Kazanie jako wspólnototwórczy gatunek wypowiedzi w drugiej połowie XIX wieku

Przedmiotem książki jest sposób i zakres oddziaływania kazania jako gatunku

wypowiedzi na kształtowanie katolickiej wspólnoty dyskursywnej w drugiej połowie

XIX stulecia. W tej perspektywie gatunek ujmowany jest z uwypukleniem jego

wspólnototwórczych właściwości komunikacyjnych, ujawniających się w różnych

warstwach jego organizacji. Gatunek zakotwiczony w przeszłości, w odmiennym

od dzisiejszego otoczeniu kulturowo-społecznym i komunikacyjnym, stanowi niezwykle

ciekawe źródło poznania mechanizmów kształtowania się określonego

rodzaju społeczności, tworzenia się i utrwalania jej wspólnotowego wymiaru. Jest

również ważny z uwagi na możliwość poznania społeczności, która wykorzystuje

go w procesach porozumiewania się, hierarchii ważności jej świata duchowego

i społecznego, podstaw systemu aksjologicznego, reguł ustalania relacji społeczno-

-komunikacyjnych.

Dla historyka języka jest to temat fascynujący, który dodatkowo pozwala na

rozumienie współczesności, w szczególności w zakresie wytyczonym przez temat

pracy. Funkcjonowanie określonych sposobów komunikowania się nieustannie

splata się z dziejami i kulturą wspólnot społecznych. Jest konsekwencją pozostawania

języka i sposobów jego użycia w ścisłym związku z działaniami określonej

społeczności, z tworzeniem i kształtowaniem jej porządku społecznego, aksjologicznego

i wizji rzeczywistości. Z tej przyczyny formy komunikacji ujmowane

jako gatunki wypowiedzi otwierają interesującą perspektywę zrozumienia kultury

danej społeczności, na co od lat zwraca uwagę językoznawstwo. Podstawą jej interpretacji

jest rozpoznanie znaczących dla niej sposobów komunikacji o charakterze

społeczno- i kulturotwórczym. Z jednej strony gatunki interpretują rzeczywistość,

pozwalają na jej zrozumienie w określonej perspektywie, a z drugiej, kształtują

rozumienie tej rzeczywistości i transmitują je w czasie, nie tylko w świadomości

ich odbiorców, lecz również w zachowanych tekstach.

Z uwagi na te zależności gatunek wypowiedzi jest uznawany w tej pracy za

czynnik służący tworzeniu wspólnoty społecznej, zasadniczych dla niej relacji

społecznych, a także środek do poznania specyfiki tej społeczności, która utrwaliła

wytwory swojej kultury w tekstach pisanych. Wobec tego gatunek wypowiedzi jest

pojmowany jako konstruowany celowo, by służyć potrzebom społecznym w zakresie

wytyczonym przez wspólnotę ludzką.

Kazanie katolickie jako wypowiedź o religijnym charakterze, wygłaszana przez

osoby reprezentujące Kościół, wyróżniało się znacznym zakresem społecznego oddziaływania.

Wzrosło ono w czasie, kiedy Rzeczpospolita pozostawała włączona

w organizmy państwowe zaborców, a Kościół stał się jedyną instytucją o ogólnonarodowym

zasięgu. Kazania odgrywały wówczas szczególną rolę w organizowaniu

10 | Kazanie jako wspólnototwórczy gatunek wypowiedzi w drugiej połowie XIX w.

wspólnoty skupionej wokół instytucji Kościoła katolickiego w sensie religijno-

-wyznaniowym i społeczno-kulturowym, co przyczyniło się do podniesienia jego

rangi i siły oddziaływania. W okresie nieistnienia niepodległego państwa, szczególnie

w 2. połowie XIX wieku, kazanie stało się gatunkiem nie tylko kształtującym

religijną tożsamość wspólnoty, ale również określone składniki tożsamości

narodowej. W ciągu wieków oddziaływania omawiany gatunek wypowiedzi cechował

się zmienną siłą przekazu, szczególny wzrost jego znaczenia przypadał

zazwyczaj na okresy o niestabilnej sytuacji religijnej, społecznej bądź politycznej,

co wiązało się ze wzrostem rangi religii katolickiej w czasie trudnym dla wspólnoty

