Буор сирэйдээх диэн итини этэллэрэ дуу? Хайдах эрэ тыыннаах киһиэхэ маарыннаабат курдук. Сүүрэ-көтө, саҥара-иҥэрэ сылдьар киһи, төһөтүн да иһин, син биир эмэ кэмҥэ, ханан эрэ итии хаана кэйэн, тирии нөҥүө да буоллун ээ, тымыр устун тыган ааһарын биллэриэх эбитэ ини… Ону баара бу муҥнаах, дэҥҥэ ымах гына да сатаатаҕына, ханан эмэ хаан оонньуоҕунааҕар, саатар дэҥҥэ суурайан ааһара да саарбахха дылы. Ол иһин тириитин өҥө болоорбут, кугдаххай дабаххай кэриэтэ, таһыттан көрбүт дьиксиниэхчэ…
Кыыс барахсан манныгы эрэ көрүөм дии санаабатаҕа, соһуйбутун омунугар итинник санаа өйүгэр охсулуннаҕа. Буор Cырай… Итинник соччото суох сэрэх санаа сиккиэрэ охсуллан ааста быһыылааҕа. Тоҕо эрэ, ол быыһыгар бу мантан, маҕалай аадыттан төттөрү түһэн, куотуох санаа эмиэ кыл түгэнэ үүйэ тутан ааста. Кыыс булкуллубута, санаатын иирбэ-таарба хоспохторугар мунан хаалбыта баа буолбатах…
– Дорообо. Тугу кэпсиигин? – аат харата «буор сырайдаах» саҥа таһаарбытыгар соһуйан ходьох гыммыта.
Буор Сырай… Хайыы үйэ хос аат киирэн хаалла буолбаат? Тугун сүрэй?
– Ээ, Макс… Максим, дорообо… мин кэллим ээ, – диэн Ира дьэ мичээрдии сатаабыта.
Күүтүүлээх көрсүһүү этэ эрээри, маннык эрэ буолуо дии санаабатаҕа чахчы, хайдах эрэ соһуйан хаалан, итинтэн ордугу арааһа тобулбата. Харахха оҥорон көрүү диэн атын эбит. Төбөтө күүскэ итийэн, мэйиитэ көймөһүннэ, иһиттэн буста. Хомойо санаабыта өр гыммата, киһитэ айаҕын атан саҥараатын кытта тэҥҥэ, кыыс түүлээх чөмчөкөтүн иһигэр этиэх бэтэрээ өттүгэр дьылыс гынан хаалла быһыылаах, сытыы баҕайытык кэйиэлээбитинэн киирдэ. Ити… тоҕо миигин ааппынан ыҥырбата буолуой? Ахтыбыт, суохтаабыт буоллаҕына, ама, ааппын умнуо үһү дуо? Дуу, туохха өһүргэниэн эбэтэр хоргутуон сөбүй, миэхэ? Оччотугар, таптаабата буолуо дуо… Ээ?
– Көҥүлгэ сылдьар киһи кэпсээтэҕиҥ дии, 1993 сыл тугу аҕалла, туох баарый онно олохтоох дьоҥҥо? – хайдах эрэ кыыска хомнообут курдук хадьар соҕустук, эмиэ да сэтэрээбит курдук, уол чобуо баҕайытык хардара оҕуста уонна хос ортотугар турар өйөнөрдөөх олоппоско тиэрэ түстэ, уҥа илиитинэн өттүгүн ыга баттанна.
Ира илиитин мускуммахтыы сатаата, чочумча аттыгар турда, туох да диэн булбата.
– Макс, сурукпун туппутуҥ дуо, бүтэһикпин? – нэһиилэ ыган таһааран кини, си буолуохтааҕар, ыйытта.
– Туппут буолан бу олордоҕум дии, – Максим өрөлөһөн өс саҕа буолан, хайдах эрэ дьабадьытын ханньары тартаран ымайан, чинчийэрдии кыыс диэки хайыһан тонолуппакка одуулуу олордо.
Ира, көһүппэтэх өттүттэн олуйтаран, туох да диэн булбата. Кини иннигэр таптыыр, ахтар Макса буолбатах, букатын атын киһи олорор буолбаат?! Хадьардаһарга бэлэм, тугу эмэ сыыһа туттаран этитэн баран баайсыах да кэриҥнээх…
Бу аата тугуй? Ира кыл түгэнэ «баран хаалла», сатаан сааһыланарыттан ааспыт, онно-манна тобурах курдук ыстаҥхалаабыт, ситимэ быстыбыт санаатын ыһыллан хаалбыт ыраах ыырдарынан кырыйа көтө турда…
* * *
Хайдах этэй? Хайдах буолуой, барыта судургу курдуга. Сааһын сиппит, өйүн туппут, үөрэхтээх, үлэлээх, хамнастаах эдэркээн кыыс туһугар биир эрэ суола итэҕэһэ, таптал диэн ааттыыр туспа таарымталарыгар тиийэ илигэ. Ырыа-үҥкүү үөрэхтээх кэрэчээн эдэркээн кыыс кулуупка үлэлээбитэ хас эмэ сыл буола охсубута. Ол иннигэр оскуолаҕа, муусукаалынай оскуолаҕа эмиэ кыратык үлэлээн бэйэтин кыаҕын көрдөрбүтэ. 80-с сыллар бүтүүлэрэ, ас-үөл кырыымчык кэмэ этэ эрээри, тыа сиригэр уруккуттан дьону түмэ тардар үөрүйэҕинэн сэргэх биэчэрдэри, эгэлгэ кэнсиэртэри тэрийэр өссө да тохтуу илигэ. Хата дэҥ-дуҥ да буоллар, ханнык кулууп туох кыахтааҕынан, чугас эргин гостуруол бөҕө сыбыытаабыт кэмэ этэ.
