- рмашылықтары бар, мысалы, Қырғызстанмен. Біз, қазақстандық заңгерлер, өзіміздің қазақстандық біліктілігімізбен ол елде жұмыс істей алмаймыз, өйткені Қазақстандағы қылмыстық процестің өзіндік ерек- шеліктері бар, ал Қырғызстанда олар өзгеше. Заңгер де – кез келген басқа адам сияқты қолөнерші…

ДАНИЯЛ – «Қолөнерші» сөзін кейбіреулер ренішті сөз деп санайды.

ТАЙЫР – Бекер олай ойлайды. Қолөнерші – бұл өз ісінің қыр-сырын жақсы білетін адам, яғни кәсіпқой. Ал кәсіби шеберліктің қыр-сырын ұзақ және мұқият үйрену керек. Біз қазақстандық заңнамаға сәйкес жұ- мыс істеуге машықтанғанбыз, сондықтан, бізге басқа елде жұмыс істеу қиынға соғады, кейбір кішігірім өзгешеліктерін жіберіп алуымыз мүм- кін, нәтижесінде клиентіміз жеңіліс табады.

ДАНИЯЛ – Ал, Ресей Федерациясының аумағында біздің лицензи- ялар жарамды ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олардың лицензиясы бізде мойындалмаған сияқты.

ДАНИЯЛ – Бәлкім, бұл біздің қазақстандық заңгерлерді, шетелдік- термен артық бәсекелестіктен босататын шығар? Мысалы, көптеген бай адамдар Мәскеу эстрада жұлдыздарын тойға шақырған сияқты, әр түрлі танымал мәскеулік заңгерлерді шақыратын еді ғой.

ТАЙЫР – Айтпақшы, олар қызмет көрсету сапасында әрдайым жеңіске жете бермейді. Менің ойымша, заңгерлік көмек көрсету кезін- де де солай болар еді. Ал, бәсекелестік туралы айта кетер болсақ, біздің «нарық» ресейлік нарыққа қарағанда жақсы қорғалған. Егер қаласа, қазақстандық заңгер Ресейде мойындалған жоғары заң білімі туралы диплом алып, Ресейде де іс жүргізе алады.

ДАНИЯЛ – Ал, бізде олай жасауға болмай ма?

ТАЙЫР – Бізде тиісті емтихандарға жіберілу үшін Қазақстан Респу- бликасының азаматы болуыңыз керек деген талап бар.

ТАРТЫС ЖАЛҒАСУДА!

ДАНИЯЛ – Жарайды, қылмыстық процестің тартыс түріне қайта оралайық. Адамды тұтқындады, оған Миранда ережесін оқыды – әрі қарай не болады?

ТАЙЫР – Егер тұтқындалған адам бәрін бірден мойындаса, онда бұлтартпау шарасы анықталады. Ал, егер ол мойындамаса, әрі қылмыс күрделі болса, онда кінәнің дәрежесі бірден анықталмайды және жалпы, кінәнің болған-болмағандығына байланысты «Үлкен қазылар алқасы» тағайындалады.

ДАНИЯЛ – Неліктен «Үлкен»?

ТАЙЫР – Себебі оның құрамында әдеттегіден көбірек қазылар алқа- сы болады. АҚШ штаттарының көпшілігінде олардың саны 23 адамға дейін барады.

ДАНИЯЛ – Олар кәсіби заңгерлер ме?

ТАЙЫР – Жоқ, қарапайым азаматтар. Оларды іріктеудің ерекше тәртібі бар, қазір оған терең үңілмей-ақ қояйын, бірақ ең маңызды кри- терийі – бұл олардың іске деген көзқарасына әсер ететін факторлардың, яғни қамауға алынған адаммен байланысы, жеке сезімдері, оған деген нәсілдік, діни немесе жыныстық сияқты алалаушылықтарының болмауы.