religijnej. Do zwiększonego oddziaływania kazania jako formy komunikacji

społecznej doszło w następstwie splotu wielu okoliczności zewnętrznych, spośród

których najistotniejsza jest utrata suwerenności przez państwo. Dla polskiej wspólnoty

kulturowej, której istotnym spoiwem była religia katolicka, kazanie było

wówczas niezwykle ważnym środkiem kształtującym i silnie integrującym wspólnotę,

nadającym jej wyraźne znamię dyskursywne, oraz umacniającym poczucie

przynależności do Kościoła katolickiego. Kazanie jako rodzaj konwencji jest interesującym

kluczem do poznania i zrozumienia roli religii i związanego z nią dyskursu

religijnego w procesach kształtowania i funkcjonowania wspólnoty w wybranym

do badań okresie, a także w czasach współczesnych.

Z uwagi na splot wymienionych czynników praca poświęcona jest rozpoznaniu

zakresu uczestnictwa kazania w kształtowaniu wspólnoty religijnej o dyskursywnym

charakterze.

Praca nie obejmuje całości zagadnień związanych ze znaczeniem kazania

w 2. połowie XIX wieku, z jego oddziaływaniem na kształtowanie katolickiej

wspólnoty, jej tożsamość i łączących ją więzi, porusza wybrane zagadnienia,

które wydawać się mogą istotne w perspektywie współczesności.

Prezentowana książka składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich jest poświęcony

przyjętej perspektywie badawczej, podstawom metodologicznym i celom

pracy, a także charakterystyce materiału badawczego. W drugim rozdziale przedstawiam

teoretyczne założenia pracy, stanowiące podstawę badań nad materiałem

źródłowym, oraz istotne konteksty badawcze. Uwagę poświęcam koncepcjom

gatunku wypowiedzi, relacjom gatunku, tekstu i dyskursu, kazaniu jako gatunkowi

wypowiedzi religijnej. Rozdział trzeci zawiera omówienie uwarunkowań zewnętrznych

analizowanego gatunku wypowiedzi, które tworzą kontekst ogólnokulturowy

(tło epoki) oraz społeczno-kulturowy. Szczególną uwagę zwracam na

przemiany kaznodziejstwa w drugiej połowie XIX wieku, a także na znaczenie

Kościoła i kaznodziejstwa w tym czasie.

Kolejne cztery rozdziały służą genologicznej charakterystyce kazania, która ma

na celu wydobycie właściwości gatunkowych mieszczących się na różnych poziomach

organizacji kazania, a służących realizacji wspólnototwórczej roli kazania.

Rozdział czwarty prezentuje omówienie aspektu strukturalnego kazania, u którego

podstaw znajduje się obowiązujący w 2. połowie XIX w. wzorzec normatywny

Wprowadzenie | 11

ukształtowany na bazie schematu retorycznego. Ów retoryczny schemat rozpatruję

zgodnie z kategoriami współczesnej genologii lingwistycznej. Zajmuję się ustaleniem

stałych wyznaczników strukturalnych decydujących o tożsamości gatunku

w 2. połowie XIX w. W rozdziale piątym omawiam zagadnienia związane z aspektem

pragmatycznym kazania przez określenie wyróżników sytuacji komunikacyjnej

oraz opis kategorii nadawcy i odbiorcy. Szczególną uwagę poświęcam rolom

komunikacyjnym nadawcy aktualizowanym w badanych tekstach, które są istotne

z uwagi na jego decydującą rolę w budowaniu wspólnoty dyskursywnej. Rozdział

szósty obejmuje charakterystykę wybranych składników aspektu poznawczego

kazania, skoncentrowaną na przedstawieniu istotnych komponentów wspólnotowego

obrazu świata kształtowanego w tekstach kaznodziejskich. Omawiam w nim

wyobrażenia mające wpływ na kształtowanie ideowo-kulturowego wymiaru wspólnoty

dyskursywnej (obraz Boga, Kościoła, piekła oraz grup społecznych). W rozdziale

ostatnim umieszczam zagadnienia stylistyczne ujawniające się na stylistycznej

płaszczyźnie gatunku, charakteryzując istotne kategorie stylistyczne.

Pracę zamyka zakończenie, w którym mowa o istotnych gatunkowych właściwościach

kazania z punktu widzenia wspólnototwórczych funkcji analizowanego

gatunku wypowiedzi.