Барыта ытыска уурбуттуу дьэҥкэ. Ира култуура үөрэхтээх буолан үлэтин олус таптыыр, сырыыттан сырыы ахсын кыргыттарын кытта, кычыгыраһан күлэн кэбиһэ-кэбиһэ, арааһы толкуйдаан, бырааһынньык аайы дьону үөрдээри, сэбиэскэй үлэһит сиэринэн, туруулаһаллар. Ол бүтэн хааллаҕына аныгыскы кэнсиэри хайдах гынары саҥаттан толкуйдаан, мөккүһэн, бэлэмнэнэн, элбэх күн көрүлүүр ыаһах оҥостон, үлэлэрин күнүн арыт уһаталлара, арыт күн чээрэтэ кулууптарыгар көстөн ааһаллара. Оннук кэми «музабыт мунна, иэйиитигэр кэлбэтэ» диэччилэр. Ону истэн остуорас оҕонньордоро «туох муучуката ханна кэлбэтий» диэн ыйытан күллэрбиттээҕэ.
Ситигирдик, сап саҕаттан салҕанан, ыал аайыттан умналаһан «реквизит» хомуйсан испэктээк да туруораллар, түннүк эргэ сабыыларын быһыта кырыйталаан кыра үҥкүүһүт оҕолорго көстүүмнэри тигэллэр. Эдэр эрдэххэ барыта хайдах эрэ чэпчэкитик кыаллар, ааһан иһэн оҥоһуллар-дьаһаллар курдук эбээт. Онон син сэргэхтик олорор кэми өссө сөхсүтээри, түүннэри кимиэхэ эмэ мустан олорон сценарий суруйаллара, оруолларга билэр дьоннорун оҥорон көрө-көрө, быара суох күлэллэрэ үчүгэй да эбит.
Онтон өр-өтөр буолбатаҕа, сэрэйдэххэ, ол «таптала» ини, кини дьиэлиир суолугар уун-утары көрсө түспүтэ. Оробуочай таҥастаах, бүтүннүүтэ быыл-буор буолбут, тириппитин омунугар сүүһүгэр бычыгыраабыт көлөһүнүн кирдээх сиэҕинэн туора-маары сотто-сотто, биир уол «Дружба» эрбиинэн сиргэ сытар дүлүҥнэри эрбэтэн быыгыната турара. Субуотунньук буолуоҕун атын ким да суоҕа, бу дойдуга олохтоох диэҕи маннык киһини хаһан да харахтаабатаҕа, кимиэхэ эрэ көмөлөһөр дуу диэн, эмиэ да чугас эргин ыаллара да суохтар ээ, дьиэлэр тэйиччи тураллар.
– Хантан маннык кыысчаан тахсан кэллэй? Ээй, сэрэн, үрдүгэр мас түһүө, – диэн кини, эрбии дыыгыныыр тыаһын быыһынан, үөгүлээбитэ.
– Ыраахпын дии, тоҕо түстэҕэй, – Ира өскүөрүтүн хардарбыта уонна тоҕо эрэ тохтоон, уол аттыгар турунан кэбиспитэ.
– Мин Макс диэммин, эн? Мин билэбин, эн Алааппыйаҕын уонна Маҥааччыйаҕын, Суоппуйаҕын уонна Мааппаҕын, Сөдүөччүйэҕин уонна Өрүүнэҕин…
Сытыы көрүдьүөс тыллаах уол, эрбиитин умуллараат, эйэргээн оонньуурун, сирэйин араастаан туттарын кыыс сонно сөбүлээбитэ, күлэн лыҥкынаппыта уонна тута хардарбыта:
– Саамай сөп! Таайдыҥ дии, Өрүүнэбин!
– Ээ, ол аата Өрүүнүшкэ доҕоччуок буола сылдьыаҥ дуо? Макска дьүөрэ Ирэна буолар буоллаҕыҥ? – диэбитигэр, иккиэн күлэн тоҕо барбыттара.
Ситигирдик билсиспиттэрэ. Максим ыаллыы дэриэбинэттэн кэлэн сайыҥҥы үлэҕэ наймылаһан харчылаһа сылдьара. Бэйэтэ инженер буолаары куоракка үөрэнэн иһэн ыарытыйан тохтообутум диир. Онон көй салгыҥҥа, чэгиэн буолар туһугар кыралаан үлэлиибин диэбитин Ира сөбүлүү истибитэ, саҥарбатаҕа. Дьиэтигэр ийэлээх уонна Өлөөнчүк диэн балыстаах эрэ үһү.
Оттон кини? Кини ыал мааны, атаах кыыһа. Ийэтэ Арыпыана барахсан, таптыыр харахтарынан имэрийэ көрөн, тыҥырахтаахха таарыйтарбакка улаатыннарбыт оҕото. Кыыс өйдүүрүн тухары мааматын далбарыгар сырыттаҕа. Баарынан-суоҕунан күндүлээн, күннэтэ кини тула холоруктаан, ас минньигэһин аһатан, таҥас сыаналааҕынан хааччыйан, түүннэри кини үтүлүгэр оһуор анньан, ыаллара Балбаараҕа сыл устата үлэһэн тыс этэрбэс тиктэрэн ылан, ол соболоҥор хорчоххой баҕайы тайах тыһын илиитэ дьуккуруйуор диэри имитэрэ бу баарга дылы.
Ира кыыс сахалыы Сырдык диэн сэдэх ааттаах балтылааҕа. Кини эдьиийин эмиэ таҥара курдук көрөр буоллаҕа. Кыргыттар чахчы чугас сыһыаннаахтар. Сырдык тэрбэччи көрөн, күлэн кычыгыратан, кэлигэс-барыгас, туругас-олоругас уонна сып-сытыы тыллаах. Ол иһин аҕалара Сүөдэр ордук Ираны, бачча улахан, дьахтар саҕа кыыс тугу да гыммаккын, алыс да атаахтаатыҥ диэн киҥинэйдэҕинэ, өрүү бүөлүү түһээччи балта буолара.
– Аата сүрүн, аҕаа! Бу тухары кыаммаппыт үһү дуо? Барыта оҥоһуллан бүппүтэ, тэрээһэ хомуллубута, муоста сууйуллубута, ас буспута, дьиэ харбаммыта. Өссө туох баарый? Ира эксээмэнэ буолбат дуо?! Олордун ээ, аахтын! – диэн кинини кытта тэҥҥэ аахсан, отой саҥардыбат этэ.
– Чэ, бэйи, оҕолорум үллэстэн үлэлээбиттэрэ, уоскуй, – диэн ийэлэрэ сып-сап остуолун тардан барара, көстүрүүлэ хаппаҕа арыллаатын, минньигэс миин сыта муннуга саба биэрэрэ.
