Buch lesen: «Özgə ağrısı»

Redaktordan

Onu ilk dəfə görəndə məktəbli idim. Canımdan çox sevdiyim bibim Səyyarə Rəsulova Kəlbəcər Rayon Partiya Komitəsinin katibi işləyirdi. Bir dəfə işdən evə dönəndə özü ilə gələn gözəl, təravətli, şux xanımı mənə təqdim edərək dedi: «Sədaqət xanım istedadlı jurnalistdir, həm də çox mərddir. Sənin də belə bir jurnalist olmağını istərdim».

Bu sözlər mənim gələcək həyatıma çıraq tutdu. Onun kimi jurnalist olacağıma ürəyimdə söz verdim. Ali təhsil aldım və ilk işlədiyim zavod qəzetinə də haqqımda onun verdiyi müsbət rəy əsasında qəbul olundum.

Sədaqət xanım təkcə istedadlı jurnalist deyil, həm də gözəl insan, qibtə ediləcək sədaqətli dostdur. Bu sözlərimin şahidi zamandır. İllər keçsə də onun bu xüsusiyyətləri daha da gözəlləşir, mükəmməlləşir.

Sədaqət xanımın mənəvi dünyasını 1993-cü ildə tanıdım. Yenicə nəşr olunmuş «Hal» kitabını bağışlamışdı mənə. Evdə iş otağıma çəkilib kitabı oxumağa necə aludə olmuşdumsa, özümdən xəbərim yox idi. Sərvinaz obrazı ətrafında cərəyan edən hadisələr, onun üzləşdiyi haqsızlıqlar, ailə faciəsi mənə elə təsir etmiş, qadının acı taleyinə ürəyim elə yanmışdı ki, ağlayaraq boğulmağımın səsinə qayınanam özünü çatdırmış, vəziyyətimin pis olduğunu görüb həkim çağırmışdı…

Ailəsinə sədaqətli, namuslu, qeyrətli, lakin haqqını müdafiə edə bilməyən bir qadın obrazını bu qədər həssaslıqla yaratması Sədaqət xanımı mənə zəngin mənəvi dünyası olan bir yazıçı kimi tanıtdı, sevdirdi. O, bir sıra əsərlərində qadınların müdafiəçisi rolunu oynayır, bu müdafiə ədalətə, haqqa söykənir. İşıqlandırdığı ailə-məişət problemlərini elə həll edir ki, oxuyanda «belə də olmalıdır», – deyə düşünürsən.

Bu kitabda toplanmış bütün hekayələrdə, həmçinin povest və pyesdə S.Kərimova obrazların dili ilə cəmiyyətimizdəki ədalətsizlikləri, insan mənəviyyatındakı aşınmaları oxuculara çatdırmaqla yanaşı, onlarda «niyə?» sualının yaranmasına imkan vermir, özünəməxsus ustalıqla hər şeyi həll edir. Anlatmağa çalışır ki, Vətən, Ata, Ana əvəzolunmazdır, Ailə cəmiyyətin tənzimləyicisidir.

Bitib-tükənməyən yaradıcılıq axtarışları və qazandığı uğurlarla Sədaqət xanım özünün «Soyuq günəş» əsərində göstərdiyi kimi bikə olduğunu sübut edir. Onun qələmə aldığı bikələr öz dövrlərində qəhrəmanlıq edib tanınmışlarsa, mənim tanıdığım bikə öz qələmi ilə bu qəhrəmanlığa yüksəlib. Onun müxtəlif ədəbi janrlarda eyni ustalıqla əsərlər yaratmaq istedadına heyranam. S.Kərimova jurnalist, şair, yazıçı, bəstəkar, ssenarist, rejissor peşələrinə ustalıqla yiyələnib.

Kitabın adı təsadüfən seçilməyib. S.Kərimovanın qəhrəmanları özgə ağrılarını özününkü kimi yaşayan zəngin mənəvi aləmi olan insanlardır. Yazıçı həyatda olduğu kimi yaradıcılığında da yüksək mənəvi dəyərlərə söykənir. Məhz bu keyfiyyətlər «Özgə ağrısı»nda toplanmış əsərlərin bədii dəyərini artırır, onları oxuculara sevdirir. Bir sözlə, Sədaqət xanım qibtə ediləcək enerji mənbəyidir, əsl vətənpərvərdir, xəmiri söz sənətindən yoğrulan dağ çiçəyidir.

Bir şagirdin gözəl müəllimi haqqında danışması necə çətindirsə, mənə də Sədaqət xanımın saymaqla bitməyən keyfiyyətləri haqqında söz demək eləcə çətindir. Amma bir şey şəksizdir – o, mənim üçün mayakdır, özündən sonra gələn nəsil üçün isə gözəl örnək.

Nuridə QILINCLI

GECİKMİŞ BƏNÖVŞƏ

Səhər tezdən üfüqdə ilk qızartı görünəndə adəti üzrə yuxudan oyandı. Otağın pəncərələrindən içəri işıq zolağı düşmüşdü. Bədəni ağrıdan sızıldayır, başında, qollarında, ayaqlarında zoqqultu gəzirdi. Köksünü anlaşılmaz, küt bir ağrı göynədirdi. Divardakı saata baxdı: beşin yarısı idi. Deməli, vur-tut bircə saat yatmışdı. Səhərəcən yerində qurcalanıb gah bu, gah o biri böyrü üstə çevrilsə də, iki həb yuxu dərmanı atsa da, uyuya bilməmişdi.

