Twierdze osiemnastowiecznej Europy Tom II

Twierdze w XVIII w. stanowiły podstawę operacyjną działań ofensywnych lub zasadniczy element linii obronnych, osłaniały mobilizację wojsk w głębi kraju, zabezpieczały miasta, porty, trakty i przeprawy oraz zapewniały zaopatrzenie i miejsce schronienia dla korpusów polowych. Tym samym były istotnym elementem ówczesnej sztuki wojennej, co powodowało, iż przez całe stulecie powstawały nowe oraz modernizowane były stare twierdze. Rozwój osiemnastowiecznej sztuki fortyfikacyjnej oraz postęp w dziedzinie inżynierii wojskowej i artylerii związany był z działalnością Sebastiena Le Prestre de Vaubana i Marca René de Montalemberta. Pierwszy z nich tworzył przede wszystkim w XVII w., ale dzieła jego stanowiły kanon niemal przez całe następne stulecie. Drugi z wymienionych prezentował swoje koncepcje w ostatniej ćwierci XVIII w., ale uznanie zdobył dopiero w epoce napoleońskiej. Ich dzieła stanowiły wzór i inspirację dla wielu inżynierów wojskowych, dzięki czemu sztuka budowy, obrony i zdobywania twierdz stale się rozwijała.

Podobnie jak w pierwszym tomie również w niniejszym „twierdze osiemnastowiecznej Europy” rozpatrywane są w różny sposób. Można powiedzieć, że jest to swego rodzaju hasło wywoławcze dla szerszej dyskusji nad dziejami nowożytnej wojskowości oraz powiązania tejże z kwestiami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi. Oczywiście na pierwszym planie znajdują się tytułowe twierdze analizowane pod kątem architektury militarnej. W prezentowanych artykułach czytelnik znajdzie więc przykłady francuskich fortyfikacji nabrzeżnych (Andrzej Stroynowski), jak i inspirowane dziełami Vaubana i Montalemberta twierdze pruskie (Grzegorz Podruczny). Odnośnie do postaci drugiego z francuskich twórców systemów fortyfikacyjnych, w niniejszej publikacji można się zapoznać z jego drogą życiową, która doprowadziła go m.in. do członkostwa w Królewskiej Akademii Nauk w Paryżu (Małgorzata Durbas).

Najliczniej jednak omówione zostały fortece znajdujące się na terenie ówczesnego państwa rosyjskiego (Władimir Artamonow, Maksim Anisimow, Paweł Korkosz, Igor Gostew) oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Jozef Balužinský i Dalibor Mikulík, Jacek Feduszka). Natomiast jeden z artykułów dotyczy fortyfikacji austriackich budowanych, bądź planowanych do wystawienia na terenie Galicji (Michał Baczkowski). Kolejnym aspektem stricte militarnym nieodzownie związanym z twierdzami były znajdujące się w nich garnizony, co omówione zostało na przykładzie twierdzy kamienieckiej (Łukasz Cholewiński), częstochowskiej (Maciej Trąbski) i toruńskiej (Adam Paczuski), przy czym w dwóch pierwszych artykułach szeroko zaprezentowane zostały również plany rozbudowy fortec, remonty i okoliczności kapitulacji, natomiast w trzecim, wykraczającym poza ramy XVIII w., przede wszystkim relacje pomiędzy żołnierzami a ludnością cywilną.

Oczywiście nie mogło zabraknąć tekstów przedstawiających udział poszczególnych twierdz w działaniach wojennych. Wątek ten pojawiał się już w artykułach dotyczących twierdz rosyjskich. Natomiast w części zatytułowanej Twierdze w ogniu walk przedstawione zostały działania, które doprowadziły do zdobycia szwedzkiej twierdzy Nienszanc (Witalij Bohatyrewicz) oraz twierdz kurlandzkich (Mariusz Balcerek) w czasie Wielkiej Wojny Północnej, nieudana próba odzyskania Poznania przez wojska Augusta II w tym samym okresie (Karol Kościelniak), a także działania w czasie konfederacji barskiej (Wojciech Kęder, Adam Danilczyk).

Obraz twierdz w źródłach kartograficznych i opracowaniach historycznych stanowi kolejny dział niniejszej publikacji. Znajdują się w nim artykuły analizujące na podstawie osiemnastowiecznych planów i map kolejne koncepcje ufortyfikowania Poznania (Zbigniew Pilarczyk) oraz stan zachowania zamków i twierdz znajdujących się w południowo-zachodniej części Rzeczypospolitej w 1702 r. (Wojciech Dudak i Radosław Herman). Kolejne dwa teksty stanowią historiograficzne studia poświęcone osobie komendanta twierdzy kamienieckiej – gen. Janowi de Witte (Anna Czerniecka-Haberko) oraz przeglądowi współczesnej historiografii ukraińskiej w zakresie badań nad fortyfikacjami leżącymi na terenach dzisiejszej Ukrainy (Norbert Morawiec i Walery Łastowskij).

W prezentowanej publikacji znajdują się też teksty dotyczące pozamilitarnych aspektów funkcjonowania twierdz. Do takich należą funkcje sakralne, a ściślej rzecz biorąc funeralne, które z czasem zdominowały pierwotnie ściśle militarne założenie twierdzy pietropawłowskiej (Paweł Krokosz) oraz lazarety, w których umieszczani byli chorzy i ranni żołnierze (Katarzyna Milik).

Tom uzupełniają dwa zbiory tekstów źródłowych. Pierwszy stanowi instrukcja hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego, a w zasadzie jej fragment poświęcony obowiązkom i kompetencjom komendantów twierdz oraz zasadom pełnienia przez żołnierzy służby wartowniczej (Maciej Trąbski). Drugi zbiór zawiera korespondencję komendanta twierdzy kamienieckiej gen. Jana de Witte z lat 1768–1776, ukazującą trudną sytuację garnizonu w okresie Konfederacji Barskiej i pierwszych latach po jej zakończeniu (Łukasz Cholewiński). Przy tej okazji należy zaznaczyć, że wszelkie uzupełnienia redakcyjne w cytatach i tekstach źródłowych zamieszczone zostały w nawiasach kwadratowych.

Prezentowane w niniejszej publikacji materiały stanowią wkład w poznanie i popularyzację historii wojskowości epoki nowożytnej, a zwłaszcza jej aspektów związanych z szeroko rozumianym tematem osiemnastowiecznych twierdz europejskich.