Итинник. Кэрэ да кэмнэр. Ийэлээх-аҕалаах буолар дьол. Оттон Ира, оччотугар, икки бүк дьоллоох буолан тахсар. Тоҕо даа? Оттон… кинини, төрөөбүтэ 20 эрэ хоммут кыыһы, оҕото суох аймахтарыгар ииттэрэ биэрбиттэр ээ, төрөппүт дьоно. Итини Ира хойут билбитэ эрээри кими хомнуой, кимиэхэ хоргутуой? «Маамам, паапам» дии үөрэммит дьонун сириэн, ордугу була сатыан санаатыгар да оҕустарбатаҕа. Сол курдук кыһамматаҕа, көннөрү истэн эрэ кэбиспитэ. Ойоҕостон кэтээччилэр «ити кими батан бу кыыс солуута суоҕуй» диэбит сурахтара эмиэ иһиллибитэ. Ону истэн Арыпыана, хайдах эрэ муҥатыйа быһыытыйбытыгар, Ирата, оччолорго 14-тээх кыыс, сүүрэн кэлэн кууһа түспүтэ уонна тапталлаах ийэтигэр чахчы ис сүрэҕиттэн эппиттээҕэ:
– Маама, арай мин бууннаан, айдааран турбут, барыгытын сымыйаҕа-албыҥҥа күтүрээбит буолуум, уулуссаҕа бэйдиэ барыым… оччоҕо ити ыаллар туох диэх этилэрий? Сөбүлүөхтэрэ үһү? Бука «иитиллэн-иитиллэн баран баҕайы үтүө дьүһүнэ ити баар» диэхтэрэ этэ буолбаат?! Ону өйдөөбөтө буолуо диигин? Мин эйиэхэ куһаҕан оҕобун дуо? Дуу, эн миэхэ холоон даҕаны ийэбин диэри гынныҥ дуу? Оттон Сырдыкпыт? Кини эмиэ оччоҕо солуута суох дуо? – дии-дии кыыһа, бэкээринэҕэ килиэп күүтэ турар дьахталларга сонун оҥостон, кинилэри сөҕөн-махтайан кэпсээбит ыаллара Аастыраны үүт-тирии үтүктүбүтүгэр, ийэтэ күлэн тоҕу барбыта.
Кырдьыга да оннуга. Сырдык эмиэ иитиэх кыыс, ол кырдьыгын эмиэ хоп-сип хонуутуттан, быстахха алҕас, ити үс сыл аҕас эдьиийин Ира айдаанын саҕана истибитэ, эмиэ тугу да саҥарбатаҕа. Кини майгыта оннук, намыын, ис-иһиттэн толкуйдаах, кыратыттан бэрээдэк хаата. Хайдах да атыннык ылыныах быһыыта суоҕа. Ол да гыннар кыыс муҥнаах син иһигэр арааһы санаабыта буолуо ээ, ким билиэй…
– Хата, маамаа, үһүөн олорон кэпсэтиэҕиҥ, дьиҥэр хайдах этэй? – Ира биирдэ, иитиэх оҕолор тустарынан кэпсэтиигэ иэҕэтэн, арааһа 17 сааһын эргин этэ быһыыта, ийэтин үүйэ-хаайа туппута.
Ити киэһэ иһиттэрин сууйан, муосталарын сото охсон баран кыргыттар хосторугар батыаккалаһан киирэн үһүөн өргө диэри бүкпүттэрэ. Аҕалара, суоппар киһи, үлэтиттэн кэлэн, суунан-тараанан баран тута киирэн сыппыта, устунан утуйбута. Кини хойут кэллэҕинэ итинник гынар үгэстээҕэ. Саҥа-иҥэ суох, сылайдым диэн аһааччыта суох, тута хаһыатын туппутунан утуйар хоско киирэн дьыбааҥҥа тиэрэ түһэр уонна сотору соҕус мунна тыаһаабытынан барааччы. Ону туруоран «ороҥҥор көс» диэтэххэ кыйаханарын иһин, Арыпыана оргууй аҕай чараас суорҕанынан, уһугуннарымаары сэрэнэн, үллүйэн биэрээччи.
Дьэ, ол бүөмнээн кэпсэтиигэ, бары да саастарынан тэҥэ суохтарын аанньа, кыргыттар ааттаах буоллахтара, истиҥ-иһирэх тыын сатыылаабыта. Арыпыана төһөтүн да иһин, бастакы кыыһын туһугар ордук туоххаһыйара таайыллыбыта.
– Ира-а, тоойуом, эн наһаа… хайдах дииллэрэ буолуой даа… сатаан да этиэ суох курдукпун, отой бу баар курдук чэҥ мэйиибэр көстөн тураҕын да, тылбар кыайан тиспэт эбиппин ээ… – Арыпыана кырдьык ыарырҕаппыта, чабырҕайын имэриммитэ.
– Наһаа кэбирэх! – тоҕо эбитэ буолла, Сырдык иилэ хабан ылан кыбыта охсубута.
– Эс, оннук буолбатах, оҕом кытаанах сүрүннээх ээ, бэйи. Туппутун кытаахтаһар, экчи ыһыктыбат, эппитин толорон уонна толорторон тэйэр…
– Ыы, дьэ, көннөрү этэн кэбиһиэххитин, тоҕо наһаа киһини сордоотугут? – Ира күүтэ сатаан тулуйбакка, эйэ дэмнээхтик күлбүтэ.
– Маамаа, арай… эн биһигини ииттэ ылбатаҕыҥ буоллар, кимнээҕи ылыаҥ этэй, ээ? – Сырдык, оҕо оҕо курдук, быһа токкоолоспута.
– Ким билэр, оҕолоннуҥ да бүттэҕэ дии, ол атыттары тала сылдьыаҥ баарай, бэйэм киэнэ диэбиккин ыга куустуҥ да бүттэҕэ дии. Миэхэ таҥарам биэрбит чыычаахтара буоллаххыт, биһиги олохпутугар сып-сырдыгынан тыган киирбит үчүгэй баҕайы дьон. Саамай үөрбүтүм диэн баара, Ириискэм тылланан, саҥа-иҥэ буолан, барыны токкоолоһор кэмигэр Сырдыкпыт кэлбитэ. Оо, онно үөрбүппүөн, оҕом ханыыланна, иккиэ буоллахтарына хаһан да соҕотохсуйуохтара суоҕа, балта эдьиийин көрүө-истиэ диэн…
– Ол аата хайдах? Тугуй ол, мин ыарыһах буолуохтаах этим дуо? – Ира соһуйбута.