Zorla geyinib asta addımlarla həyətə çıxdı. Tər-təmiz sübh havası üzünə toxunanda sanki yuxudan ayıldı, kürəyini divara söykəyib bir an tərpənməz halda qaldı. Özünə gəlib acgözlüklə, ciyərdolusu nəfəs aldı, sanki bu kiçik səadətin onun əlindən alınacağından qorxurdu. Bir xeyli beləcə dayandı, sonra ayaqlarını sürüyə-sürüyə əlüzyuyana yaxınlaşıb suyu açdı. Buz kimi soyuq su canına üşütmə saldı. Yenidən evə keçib dəsmalla qurulandı. Yorulmuşdu. Taqətsiz halda stula çöküb nəfəsini dərdi. Başı gicəllənir, gözləri tor görürdü. «Qurban olduğum Allah gör məni nə günə salıb», – deyə ürəyində şikayətləndi.

Saatın əqrəbləri 5-in üstündə dayananda tələsik addımlarla evdən çıxıb kəndin yuxarı başına tərəf səmt aldı. Bacardıqca tez yeriyirdi ki, kimsəyə rast gəlməsin. Sorğu-sual, hal-əhval başlanacaqdı, buna isə davam gətirməyə taqəti yox idi.

Məhəllənin başındakı sonuncu ev də arxada qalanda arxayınlıqla nəfəs alıb, addımlarını bir qədər yavaşıtdı. Son üç ay ərzində ilk dəfə idi ki, bu qədər yolu birdən qət edirdi. Yorulub əldən düşmüşdü, amma dincəlmək fikri yox idi. Qorxurdu ki, birdən otursa, daha yerindən qalxa bilməz. Ona görə də özünü məcbur edirdi ki, mənzil başına çatanacan davam gətirə bilsin. Nəhayət, istədiyi yerə – Yargundan rayon mərkəzinə tərəf gedən maşın yolundan xeyli aralıdakı böyük təpəyə çatanda sevinclə «İlahi, şükür sənə!» – deyib iri bir daşın üstündə oturdu. Buradan kənd ovuc içi kimi görünürdü. Aşağıda Samur çayının ilan kimi qıvrılmasına, hikkəsindən daşlara çırpılaraq köpüklənib gurultu sala-sala axmasına tamaşa etmək onu əyləndirdi. Həyətlərdə vurnuxan adamlar bapbalaca görünürdülər. Mal-qara böyürtüsü, xoruz banı, it hürüşü kəndi başına götürmüşdü. Üç yol ayrıcında kimsə dayanıb naxırın yığılmağını gözləyirdi. Diqqət kəsildi, Şahmuradı tanıdı. «Bu gün onun növbəsidir», – deyə həsədlə fikirləşdi. Vaxtilə növbəsi çatanda o da beləcə camaatın mal-qarasını örüşə aparardı. Hanı o günlər, hanı o sağlamlığı?..

Bir azdan Şahmurad da, naxır da görünməz oldu. Bayaqkı səs-küy, uğultu, böyürtü kəsildi, ətrafa sakitlik çökdü.

Kürəyində günəşin yandırıcı şüaları gəzdikcə bundan xoşhal olurdu. İndi bütün dünyada ondan ötrü bu günəş şüalarından qiymətli heç nə yox idi. Onun xəstə, yorğun canına az da olsa hərarət yayılırdı. Son vaxtlar günəş şüaları da onun bədənini əvvəllər olduğu kimi isidə bilmirdi. «Ey dili qafil, gör nə günə qalmışam ki, dünyanı yandırıb kül edən günəş də məni qızdıra bilmir. Nəinki canım, ruhum da donub».

İyulun ortaları olmasına baxmayaraq əyninə qalın yun köynək, onun üstündən isə sırıqlı geyinmiş, başına yun papaq qoymuşdu. Amma yenə də bədəni qızınmırdı ki, qızınmırdı. Çoxdan bəri idi ki, canında üşütmə gəzirdi. Bəzən havanın qazan qaynadan vaxtında belə onu titrətmə tuturdu. Yatağa girib yorğan-döşəyə bürünməyincə, bu halı keçib getmirdi.

Hava çox isti idi. Nəfəs çəkməli deyildi. Günəşin hərarəti, deyəsən, onun üşütməsini bir az azaltmış, yavaş-yavaş canına isti keçməyə başlamışdı. Elə bil kimsə onun kürəyinə qızdırıcı qoymuşdu. Bundan xoşhallanaraq gözlərini yumub oturduğu yerdəcə mürgülədi.

– Camal dayı, ay Camal dayı, istidən bişdin ki!..

Qonşunun oğlu idi. O, üzündən sağlamlıq və gənclik yağan bu pəhləvan cüssəli, qarayanız oğlanın yalın ayaqlarına baxanda canından üşütmə keçdi. «Bala, bəs sənə soyuq deyil?» – deyə soruşmaq istədi, amma sözlərinin qəribliyə salınacağını düşünüb, heç nə demədən kədərlə gülümsədi. Yarəlinin günəşdən yanıb qaralmış, tunc rəngə çalan enli sinəsinə, əzələli qollarına həsədlə tamaşa etdi…

Yazda bu yerlər başdan-başa bənövşələrə qərq olurdu. Adətən, hər il oturduğu bu yerdən baharın ilk müjdəçiləri olan bənövşələri seyr edər, sonra isə dərməyə qıymadığından, dizləri üstə çöküb onları qoxlayar, ətirlərini ciyərlərinə çəkərdi. Elə bir bahar olmurdu ki, onların görüşünə gəlməsin. Bircə bu yaz köhnə adətinə xilaf çıxmışdı. Xəstəlik onu göz açmağa qoymamışdı. Elə zəifləmiş, elə halsızlamışdı ki, evdən çölə çıxa bilməmişdi. Ürəyi üzülə-üzülə, qəlbi kədərdən sıxıla-sıxıla təbiətin bu nazlı çağını, torpağın qış yuxusundan oyanan, yerin dirçələn vaxtını görə bilmədiyinə görə yanıb-yaxılsa da, əlindən heç nə gəlməmişdi.

Amansız qocalıq və adını bilmədiyi xəstəlik onu ev dustağı etmişdi. Uzandığı yerdən həsrət dolu baxışlarını pəncərənin o üzündən görünən, uzaq, əlçatmaz arzunu xatırladan bir parça səmaya zilləyər, qəlbinə çökmüş qəm yükünü özündən uzaqlaşdırmağa çalışar, amma buna gücü çatmazdı. Sevinc, şadlıq kimi duyğular onu çoxdan tərk etmişdi, onların rəngini, dadını unutmuşdu, haçansa ürəkdən güldüyünü, fərəhləndiyini, adi məişət qayğılarına başının qarışdığını yadına sala bilmirdi. Elə bil bu dünyaya gələndən köynəyi qəm-kədərdən biçilmiş, xəmiri dərddən yoğrulmuşdu. Sanki dünyaya ağrı-acı çəkməyə gəlmişdi…

Son üç ayda ilk dəfə idi ki, evdən bayıra çıxırdı. Yazın dəm-dəstgahından əsər-əlamət qalmamışdı. Min cür gül-çiçəyə bələnmiş çəmənliyin yerində qurumuş ot-alafdan başqa heç nə gözə dəymirdi. Qızmar günəşin yandırıcı şüalarına davam gətirə bilməyən biçənək artıq ömrünü başa vurmuşdu.

Daşın üstündə oturmaqdan bezib, qurumuş otların üstünə uzandı. Günəşin xoş hərarətini hiss etmək üçün gözlərini yumdu. Birdən burnuna nə isə tanış, doğma bir qoxu gəldi. Bu qoxu ruhunu titrətdi, canına yayıldı, sanki məst oldu. «Mənə nə olub, burnuma dəyən nə qoxusudu? Bu, qurumuş ot-alaq qoxusu deyil, axı niyə yadıma sala bilmirəm?» – deyə öz-özünə sual verdi, nə sualına cavab tapa bildi, nə də həmin qəribə qoxu keçib getdi.

Elə bil qəlbinin əlçatmaz guşəsindəki ən zərif bir telə toxunmuşdular. Bu qoxu onda kədər qarışıq sevinc, tonqalın son közərtisinə bənzər bir titrəyiş, itirilmiş, əldən çıxmış, bir daha geri qayıtmayacaq nə isə qiymətli bir şeyin həsrətini oyatdı. Bu hiss onu elə çulğadı ki, qeyri-ixtiyari gözlərini açıb yerində dikəldi. Bihuşedici qoxu yaxınlıqdan gəlirdi. Diqqətlə ətrafına boylandı, amma heç nə görmədi. «Aman Allah, burda məndən başqa kim var ki? Bəs bu qoxu hardan gəlir? Deyəsən ağlım çaşır. Yoxsa məni qara basır?» – deyə qıyılmış xırda, kirpiksiz gözlərini narahat halda yan-yörəsində gəzdirdi.

Birdən bayaq üstündə oturduğu iri daşın altından zərif boynunu uzadaraq nazlanan bənövşəni görəndə gözlərinə inanmadı. Çiçəyin incə, zərif gövdəsi özünə yer tapa bilmədiyindən əyri-üyrü bitmişdi. Camal ehmallıca əlini bənövşəyə uzatdı. Onun yaşıl yarpağı torpağa yapışmışdı. İsti yel çiçəyi əsdirir, elə bil onunla əylənmək istəyirdi. Bənövşənin köməksiz, yazıq, məlul görkəmi onu kövrəltdi, gözləri doldu.

Əyilib bənövşəni qoxladı. Sanki onun gözəl ətrini, təkrarsız qoxusunu əbədilik yaddaşına həkk eləmək istəyirdi. Onun vaxtsız gəlişinin mənasını başa düşməyə çalışdı. «Bəlkə məndən ötrü açıb, yarama məlhəm olmaq istəyib? Bəlkə Bənövşəm göndərib? Hə, bu, onun işidir!» Bu fikrinə inandı. Düz-dünyanın bənövşə ilə dolu olduğu vaxtda qıyıb bircə dənəsini dərməyən Camal bu dəfə əlləri əsə-əsə çiçəyi saplağından ayırdı. Onu burnuna yaxınlaşdırıb dönə-dönə qoxladı. «Vallah, Bənövşəm göndərib bunu mənim üçün, yoxsa bu qızmar yay havasında bunun nə işi var», – düşündü. «Burda qalsam, solacaq. Ayrıla bilmərəm ondan. Bu, o Bənövşəmin əvəzidir». – Yerindən qalxıb evinə tərəf üz qoydu…

Kəndin qurtaracağında yerləşən tənha evinə çatan kimi stəkana su töküb bənövşəni onun içinə qoydu. Sonra illər yorğunu kimi taqətsiz halda çarpayısına sərildi. Halsızlıq və bədənini bürümüş ağrı ona aclıq hissini də unutdurmuşdu. Dünəndən dilinə bir tikə çörək dəyməsə də, yemək yadına düşmürdü. Neçə vaxtdan bəri yığışdırılmamış otaqlar onu məngənə kimi sıxdı. «Hardasan, Bənövşə?» – deyə var gücü ilə qışqırmaq, qəlbinə dolmuş acı həsrəti özündən uzaqlaşdırmaq, ürəyindəki ağırlığı boşaltmaq istədi. Birdən zərif qamətli, gözəl Bənövşə gəlib gözləri qarşısında canlandı. O, elə canlı idi ki, sanki onunla üz-üzə, nəfəs-nəfəsə dayanmışdı.