– Суох, суох… Оттон эдьиийин көрө сылдьан элбэххэ үөрэниэ, эдьиийин иһиттэҕинэ оттомноох, өйдөөх буолуо дии саныыгын буоллаҕа эбээт, – Арыпыана холку бэйэлээхтик унаарпыта.
– Ээ, хата инньэ диэ, ону баара мин отой атыннык санаатым ээ… – түргэн кыыс Ира төлүтэ биэртэлээбитэ, күлэн бычыгыраабыта.
Бастакы кыыс атаахтык улааппыта сиэр хоту курдуга. Оҕото суох дьон убаналлара баар суол, тапталларын, ыраларын, иэйиилэрин бүүс-бүтүннүү аныыллара биллэр. Кыра кыыс, көйгөлөммөтөр да, уоскуйуу, түспэтийии саҕана арыый намыын сыһыаҥҥа улаатара чахчы. Ол иһин ордук дуоспуруннаах буолуохтааҕа кыратыттан биллибитэ.
Ира атааҕынан атаах да, акаары атаах буолба- тах. Бэлэмҥэ, баарга, сылааска-сымнаҕаска улааппыта кинини олохтон эргиччи эриэккэһин эрэ эрэйэр баҕа санааҕа, биллэн турар, тиэрпитэ эрээри, тура-олоро, имири-хомуру барытын дьаһайар, кыайар, сатыыр, бииртэн биири айан таһааран туохха эрэ чуо дьулуһар ураты кыаҕар мэһэйдээбэтэҕэ. Ону ааһан кыыс оҕо сылдьан … дьиҥ иһигэр атын дьон көрбөтүн көрөр, эмискэ тугу эрэ истэр буолан ылаттыыр адьыната биир саас улаханнык тумуулаан, сыыстаран, сыл аҥаарын устата балыыһалары кэрийэн эмтэммитин кэнниттэн сүтэн хаалбыт этэ. Ол да буоллар оҕо хайдах эрэ бэйэтин иһиллэнэр, чуҥнанан, дьикти баҕайытык чуумпуран ылар идэтэ ааспатаҕа.
* * *
– Макс, мин эйиэхэ кэһиибин аҕаллым, – Ира эмискэ «санаатын хоспоҕуттан» тахсан кэлээт, саҥа аллайда.
– Маннык аһы аһаабатах ыраатта, эн күннэтэ сиириҥ манна суох ээ, – диэн, эмиэ да үҥсэргиир, эмиэ да сэтэриир курдук, уол тыл ыһыгынна.
Ира күн аҥаара астаан аҕалбыт хортуоппуйдаах этин, хаппыысталаах бэрэскитин, сүөгэйгэ булкуллубут эттээх салаатын, Саҥа дьыл саҕана былдьаһыгынан атыылаһан, кичэйэн хаһааммыт быыкаа бааҥкалаах «Икра зернистая, лососевая» кэнсиэрбэтин арыйа баттаан, бөдөҥ бэйэлээх кыһыл искэҕи хара килиэпкэ сыбаан, сүөгэйинэн оҥорбут бэчиэнньэтин эмти ыстаан амсайан, Максим өөр да өр саҥата суох аһаата. Кыыс эмиэ уу чуумпутук көрөн олордо.
Кэпсэтэргэ соччо-бачча тыл тахсыбат. Бэйэтин тоҕо эрэ буруйдаах курдук санаммытын кыыс ис-иһиттэн сөбүлээбэтэ. Кини, кырдьыга да, тугун буруйай? Ол иһин сылааһына аахсарга быһаарынна.
– Макс, эн туохха миигин буруйдуур курдук туттаҕыный? Бырастыы гын, ол гынан баран эйиэхэ иэһим суоҕун бэркэ билэҕин, – Ира икки имэ тэтэрэн барбыта. – Мин арыгылата, киһини кырбата тэрийэн ыыппатаҕым. Хата, эн миигин «кэргэн биэриҥ» диэн аҕабыттан, дьоммуттан ыйытыахтаах этиҥ буолбатах дуо? Ону мин эмиэ күһэйбэтэҕим, бэйэҥ этииҥ этэ. Киэһэни быһа күүппүппэр, мустубут дьоҥҥо туох диирбин билбэккэ, сааттаах балаһыанньаҕа түбэспиппэр, устунан аҕам сөбүлээбэккэ миигин ыкпытыгар эмиэ мин буруйдаахпын… үһү дуо? Оттон эн оччоҕо туохха эппиэттиигиний?
– Эппиэттээммин бу манна, хаайыыга олордоҕум дии? – Максим утарыласта, толору астаах айаҕын атан тииһин хаһынна уонна кыыс диэки эриличчи көрөн таһаарда. – Туох диэн буруйдаатым? Тугу да саҥарбакка олорор курдукпун дии.