Sonra Bənövşəyə ağ gəlinlik libası geyindirdilər. O ağ libas Bənövşəyə necə yaraşdı, Allah! Yox, yox, bu ki ağ kəfəndi… Ağ kəfən də onu gözəl göstərirdi. Gözəlliyi dillərdə gəzən Bənövşə ölən gün kiminsə dediyi «Ölmüş, ölüm yatağında da gözəldir» sözləri üstündən uzun illər keçsə də, Camalı yandırıb cızdağını çıxarırdı. On yeddi yaşında evinə gəlin gətirdiyi, cəmi on il birgə ömür sürdüyü Bənövşəsi onları yetim qoyub getdi. İyirmi yeddi yaşında soyuq məzara tapşırdığı Bənövşə öz gəlişi ilə onun həyatına necə böyük səadət, bəxtiyarlıq gətirmişdisə, gedişi ilə də bir o qədər qəm, kədər qoymuşdu. Gözəl olduğu qədər şirin, şirin olduğu qədər sevimli, sevimli olduğu qədər mülayim olan bu qadın onun ürəyini elə fəth etmişdi ki, ölümündən sonra belə burda başqa qadın sevgisinə, məhəbbətinə yer qalmamışdı. Qohum-əqraba onu çox dilə tutmuş, evləndirmək istəmişdi. Amma ağır təbiətli, təmkinli olan Camal bir cüt qızını – Çimnazla Gülnazı ögey ana ixtiyarına vermək istəmədiyini bəhanə gətirmişdi. Onları böyüdüb ərə verəndən sonra da evlənmək söhbətini yaxına qoymamışdı. «Ata, indi nəyi bəhanə gətirirsən?» – deyə qızları kövrəlib onu yola gətirməyə çalışsalar da, Camalı inadından döndərmək mümkün olmamışdı. «Tək adamsan, qabaqdan qocalıq gəlir, yalqız qalıb nə edəcəksən? Hərəmiz bir kənddə yaşayırıq. Nə bizdə qalmırsan, nə də biz ailəmizi qoyub gündə gələ bilmirik», – deyə qızları hər gəlişlərində ona yalvarırdılar. Hər onların gedişində Camal yetimləşir, saatlarla gözlərini naməlum bir nöqtəyə dikib qalırdı. Ömrü boyu özünə bircə şey arzulayırdı: «Allahım, məni yorğan-döşək xəstəsi eləmə, qoy bu dünyanı rahatlıqla tərk edim».

İndi budur, qocalıq gözlənilmədən, vaxtsız-vədəsiz gəlib onun qapısını döymüş, özü ilə saysız-hesabsız ağrılar, acılar gətirmişdi. Qızları ona tez-tez baş çəksələr də, pal-paltarını yuyub, yeməyini hazırlasalar da, onu tənhalığın əlindən qurtarmağa gücləri çatmırdı.

Sabah səhər qızlarının hər ikisi uşaqlarını da götürüb ona baş çəkəcəkdi. Keçən həftə gedəndə «Bu şənbə-bazar hamımız yanında qalacağıq», – demişdilər.

Axşamın qəmli kölgəsi yavaş-yavaş kəndin üstünə enəndə Camalın pəncərəsindəki ağ işıq da öləziyir, otağa qaranlıq çökürdü. Bir azdan ətraf qatı zülmətə qərq oldu.

Camal canında dözülməz bir ağrı hiss etdi. Ağrı ona gah üşütmə, gah da qızdırma verirdi. Ayağa qalxıb dərman axtarmağa halı yox idi. Bir az keçmişdi ki, nəfəsi təngidi, gözlərinin üstünə sanki qara pərdə endi. Sonra elə bil çəkisizliyə düşdü. Bədəni yavaş-yavaş soyuyurdu. Əl-ayağı buza dönmüşdü. Var gücü ilə gözlərini açıb pəncərəyə nəzər saldı. Gecənin qaranlığında stəkanın içindəki yalqız bənövşəni güc-bəla ilə sezdi. Ürəyindən son dəfə bu zərif çiçəyi qoxlamaq, onun ətrini ciyərlərinə çəkmək, onunla vidalaşmaq arzusu keçdi. Lakin bu, ona bütöv bir ömrü yenidən yaşamaq qədər çətin göründü. Çarpayısı ilə pəncərə arasındakı iki metrlik məsafə ona çox uzaq gəldi. «Hə, vədəm yetib, ölürəm, amma vidalaşmadan olmaz. Uşaqlarla olmadı, heç olmasa bənövşəmlə sonuncu dəfə görüşüm. Orda Bənövşəmə onun hədiyyəsi ilə vidalaşdığımı deməliyəm, mütləq deməliyəm», – dedi.

Bu arzusu dəli istəyə çevrildi. Ondan cəmi iki addımlıqda olan bu xırdaca çiçəklə son dəfə vidalaşmaq üçün yerindən dikəldi. Ayağa durub pəncərəyə necə yaxınlaşdığını, çiçəyi stəkandan götürüb yenidən yerinə necə qayıtdığını bilmədi. Bənövşəni qoxladı, dogma, məstedici qoxu onu qəribə bir aləmə, sanki sonsuzluğa apardı. Həmişə arzusunda olduğu aləmə və illərlə ayrılığına alışa bilmədiyi Bənövşənin yanına… Budur, çəmənlikdədilər. Bənövşədən başına çələng qoymuş Bənövşə ağ libasda onu səsləyir. Camal son dəfə «Gəlirəm gülüm, gəlirəm. Neçə ildir gözləyirəm çağırışını», – kəlməsini pıçıldadı…

Səhər Çimnazla Gülnaz atalarını yoluxmağa gəldilər. Otağa girəndə onun yatmış olduğunu düşündülər. Çimnaz irəli keçib atasını öpdü. Dodaqları onun buz kimi soyuq üzünə toxunanda qıyya çəkdi. Camal artıq gözlərini əbədi yummuşdu. Yarıaçıq qalmış ovcunda bir bənövşə vardı – solmuş bənövşə…

1992-ci il

YEDDİ PƏRİ

Ətrafa «Tərəkəmə»nin oynaq sədaları yayılmışdı. Məclisdəkilər musiqiylə həmahəng şəkildə əl çalırdılar. Oyun havası deyəsən kiminsə sümüyünə yaman düşmüşdü. Bunu toydan gələn şən səslər sübut edirdi.

Məhəllənin o başından, Zeynəbgildən gələn çalğı səsi Ayişəni kövrəltmiş, evdən çıxıb qaranlıqda, tənha guşədə oturmağa məcbur etmişdi. O, bağın qurtaracağında, iri fındıq kollarının dibində, otların içində oturub əlləri ilə dizlərini bərk-bərk qucaqlamış, gözlərini naməlum bir nöqtəyə zilləmişdi. Yarım saatdan çox idi ki, bədbin düşüncələrin əsirinə çevrilmişdi.

Son vaxtlar toy sədası, çalğı səsi onu yaman kədərləndirirdi. Bu kədərə acı həsrət, cavabsız qalmış suallar qarışırdı. Bu, xoşbəxtliyə, səadətə həsrət qalmış bir qızın ürək sızıltısı idi. Qəlbini göynədən, qaysaqlamayan yarasını qopardan əzablı bir ağrı idi. Elə ağrı ki, kimsə ona əlac edə bilməzdi…

Adətən, o, toy-düyünə həvəssiz yollanardı. Qohum-qonşu, dost-tanış tənəsi olmasaydı, belə yerlərə yerli-dibli getməzdi. Amma neyləmək olar, kənd yeridir, ayıbdır, getməsə, «paxıllıq edir», – deyərlər. «Paxıllıq edirəm?» Bu fikrindən tutuldu, sonra isə utana-utana öz-özünə etiraf etdi: «Əlbəttə, paxıllıq edirəm. Ailə qurmaq mənim də haqqım deyilmi?» Daha qəhərini uda bilmədi. Gözlərindən yaş sel kimi axmağa başladı. Lakin bununla da sakitləşmədi. Əksinə, ağladıqca ürəyindəki tufan bir az da gücləndi. Otların üstünə yıxılıb hönkürdü. O, hirsindən yan-yörəsindəki otları yoluşdurur, əlləri ilə yeri döyəcləyirdi. Uşaq kimi içini çəkə-çəkə, yanıqlı-yanıqlı ağlayırdı. Uşaqdan onun bircə fərqi var idi: təsəlli diləmirdi, ovunmaq arzusunda deyildi. Heç kəsin onu bu vəziyyətdə görməsini arzu etmirdi.

Beləcə, xeyli ağlayandan sonra elə bil yüngülləşdi. Evə bu halda gedə bilməzdi. «Bir az gözlərimin qızartısı keçsin, sonra gedim», – deyə əlləri ilə dizlərini qucaqlayıb gözlərini qaranlığa dikdi.

– Ayişə, ay Ayişə!

Anası eyvandan onu hayladı.

Könülsüz halda, tələsmədən yerindən qalxıb asta addımlarla evə sarı getdi.

– Nədi? – deyə etinasız halda soruşdu.

– Bayaqdan hardasan? – anası xəbər aldı. Son vaxtlar qızının bu halları tez-tez təkrarlanırdı. Onu bir qadın kimi duysa da, qızına nə təsəlli verə bilirdi, nə də halına acıdığını bildirirdi, bu sualı da elə-belə verdi. Ayişənin bağda, fındıq kollarının dibində oturduğunu görmüşdü…

Ayişə anasının sualına cavab verməyib evə keçdi. Atası divanda, həmişəki yerində uzanıb televizora baxırdı. Ayişəni görəndə:

– Qızım, mənə bir çay, – dedi.

Ayişə armudu stəkana çay süzüb onun qabağına qoydu. Sonra atasının yatağını qaydaya saldı. Bu vaxt içəri girən anası onun pəjmürdə halını, ağlamaqdan qızarmış gözlərini görüb narahat oldu:

– Sənə nə olub, Ayişə?

– Mənə nə ola bilər ki, ana? – Ayişənin cavabında həm istehza, həm inciklik, həm də narazılıq vardı. Bunu anası o saat hiss elədi. Daha heç nə deməyib günahkarcasına susdu, evin aşağı küncünə çəkilib yarımçıq qoyduğu yorğanı sırımağa başladı. Ayişə bunu görüb ürəyində bərk hirsləndi. «Evdə yorğan-döşək əlindən tərpənmək olmur. Başa düşmürəm, bunları neynir? Cehiz yığmaqdan bezmədi? Kimə hazırlayır bunları? Niyə anlamaq istəmir ki, qızı qarıyıb? Yazıq anam… Qızının ağ atlı oğlanını gözləməkdən yorulmadınmı?» Ürəyində acı-acı güldü.

Bir azdan anası astadan, qızının xətrinə dəyməkdən qorxa-qorxa soruşdu:

– Toya getmirsən?

– Həvəsim yoxdur, ana.

– Camaatdan ayıbdır.

– İstəmirəm, məni məcbur eləmə.

– Heç olmasa yarımca saatlığa get. Zeynəbi təbrik edib gələrsən.