Ира, кырдьык даҕаны диэбиттии, тохтуу биэрдэ. Ол да гынан уоскуйбата. Кини маннык көрсүһүүнү, ханныгын да иһин, күүппэтэҕэ. Маарыын, аһын астыы сылдьан наһаа да долгуйбута, Максим төһө эрэ үөрэн харахтара чаҕылыйар диэн өйүгэр оҥорон көрбүтэ. «Арааската кууһан ылыа дуу? Ууруо дуу… ахтыбыта буолуо ээ…» диэх курдук санаатыттан бэйэтэ да кыбыстыбыта. «Мин эмиэ оччоҕо кууһуом, сылаастык да сылаастык уураан ылыам уонна оргууй сибигинэйэн кистэлэҥмин этиэм… Кини ити сириттэн тахсарыгар биһиги наһаа үчүгэйкээн оҕолоох буолуохпут. Мин оҕобун таптыам да таптыам, маанылыам да маанылыам…»
Онтубут?! Ыра аата ыра, санаа аата санаа. Барыта кураанах, салгыҥҥа субу симэлийэн хаалыах ойуу курдуга тугун куһаҕанай. Дьиҥ иһигэр барыта… атын. Хаҕыс, нүһэр, астыга суох, сымыйа курдук. Оччотугар? Ира ууламмыт харахтарынан өссө биирдэ Максим диэки көрдө, тоҕо эрэ бэйэтин наһаа аһынан «сыыспыт муҥум дуо» дии саныы олордо…
– Чэ, Ира, бырастыы гын… Эн тугу билиэҥий? Маннааҕы олох отой атын, ким да кими да аһыммат, наар көмүскэнэр-сэрэнэр эрэ туһунан толкуй. Онтон киһи сылайар буолар эбит, хайдах гынан болдьохпун тулуйабын диэнинэн олоробун…
– Оо, дьэ, муҥнаахпын даа… – Ира ити икки ардыгар уолу аһынан, хараҕын уута мөлбөрүс гынна, тугунан эрэ көнньүөрдүөн, туох эрэ үчүгэйи этэн үөрдүөн баҕарда. – Макс, эн миигин син биир уруккуҥ курдук таптыыгын дуо?
– Таптаамына, Ира, кырдьыктыы эттэххэ, эн баарыҥ миэхэ олус үчүгэй. Ол эрэ да туһуттан барытын тулуйан сырыттаҕым…
– Кытаат, тулуй, биһиги эйигин күүтүөхпүт. Тахсар күҥҥэр иккиэн тиийэн кэлиэхпит… – диэбитэ бэрт кэбэҕэстик.
– Кимниин? Өйдөөбөтүм…
– Мин… мин соҕотох буолбатахпын, биһиги иккиэ буолбуппут ыраатта. Өйдүүгүн, «мүөттээх салгын саба биэрдэ» диэн ыллыы-ыллыыбыт хаамсыбыт түүммүтүн? Ол онтон ыла мин сүрэҕим анныгар эн тапталыҥ уйа туттубут эбит… – Ира олус ураннык эппититтэн бэйэтэ да долгуйан, Максимын кууһа түстэ, кини аһыы табах буруота иҥмит көлөһүн сыттаах моонньугар муннун кистии аста.
– Оо, Ириша… хайа, кырдьык дуо? Ол аата биһиги аны… үспүт?! Тугун баҕас үчүгэйэй? Бырастыы… Ириша, бырастыы гын, миигин, акаарыны… Күн сарсын сайабылыанньата биэриэххэ, холбоһуохха! Көҥүлгэ табыллыбатах буоллаҕына, бу манна даҕаны сокуонунан саахсалыыллар үһү ээ! Сөбүлэһэҕин?
– Сөбүлэһэн! – диэбитин таптыыр кыыс кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
* * *
Ира Дьокуускайга холуонньаҕа сытар доҕоругар аан бастаан көрсүһүүгэ суруйтаран тиийбитэ судургута суоҕа. Төһө эмэ эрдэттэн үгүс кумааҕыны толорторон, докумуону ахсаанынан бигэргэттэрэн, төттөрү-таары сылдьарга элбэх бириэмэтэ, сырата барбыта.
Бу муус маҥан субалаах, тэрбэччи көрбүт кип-киэҥ арылхай харахтаах, чап-чараас таһаалаах мааны кыыс куорат устун оргууй долгуйан хааман истэҕинэ, хайдахтаах да уола хаан хараҕа киниэхэ хатанымыан сатаммат. Саас буолан сып-сырдыктык тыгар күҥҥэ кини хараҕа тоҕо эрэ сааппат, кыратык да симириктээбэт. Маҥан кырса бэриэккэтэ, оннук саҕалаах чээлэй күөх соно, үүт маҥан бэрчээккитин кытта маҥан финскэй соппуоската күөх дьүһүннээх лаахтаах суумкатын кытта олус дьүөрэлэһэллэрэ. Маннык мааны кыыс хайдах да тыаттан киирбит буолуон сатаммат курдуга эрээри, Ираны дьүөгэлэрэ, устудьуоннуу да сырыттаҕына, хартыына курдуккун диэн мэлдьи ымсыыра хайгыыллара, хаама сылдьар таҥара мөссүөнүгэр холоон, таҥаска-сапка куруук үтүктэ, сүбэлэтэ сатыыллара.
Ира майгыта олус көнө, амарах сүрэхтээх. Ол иһин куруук кыргыттарыгар көх-нэм буолан иистэнэрэ. Тугу эмэ була охсон, аттаран, ойуулаан эҥин күһүҥҥү бэргэһэ, үтүлүк өрө охсон бэлэхтээн соһуталыыра. Оннук, оччолорго баайа оонньуурга хантан киһилии сап кэлиэй? Оттон Ира мэлдьи тугу эмэ баайбыт буолара. Балтыбар Сырдыкка диэн ууп-уһун мап-маҥан саарды өрөн турардаах. Туохтан буолуой? Букатын таайыаҥ суоҕа, баахыла соттор сабын өһүлэн, буот!
Кини булугас өйүн, сатабылын уопсайынан даҕаны бары бэркиһииллэрэ. Ира ыраата барбакка, «Холбос» маҕаһыыныгар элээрэн тиийэн, күрэҥ дьүһүнүттэн сириллэн атыыга барбатах, сыаната түспүт, 2 эрэ солкуобайдаах чукку бөҕөтүн атыыласпыта. Икки киэһэни быһа онтун аттаран, быһан-отон, мээрэйдээн киэп оҥорон, илбээн-холбоон, Зинаҕа наһаа үчүгэй былааччыйаны тикпитэ. Хотуттан сылдьар тулаайах кыыс үөрүүтүттэн, Ираттан ыйыппакка эрэ, субу тигиллибитин тиирэ кэтээт, киинэҕэ ойбута. Киэһэ дьүөгэтэ кэлэн сэмэлээбитэ уонна итини өссө да ситэрэ илигин эппитигэр, хоско олорор биэс кыыс бэһиэн саҥа аллайбыттара.