– Orda mənim tay-tuşum yoxdur axı… – Ayişənin səsi titrədi. O, qonşu otağa keçib qapını arxasınca bağladı. Ərlə arvad bir-birinin üzünə baxıb köks ötürdülər. Amma beş-on dəqiqə keçmiş Ayişənin geyimli-kecimli halda otaqdan çıxdığını görəndə hər ikisi rahat nəfəs aldı.

Gecə mehi üzündə, saçlarında gəzəndə Ayişənin bədənini xəfif bir gizilti bürüdü. Onda da elə bu vaxtlar idi. Abbasla son görüşü günü. Səhəri Rusiyaya gedəcəkdi. Əllərini Ayişənin saçlarında gəzdirdi: «Sənsiz necə olacaq, bu saçları qoxlamadan necə yaşayacam, Ayişə? Oxumasam dünyanın bir yanı uçmaz ki…» Abbas poliqrafçı olmaq istəyirdi. Yaxşı təhsil almaq, savadlı mütəxəssis kimi dönmək fikri ilə getmişdi vətəndən. Bu gediş son gediş olmuşdu… Ayişə uzaq xatirələrin müşayiəti ilə Zeynəbgilə tərəf yollandı.

Zeynəb Abbasın kiçik bacısı idi. Neçə il idi ki, Əhmədə nişanlanmışdı. «Abbas gəlməsə gəlinlik geymərəm», – deyib illəri yola verirdi. Oğlan evi «üsyan» edib deyə, Zeynəb toya razılıq vermişdi. Adaxlıların evlərinin arasında bircə ev vardı. «Nə yaxşı ki, Əhmədin atası qız evini məcbur elədi. Yoxsa onlar da yazıq olacaqdılar. Nə qədər həsrətlə bir-birinə baxsınlar? Qonşudan qız sevmək asandı bəyəm? Hər gün neçə dəfə həsrət dolu baxışlarla baxmaq olar? Yaxşı ki, Abbası gözləmədilər…»

«Bəylə gəlinə bir bax!» Ayişənin dodağı qaçdı. Hər ikisi gözləri önündə böyümüşdü. «Bunlar haçan böyüdülər?» Özünün bu fikrindən yenidən kədərləndi. Yadına düşdü ki, o, yuxarı sinifdə oxuyanda Zeynəb hələ məktəbə getmirdi. Amma Abbasın yazdığı məktubları gizlin gətirib ona verirdi və hər dəfə də deyirdi: «Qağam göndərib, bacı». «On-on iki yaş onlardan böyüyəm», – deyə qəhərlə düşündü. – «Hə, düz on iki yaş…»

Zeynəbgildə bir vurnuxma var idi ki, gəl görəsən. Hərə bir işlə məşğuldu: kabab çəkən kim, iri toy samovarından çay süzən kim, qab yuyan kim.

– Ağrın alım, səninçün olsun! – Zeynəbin anası Zivər xala onu marçıltı ilə öpüb hal-əhval tutdu. Arvadlar bir anda Ayişəni dövrəyə aldılar. Elə bil ki, gündə neçə dəfə rastlaşdıqları adam deyildi.

– Toyunu görək, ay Ayişə!

– Zeynəbin sağ əli sənin başına!

– Allah səni xoşbəxt eləsin!

Bu xeyir-duaları eşidəndə əhvalı bir az da korlandı. Ayişənin fikrincə, bu dualarda təhqiredici, tənəedici işarələr var idi. Arvadların əslində ürəkdən gələn səmimi xeyir-dualarını o, özü başa düşdüyü kimi yozdu. «Hansı xoşbəxtlikdən danışırsız? Abbassız necə xoşbəxt olaram? Elçiləri evdən azmı qovdum? Gözüm kimsəni görmədi… Daha nə xoşbəxtlik? Nə özü gəldi, nə sözü. Yol gözləyə-gözləyə qarıdım. Dünənki uşaqlar da evləndilər, mən isə hələ də gözləyirəm…»

Zivər xalanın təkidlərinə baxmayaraq, əlini süfrəyə uzatmadan Zeynəbin yanına qalxdı. Al-əlvan geyinib-kecinən qızlar xına məclisini başa vurub bəy evinə, toya tamaşa etməyə getmək üçün hazırlaşırdılar.

Zeynəb Ayişəni görəndə sevinclə boynuna sarılıb o üzündən bu üzündən öpdü.

– Bacı, elə bildim gəlməyəcəksən, – dedi.

Ayişə heyrətlə Zeynəbə baxdı. O, çoxdan Ayişəni belə adlandırmırdı. Lap çoxdan. Bu gün «bacı» onun yadına haradan düşmüşdü?

Zeynəb ağzını onun qulağına yapışdırıb qəribə tərzdə:

– Qağam gəlib ey, bacı, – dedi.

Ayişənin dizləri əsdi, bədəni uçundu, dodaqları səyridi. Eşitdiyi xəbərdən özünü elə itirdi ki, müvazinətini saxlaya bilməyib taqətsiz halda stula çökdü. «Ola bilməz, bəs deyirdilər əlaqəmiz yoxdu? Toyun vaxtını nə yaxşı bilib? Deməli, nəsə varmış ki, mənə demirlər. Zeynəb də bilmirmiş Abbas niyə gəlmir?» Suallarına cavab almaq istəyirdi ki, elə bu vaxt on-on bir yaşlarında sarışın, qıvrımsaç bir qız qaça-qaça içəri girib Zeynəbin yanında oturdu. Elə bil Ayişənin qarşısındakı balaca Zeynəb idi.

– Qağanın qızıdır? – Ayişə qeyri-iradi soruşdu.

– Hə, qardaşı da olub təzəlikcə. Bacı, vallah biz də bilmirdik. Bu gün bildik ki, qağam öz tələbə yoldaşı olan rus qızı ilə evlənib. Xəcalətindən kəndə dönə bilmirmiş. Qağamsız toyumun olmasını istəmədiyimi hər kəs bilirdi. Əhməd bizə bildirmədən soraqlayırmış. Sən demə, bu yaxınlarda ünvanını tapıb. Toya gəlməsi üçün çox yalvarıb. Qağamın gəlişini Əhməd mənə sürpriz edib. Bizimkilər onun evləndiyini bilib çox pis oldular. Sənin qarşında bizi də günahkar elədi qağam… Evli olmasaydı, bayaqdan qaçıb səni muştuluqlayardım… Gəlişinə sevinsək də, əhdinə əməl etməməsi hamımızı xəcalətli elədi… Zeynəb Abbasla Ayişənin «poçtalyonu» idi. Abbas tez-tez kiçik bacısı ilə Ayişəyə məktub göndərər, ya da gizlin sözünü onunla çatdırardı. Qağasını çox istəyən Zeynəb sevinclə «bacı»nın yanına cumardı. «Bunlar haçan olmuşdu? Gör üstündən nə qədər keçib! Niyə sevgimizə xəyanət elədi? Evləndiyi qız çoxmu qəşəngdi? Bəlkə savadlıdı, ona görə? Nə fərqi var? O da başqaları kimi elədi…» Sualların əlində qalan Ayişə özünü toplayıb ayağa qalxdı, uşağın üzündən öpüb Zeynəblə sağollaşdı.

«Heyvagülü» çalınırdı. Yox, çalınmırdı. «Heyvagülü» Ayişəni yandırıb-yaxırdı, onun olan-qalan səbrini də əlindən almaq üçün sızıldayırdı. Ayişənin kədərini artırmaq, əzablarının sayını çoxaltmaq üçün inləyirdi. Elə bil Ayişə ilə düşmənçiliyi vardı. Onu hamının gözünün qabağında uşaq kimi ağlatmaq, sonra isə bundan zövq almaq istəyirdi.

Toyxananın yanından ötüb evlərinə getmək istəyirdi ki, arxadan kimsə onu səslədi: o idi, Abbas. Ayişəni sanki ildırım vurdu, həyəcandan özünü itirdi.

– Xoş gördük, Ayişə.

– Salam, Abbas.

– Necəsən? – Abbas nə soruşacağını bilmirdi.

– Gördüyün kimi. – Ayişə soyuq-soyuq cavab verdi.

– Yaxşısan, maşallah! – Abbasın sözləri Ayişənin könlünə toxundu. Amma özünü ələ alıb heç nə demədi. Bir xeyli heç biri dillənmədi. Handan-hana Abbas dilləndi:

– Paşa dayı necədir?

– Babatdır.

– Yenə xəstə yatır?

– Hə.

– Məmmədşahla Əlişah hardadır?

– Bakıda.

– Yəqin evli olarlar.

– Hə.

Abbas Ayişəni başdan-ayağa süzdü. Ayişə yaman dəyişmişdi. Kənddə ən gözəl qız sayılan ucaboylu, incə qamətli, ağ bənizli Ayişəyə nə olmuşdu? Gündən yanıb qaralmış üzü, arıqlayıb təravətdən düşmüş bədəni Abbasın ürəyini kədərlə doldurdu.

– Tütünə gedirsən deyəsən.

– Hə.

– Oxumağın qaldı?

– Hamı oxusa, kənddə kim qalar? – Ayişə onun sualına sualla cavab verdi.

– Sən hamı deyildin ki! Məktəbdə səndən yaxşı oxuyan yox idi.

– …

Araya sükut çökdü. Bir azdan Abbas çəkinə-çəkinə soruşdu:

– Ərə getməmisən? – Sözlərinin Ayişənin xətrinə dəyəcəyindən qorxub günahkarcasına ona baxdı.

– Yox.

Abbas deməyə söz tapmadı. Qəhərdən nəfəsi təngidi. Bu məsum qızın bu hala düşməsinin səbəbkarı o idi. Nə desin, necə desin? Amma nə isə demək lazım idi. Ayişə onu bu çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün dilləndi:

– Elə fikirləşmə ki, sənə görə getməmişəm. Atamı o halda necə qoyaydım? Anam qocalıb, ona baxa bilmir, həm də qardaşlarım kimi başımı götürüb gedə bilməzdim ki…

Ayişənin səsi titrədi. Dolmuş buluda bənzəyirdi. Abbas işlətdiyi günahın böyüklüyündən sıxıldı. Yıxdığı bir qəlbi necə sağaldacaq ki? Axı bu heç mümkün də deyil… Arvadı, uşaqları onun günahına şərik deyillər ki… Onlar da məsumdular. Bir günahkar var: o da onun özü.

Abbas onun əllərini ovuclarına aldı. Ayişənin kobudlaşıb dəyənək kimi olmuş barmaqları onun yumşaq barmaqlarına dəyəndə Abbasın ürəyinə sanki nestər girdi. Ayişənin dəmirə dönmüş əllərini dodaqlarına yaxınlaşdırdı. Gözlərindən gilələnən yaş damlaları Ayişənin əllərinə düşəndə qız özünü itirib əllərini geri çəkdi. Abbas:

– Məni bağışla, Ayişə, – dedi.

Yanaqları aşağı süzülən sanki yaş deyildi, od idi, illərlə Ayişənin ürəyinə yığılmış od, onu içindən əridən od.

Ayişə yaşarmış gözlərini sildi. Abbasın göz yaşına qıymadı. Nə isə deyib, vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq lazım idi. Özünü ələ alıb soruşdu:

– Yoldaşını niyə gətirməmisən?