Онтулара кырдьык этэ, өссө үс хонугунан Зина былааччыйатын аллараа өттө, уолуга уонна сиэхтэрин бэлэнньигэ үрүмэ ойуутун курдук сиэдэрэй куруһубанан киэргэммиттэрэ. Ол сабын сатабыллаах Ира били чуккуларын ордугуттан өһүлэн, сиип-синньигэс саптары сыыйталаан, мотуокка эрийбитэ. Онтун инчэтэн баран өтүүктээн кэбиспитэ бэртээхэй сап буола түспүтэ. Ити иис биир ураты албаһынан тигиллибити, киһи эрэ ымсыырыах, олус бэрт түмүктээх бүппүтүн кэнниттэн даҕаны, атыттар үтүктэ барбатахтара. Тоҕо диэтэргин, туттуулаах кыыс ньымата олус мындыр, ылбычча киһи сатыа суох уонна илиини араарбакка, кимиилээхтик үлэлээтэххэ эрэ табыллыах курдуга.
Онон 80-с сыллардаахха култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэнэр кыргыттар ортолоругар Ира Кынтайаараба уһулуччу болҕомтоҕо сылдьыбыта оруннааҕа. Өскөтүн кини куолаһын эрэ инниттэн эккирэтэ сылдьан билсэ сатыыр уолаттар үгүстэрин ахтыбыт буоллар, ким эрэ булгуччу туох эрэ диэн куоталаһа, эбэтэр туох эрэ омсолооҕу, кини туһугар була сатаан, онно-манна күтүрээн умньуу да сатыа этэ. Ону баара, Ира сыанаҕа тахсан ыллыырынан хаһан да күөнтэспэт этэ. Сатыырын онто да суох, ким да ыйыыта суох, бэркэ билэрэ, тоҕо диэтэххэ кини өссө быыкаатыттан ырыаҕа ылларбыта. Арай, «Оо, ити, ити сылдьар, сопрано куоластаах кыыс, көрүҥ» диэтэхтэринэ, «Ыы, дьэ, ол операҕа ыллыах суох» диэн сонньуйан кэбиһэрэ, тугу да истибэтэхтии туттан ааһа көтөрө.
Онон оннук! Дьиҥнээхтик кини илиитинэн тутта да, барыта сатанарынан уопсайга биллибитэ. Устудьуоннартан Ираны ким да атаах диэн көрбөт этэ. Хата кини, кэппиэйкэлэрин ааҕынан биирдэ эмэ остолобуойга аһыыр, харчыны мунньунар кыргыттарга куруук өйөбүл күүс буолара, сүбэлии, көмүскүү сылдьар идэлээҕэ. Ол иһин дьүөгэлэрэ кинини, төһө да саастыы буоллаллар, төрүкү да эдьиийдэрин курдук көрөр буолбуттара.
Куорат киин уулуссатынан Ира бу хааман иһэр. Устудьуон сылларын санаан сүрэхтиин сылаанньыйан ылар. Максим бу кэмҥэ эмиэ устудьуоннаабытым диир даҕаны, кинилэр суоллара биирдэ да тиксибэтэҕэ. Бука, куорат киэҥ, атын-атын эҥээрдэринэн сырыттахтара.
Оо, арай, ол кэмҥэ көрсүспүт буоллар ньии… баҕар Ира киниэхэ ордук күүстээхтик сабыдыаллыа эбитэ дуу? Ким билэр. Оттон бу ааспыт күһүн… саамай эппиэттээх түгэҥҥэ, ыал буолалларын биллэрэр киэһэлэригэр уол кэлбэтэҕин төрүөтэ быстах кэмҥэ билсиспит атастарын содула. Аһаабыт-арыгылаабыт диэн кыра, сылтах булан күүстэринэн өттөйө оонньообуттара «оҕус» буоллаҕа, биир доҕордорун охсо-тэбэ сылдьан оһоллоотохторо, онтулара устунан суорума суолланнаҕа. Ити түмүгэр киһи хорсуна буолуох Максим, эмиэ «атастарын быыһаабыт» аатыран, буруйу барытын бэйэтигэр ылынан, хаайыыга түбэстэҕэ. Итиэннэ билигин кэлэн «мин буруйум суох, тарбахпынан да таарыйбатаҕым» диирин Ира истэн хайаахтыай, судьуйа кини буолбатах эбээт.
Кыыс хаамара уруккутааҕар ыараабытын бэйэтэ билинэн иһэр. Оттон кини тэлээркэй халтаҥ соно таһыттан омос көрдөххө, балачча биллибит иһин, илдьэ сылдьар кырачаанын кутун, букатын биллэрбэт. Тастан одуулааччы кинини үҥкүүһүт курдук көрөр, оннук быһыыта-таһаата имигэс, дугунара чэпчэки. Тоҕо эрэ мичээрбитинэн одуулуу утары иһэр эйэргээбит харахтар кини сүрэҕин толугураппаттар. Таптал уотуттан оннук айылаах уйуһуйан туран дууһата ыллыыр гына дьолломмут дьүһүнэ… эмиэ да суохха дылы.
Ол гынан баран кини соруктаах. Кэргэн тахсара быһаарылынна, Максим аны түөрт сыл кэриҥинэн холуонньаттан таҕыстаҕына, быр-бааччы олоруохтара. Онуоха диэри оҕото балай эмэ улаатыа. Ира дьонун кытта бииргэ олоруо, көмөлөөн оҕотун көрүөхтэрэ… Аҕата көҥүллээтэр эрэ. Үнүр кини: «Аны сайын эбэ, эһэ буолуоххут», – диэн эппитигэр, куолутунан, саҥарбатаҕа. «Төрөө, төрөө, оҕолоно оонньоо, миигинэ да суох олоххутун бэйэҕит оҥостуоххут» диэх курдук көрөн кэбистэ дуу дии санаабыта. Баҕар букатын да оннук диэбэтэҕэ буолуо. Аҕатын ис дьиҥин кыыс хантан билиэй? Ол барыта Сүөдэр кэмчи саҥалааҕыттан сылтаан итинник толкуйга оҕото тиийээхтиир. Онон, уордайбыт да буоллаҕына, онтуката аастаҕына биир дьиэҕэ олоруохтара ини. Аҕа киһи мөҕө-этэ да сылдьыбатар, тугу эмэ сөбүлээбэтэҕинэ тымныы баҕайытык, сүүһүн аннынан көрөн кэбиһэриттэн куттанан, оннооҕор дьүөгэлэрэ кинилэргэ сылдьалларыттан тардынааччылар. Ол да гыннар аҕата барахсан оҕолорун биир хатыылаах тылынан кымньыылаабатах киһи ээ. Оннук майгытын кыыһа кыратыттан билэр буолан таптыыр бөҕө буоллаҕа эбээт.
– Эмиэ аҕатын хаана киирдэ! Иитэн туһан, хаан хаантан ханна барыай, – диэччи кини ардыгар, кыыһын диэки таайтарыылаах баҕайытык көрө-көрө. Онтон ордугу этээччитэ суох. «Ол аата тугуй?», «Тоҕо?» диэн Ира өскүөрүтүн ыйытааччыта да суох.
Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, бу кинини ииппит аҕата элбэх саҥата суох киһи эрээри, ардыгар итинник тордуохтаан ааһар тыллаах буолааччы. Ийэтин Арыпыананы «кыыскын атаахтатаҕын» диэн сэмэлээччи. Онуоха үөрэнэн хаалбыт буолан, кини кыһаммат буолбута ыраатта. Ол «аҕатын курдук» диэни эмиэ ыйыталаһан билбитэ. Төрөппүт дьоно Сыста Маарга бааллар. Онно олороллор. Туох да үлэһит, сайаҕас бөҕө дьон диэн хайгыыллар. Ира кинилэргэ сылдьыбат буолан букатын билэттээбэт.
Ийэтэ Арыпыана чугас аймахтара буолан оҕолорун ииттэрэ биэрдэхтэрэ, бэйэтэ эрэ хам-түм кэлэр-барар, бэркэ диэн билсэр, онон бу бачча турбут кыыстан тугу кистиэй, дьонун туһунан кэпсээччи. Оттон төрөппүт аҕата барахсан норуот киһитэ үһү ээ. Киһи да күлэр, омуннаах диэҕи омуна суох эрээри, киһи үөйбэтэх өттүттэн быһаарыныыны ылынарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр эбит.
Биирдэ ийэлэрэ массыынанан таҥас сууйтара сылдьыбыт. Дьиэҕэ, бары да дьарыктаах буолан, күө-дьаа сээкэйдэрин гына сылдьыбыттар. Аҕалара туох санааҕа түспүтэ буолла, сотору-сотору табахтаан буруота унаарыйар үһү. Ийэлэрэ элбэх баҕайы оҕо таҥаһын сууйтарбытын барытын илиитинэн сайҕаталаан, ыгыталаан, таһырдьа, салгын охсор сиригэр куурдаары, тааһын кыбыммытынан ыйыы тахсыбыт.
Арай, улахан кыыс көрөн турдаҕына, аҕалара сорунуулаах баҕайытык били таҥас сууйтарар сиргэ тиийбит. Улахан баалынайга, харса суох массыынаны таҥнары тутан, уутун сүөкээбит уонна, умса быраҕаат, ременин сүөрэн ылбыт да, таһырдьаны былдьаспыт.
Ийэлэрэ таһырдьа таҥаһын ыйыы сылдьан, «хайа, бу оҕонньор ханна итиччэ үлүгэр тиэтэйдэҕэй» диэн, кэнниттэн дьиктиргии эрэ көрөн хаалбыт. Дьиэтигэр төннөн киирбитэ, атын адьарай, массыыната умса сытар, уута баалынайы быччары кутуллубут. Кыыһа бэйэтэ да билбэт үһү, соһуйан хараҕын тиэрэ көрбүт: «Аҕам массыынаттан тугун эрэ өһүлэн ылаат, таһырдьа куоппута», – диэбит.
Кэмниэ кэнэҕэс, номнуо хойут аҕалара киэһээҥҥи аһылыкка тиийэн кэлбит. Ийэлэрэ, биллэн турар, ыйыта көрүстэҕэ. Онуоха хардарар үһү:
– Инньэ диэн Сыста Маар уу таһар массыыната сүүрбэккэ туруо дуо, үлэ-хамнас тохтуо дуо? Сопхуос сүөһүтэ уулаабакка туруо дуо?! – диэбитигэр, кырдьык да диэбиттии, бука бары саҥата суох бараахтаабыттар…
Оттон биирдэ эмиэ дьиэтин таһыгар мастанаары аҕалтарбыт бэрэбинэлэрин көрдөрөн туран ханна эрэ состорон барбыт. Ийэлэрэ мөҕүттүбүтүгэр, «Инньэ гынан Сыста Маар кулууба тутуллуо суохтаах үһү дуо» диэбитэ баара ээ, дэһэллэр. Барыта дьон, уопсай дьыала туһугар тугун да кэрэйбэт, олус сымнаҕас майгылаах, үлэһит үтүөтэ, киһи киһитэ дииллэр. Оттон Ираны ииппит аҕата, итинник кэпсээннэри истэн эрдэҕэ: «Эн төрөппүт аҕаҥ солуута суох», – диэн кыһарыйардыы тыллаһара. Кыыс утары тугу да эппэтэ эрээри, иһигэр: «Саамай сөп, кыһалҕа тирээтэҕинэ, хата, бары кининэн тайаналлар ини», – диэн сэтэрии, хайгыы саныыра.
Оттон билигин бу Дьокуускай куорат саамай киин уулуссатынан иһэр. Сотору кини туора тахсар быыкаа уулуссата кэлиэ. Онно ийэтин чугас аймахтара олороллоругар хонон ааһыаҕа. Сарсыарда кэлэн, дьоно ыыппыт кэһиилэрин биэрээт, наадабар бардым диэт, тахса ойбута. Онон бу киэһээҥҥи чэйгэ кэргэн барарын этэн эрдэҕэ. Туох диэхтэрин оннооҕор эрдэттэн сэрэйэргэ дылы, дьыала кинилэр этинэллэригэр буолбатах, барытын саҥата суох истиэ турдаҕа. Онтон салгыы туох буолуохтааҕын эмиэ таайан билэр, сарсыарда утуйан турарыгар, дойдутугар ийэлээх аҕата кини «ыал буолабын» диэн хаайыыга баран саахсаланыахтааҕын туһунан хайыы үйэ истэн тоһуйуохтара. Төлөпүөн тырылыыра быраап, тылбай-өспөй буолан, тыын наадалааҕы сэргэ отой туохха да аахсыллыбаты эмиэ, таарыччы тиэрдэ охсорунан тэҥнээҕэ билиҥҥи кэмҥэ чугас эргин суох.