– Xəstəxanadan yenicə çıxmışdı. Dedim körpə uşaqla uzaq yola çıxmaq çətin olar.

– Eşitdim oğlun olub, təbrik edirəm.

– Çox sağ ol, Ayişə.

Danışmağa söz tapmırdılar. Bir-birini sevən bu iki adam indi iki yad kimi üz-üzə dayanmışdı. O məhəbbətdən hər ikisinə xatirələrdən başqa heç nə qalmamışdı, heç nə.

– Mən gedim, gecdir, – deyə Ayişə dilləndi.

– Ayişə, neçə il həsrətini çəkmişəm. Burdan gedəndə düşünürdüm ki, təhsil alıb evimizə dönəcəm, sənə qovuşacam. Sveta ilə münasibətim vardı, hamilə olduğunu biləndə artıq gec idi. Qızım doğuldu, onu orda qoyub gələ bilməzdim. Anasını çox dilə tutdum, uşağı mənə vermədi. İllərlə bir işıq ucu gözlədim. İkinci uşağı da məndən bir müddət gizli saxlayıb, vaxt keçəndən sonra bildirdi. Bütün ümidlərim itmişdi, səni bir daha görməyəcəyimi düşünürdüm. Əhməd sağ olsun, məni tapdı, bacımın arzusunu bildirdi. İnan ki, məcbur etməsəydi gəlməyəcəkdim. O xaraba belədi. Nə vaxt bataqlığa batırsan, xəbərin olmur. Ayılıb görürsən ki, artıq gecdir… Mən bu dünyada cəhənnəmi qazanmışam. Uşaqlara görə bu cəhənnəmdə qalmışam… Əgər bacarsan, bağışla məni… Bir də, məni ölmüş bil, mümkünsə ailə qur… – Abbas ağır yük altında qalmış adam kimi pıçıldadı…

Ayişə kəlmə kəsmədən həyətlərinə girdi. Abbas dayandığı yerdən onun arxasınca xeyli baxdı. «Kaş məni söyəydi, qarğayaydı, heç olmasa nifrətini bildirəydi… Məhv elədim yazığı…» Ayişənin gənclik təravətini itirmiş solğun sifəti, kobudlaşmış əlləri gözlərinin önündən çəkilmirdi. O vaxt çoxunun, o cümlədən onun rahatlığını əlindən almış gözəl Ayişədən, o güləyən qızdan əsər qalmamışdı. Ailəli olsa da, Ayişə yadından çıxmamışdı. Onun surəti gözlərindən çəkilməmişdi. Neçə illər bu görüşü arzulamış, onunla üz-üzə söhbət edəcəyi anı həsrətlə gözləmişdi. Onu xəyallarında elə məktəb illərində olduğu kimi gözəl-göyçək, deyən-gülən təsəvvür eləmişdi. Əmin idi ki, Ayişə ərə gedib, uşaqları var. Axı o, Abbasla yaşıd idi. Kənddən nəinki oğlanların, hətta qızların da çoxu getmişdi. Bircə Ayişə kimilər, ev-ocağa bağlılar kəndi tərk edə bilməmişdi.

Yurda bağlılığı düşünəndə gözləri önünə Pəri gəlirdi həmişə. Yadına onunla bağlı köhnə bir xatirə düşdü. Onda doqquzuncu sinfi bitirib yay tətilinə yenicə buraxılmışdılar. Qonşu uşaqları ilə bir yerdə böyürtkən yığmağa getmişdilər. Abbasla Ayişə özləri də hiss etmədən onlardan ayrılıb uzaqlaşmışdılar. Vedrələri böyürtkənlə doldurandan sonra dincəlmək üçün yaxınlıqdakı palıdın altında oturdular. Abbas Ayişənin al yanaqlarına, məsum çöhrəsinə baxanda qəlbindən keçən dəli bir istəklə onu özünə sarı çəkib böyürtkən yeməkdən qaralmış pəmbə dodaqlarından öpdü. Ayişə başını qaldıranda böyürtkənlikdən onlara baxan Pərini görüb çığırdı:

– Ay aman!

Pəri yerindən qımıldanmadan onlara baxırdı. Bu yaşlı qadın qəribə tərzdə, soyuq nəzərlərlə onları süzürdü.

– Gedək, Abbas, – deyə Ayişə ayağa qalxmaq istəyirdi ki, Pəri elə bil yuxudan ayıldı. Çevrilib oradan uzaqlaşdı. Bir dəfə də olsun dönüb geriyə baxmadı. O, uzaqlaşandan sonra Ayişə:

– Bu ifritə hardan gəlib çıxdı? – deyə söyləndi. Abbas da nifrətlə o gedən tərəfə baxdı:

– Yəqin bizi güdürmüş.

– Sabah bütün kənd biləcək, – Ayişə dilləndi.

Onlar uzun müddət bu xəbərin yayılacağı qorxusu ilə yaşasalar da, Pəri bu barədə heç nə danışmadı.

O gündən Pəri hər ikisinin düşməninə çevrildi. Onların görüşü barədə kimsəyə bir söz deməsə də, bu tək-tənha yaşayan qarımış qızı görəndə ikisi də nifrətlə üzünü yana çevirirdi. Nəyə görə? Onun qəribə, soyuq baxışlarına görəmi? Yoxsa adamlara yovuşmadığı üçünmü? Hər nə idisə, bu qadını görən gözü yox idi.

İndi bunlar yadına düşəndə Abbas utandı. Pərinin qəribə baxışlarını xatırladı. Onun haqqında düşünə-düşünə Pərinin evinin yanına necə gəlib çıxdığından xəbəri olmadı. Küçə qapısından asılmış paslı qıfılı görəndə ürəyi sıxıldı.