Буоллун, дьиэтигэр тиийиитэ дьоно холкутуйаа инилэр. Сырдык кинилэрэ да суох билэр, манна куоракка үөрэнэр кыыс субу билигин практикатыгар атын оройуоҥҥа, тыаҕа барбыт кэмэ. Онон хобугунаһа охсор балта кини аттыгар суох буолан биэрбитэ курус курдук.
Дьикти баҕайы, бу хааман иһэн наар бэйэтин уонна дьонун туһунан саныыр. Тоҕо эбитэй, Максим туһунан тугу да билбэтин кэриэтэ. Кини эмиэ Иралыын биир оройуоннар эрээри, туспа нэһилиэк. «Аҕам атын, ол иһин балтым аҕатын кытта биир тылы булбаппыт», – диэн кэбиспиттээҕэ. Онон уолга ыарыылаах соҕус быһыылаах диэн, хаһан даҕаны ити кэнниттэн атыны туоһулаһа да сатаабатаҕа. Хайыай, кэргэн тахсар кыыс бэйэтэ Максим дьонугар бара сылдьарыгар тиийэр эбит.
Ира, аҕата атарахсыппытын аанньа, аҥаардас ийэтин эрэ тапталыгар бигэммит буолбатах ээ. Кини наһаа таптыыр эбэлээҕэ. Ийэтин ийэтэ Лөкүөрүйэни аттынааҕы эмээхситтэр «маачаха эбэҥ» дииллэрэ. Кыра эрдэҕинэ кыыс ону ситэрэн өйдөөбөккө, «отой да оннук буолбатах, мин эбэм атахтара көнөлөр» диэн күллэрбитэ билиҥҥээҥҥэ диэри кэпсэлгэ сылдьар. Дьэ, ол мадьаҕара суох «көнө атахтаах» эбэтэ, төһө да сааһырдар, уҥуохтуун көнө этэ буоллаҕа. Ырыаҕа-тойукка чугас буолан, сиэн кыыс биир үксүн ол да иһин, ити эйгэни умсугуйбут буолуохтаах. Лөкүөрүйэ сиэнэ кыысчаанын, хайдах да ыллаатын, ис-иһиттэн тэттэн хайгыыра, бу киниэхэ сөптөөх буолуо диэн анаан, ырыа бөҕөтүн үөрэтэрэ. Дэлэҕэ эмээхситтэр ымманыйыахтара дуо: «Ээ, бу хата Иирэбит кэллэ. Маладьыас, оҕобут «Биригэдьиирэ» диэн, «Марыыната» диэн, хата ыллаа эрэ, истиэҕи», – дэһэллэрэ туохтааҕар да үрдүк хайҕалга тэҥнээҕэ.
Эһэлэрэ Ньукулай оҕонньор сылгыһыт этэ. Кыһын тоҥон-хатан хоочугураан тиийэн кэллэҕинэ, эбэтэ чаанньыгын үрдүгэр түһэрэ, күөһүн-аһын көрүөх бэтэрээ өттүгэр остуолга тарда охсоро. Ирата кэлэн эмиэ тэҥҥэ олорсор, эһэтэ барахсан аҕыйах тиистээх айаҕар, лэппиэскэтин тоорохойун бэркэ дьоһуннанан олорон, хайдах ыстыырын кэтиир. Онтон, олороон-олорон баран эмискэ, оруобуна кини курдук ыстаан ньоймоҥнотон, эбэтин иэрийиэр диэри күллэрэр идэлээҕэ.
Лөкүөрүйэ ыскаабыттан ылан, арыллыбыта быданнаабыт буоккалаах бытыыккатыттан кыра үрүүмкэҕэ кутар уонна оҕонньорун иннигэр уурар. Оччоҕо Ньукулай бастаан баттаҕын, сүүһүттэн кэтэҕин диэки өрө анньа-анньа, ытыһынан имэрийэн сыҕайталыыр уонна, дьэ, бытаан баҕайытык уоһунан бигээн сыпсырыйан, оргууй аҕай тыыммакка да хантатан кэбиһэр. Эмээхсин ону кэтэһэн аттыгар олорон, оҕонньоро үрүүмкэтин уураатын кытта, илиитигэр эрдэттэн тутан олорбут килиэбин тооромоһун куду анньар. Эһэлэрэ аһыырҕатан, хараҕын быһа симпитин итиччээҥҥэ диэри аспакка да олорон, илиитин иминэн килиэбин харбаан ылаат, муннугар саба тутта охсор уонна тыастаах баҕайытык сыыгыначчы сыллаан ылар. Бүттэ. Тымныыга тоҥо сыспыт оҕонньор, мантан киэһэ итинник эмтэнэн, итии киллэринэр уонна этэ-сиинэ сойо илигинэ оронун былдьаһар.
Эбэлээх эһэтэ үтүөкэн да дьон этилэр. Барахсаттар биирдэ этиһэн дуу, иирсэн дуу. Оргууй аҕай сээкэйдэрин бэринэллэр, ботур-итир кэпсэтэллэр, күн иллэҥнэрэ суох. Арай сиэннэрэ кэллэхтэринэ дьиэ иһэ күө-дьаа буола түһэр. Ира син обургу буолаатын, кинилэргэ бараары гыннаҕына ийэтэ, оройуон киинигэр олохтоох киһи быһыытынан, кулинарияттан бурдук ас атыылаһан кэһиилиир. Итиэннэ булгуччу, уурунуутуттан ороон, биир иһит арыгыны суулаан-суулаан баран, кыыһын суумкатын түгэҕэр түһэрэн ыытар. Ону эбэтэ билэрин оҕоккото. Сиэнэ киирдэ да, күскэйбит балачча суумканы туура тутан ылан хоһугар киирэн хаалар уонна сотору буолаат, бурдук астарын туппутунан төттөрү тахсар. Онон сылыктаатахха, эмээхсин хасааһа хоһугар дьапталлан сытар, кэмэ кэллэҕинэ эрэ били ыскаапка кэлэр буолуохтаах.