Hökmdar

III FƏSİL
QARIŞIQ DÖVLƏTLƏR HAQQINDA

Təzə, habelə hakimiyyəti vərəsəlik yolu ilə əldə etmiş hökmdar öz ərazisinə yeni ərazi birləşdiribsə, və bunun nəticəsində dövlət bir növ qarışıq olubsa, onun üçün hakimiyyəti saxlamaq daha çətindir. Belə yerdə hakimiyyəti saxlamaq hər şeydən öncə ona görə çətindir ki, bütün təzə dövlətlərdə bu, çevrilişlə nəticələnir. Məsələ ondan ibarətdir ki, xalq təzə hökmdarın yaxşı olacağını güman edərək könüllü surətdə əvvəlkinə qarşı qiyam edir, təcrübə tezliklə göstərir ki, o, yanılıb, axı təzə hökmdar həmişə əvvəlkindən pis olur. Bu həm də təbii və qanunauyğundur, çünki istilaçı öz yeni təbəələrini istismar edir, onların üzərinə müxtəlif mükəlləfiyyətlər qoyur, ordusunu vətəndaşların evlərində yerləşdirməklə onları zəhmətə salır, belə ki, istila zamanı bunsuz keçinmək mümkün deyil. Beləliklə də o, incitdikləri arasında özünə düşmən qazanır və istila zamanı ona kömək edənlərin dostluğundan məhrum olur, çünki bu adamların gözlədiyi mükafatı onlara vermək iqtidarında deyil, həmçinin də onlara borclu olduğu üçün bu şəxslərə qarşı ciddi tədbirlər görə bilmir, ona görə ki, ordusu nə qədər güclü olsa da belə onların köməyi olmadan ölkəyə soxula bilməzdi. Məhz buna görə Fransa kralı XII Lüdovik Milanı tez zəbt etdiyi kimi tez də itirmişdi. Elə bu səbəb üzündən hersoq Lyudoviko Milanı öz gücü ilə geri qaytarmağa müvəffəq olmuşdu. Axı qapını kralın üzünə açan xalq tezliklə özünün mülahizə və ümidlərinin puça çıxdığına əmin olub, təzə hökmdarın yaratmış olduğu sıxıntılara dözməkdən imtina etdi.

Lakin qiyam etmiş ölkə əgər ikinci dəfə fəth olunarsa, hökmdar üçün burda öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək asan olar, axı qiyam ona günahkarları şərtsiz olaraq cəzalandırmağa, şübhəli bilinənləri üzə çıxarmağa, yerlərin, hər şeydən öncə də zəif yerlərin müdafiəsini təşkil etməyə imkan verir. Birinci dəfə hersoq Lyudoviko Milanın sərhədlərində yalnız hay-küy salmaqla onu Fransadan geri almışdısa da, ikinci dəfə yuxarıda göstərilən səbəblərə görə İtaliyanın bütün dövlətləri Fransanın üzərinə hərblə gedib, onun qoşunlarını qovana qədər o, Milanı özündə saxlamışdı.

Beləliklə, Fransa Milanı hər iki dəfə itirdi. Mən kralın birinci uğursuzluğunun buna bənzər hadisələrdə səciyyəvi olan səbəbini göstərdim, indi ikinci səbəbi göstərmək qalır, araşdırmaq lazımdır ki, Lüdovik və ya onun yerində ola biləcək hər hansı bir adam fəth etdiyi ərazinin Fransanın etdiyindən daha etibarlı müdafiə olunması istiqamətində nə kimi imkanlara malik olmuşdu. Ondan başlamaq lazımdır ki, fəth edilmiş və miras qalmış torpaqlar ya əhalisi eyni dildə danışan bir ölkənin ərazisi, ya da əhalisi müxtəlif dillərdə danışan müxtəlif ölkələrin ərazisi ola bilər. Birinci halda fəth edilmiş torpaqları, xüsusən də yeni təbəələr əgər əvvəlki vaxtlarda da azad deyildilərsə, saxlamaq asandır. Bunlar üzərində hakimiyyəti gücləndirməkdən ötrü əvvəlki hökmdarın nəslini kəsmək kifayətdir, axı adətlərin ümumi olduğu, əvvəlki qaydalarınsa saxlandığı yerdə təhlükə yalnız ondan gələ bilər. Bizə məlum olduğu kimi belə bir şey Fransanın tərkibinə çoxdan daxil olan Bretanda, Burqundiyada, Normandiyada və Qaskonda baş vermişdir; onların dilləri bir-birindən azca fərqlənsə də, adətləri bir-birinə bənzədiyindən mehriban yaşayırlar. Belə halda istilaçı iki ehtiyat tədbiri görməlidir: hər şeydən öncə onun qeydinə qalmalıdır ki, əvvəlki hökmdarın nəsli kəsilsin, sonrasa əvvəlki qanun və vergilərin saxlanılmasına göz olmalıdır, belə də fəth olunmuş ərazilər istilaçının uzun müddət hökmdar olduğu məmləkətlə qısa bir vaxt ərzində vahid bir dövlət təşkil edəcəkdir.

Fəth edilmiş, həm də miras qalmış ölkələrdə əgər əhali dilinə, adət-ənənəsinə və qanun-qaydalarına görə bir-birindən fərqlənirsə, belə yerdə hakimiyyəti saxlamaq olduqca çətindir: burda həm böyük uğur, həm də bacarıq lazımdır. Buna yetmək üçün ən doğru və düzgün vasitə yaşayış yerini bura köçürməkdən ibarətdir. Bu, fəth edilmiş ərazilərin müdafiəsini gücləndirər və bu yerləri təhlükəsiz edər, türk sultanı Yunanıstanla əlaqədar məhz bu cür hərəkət etmişdir, zira öz paytaxtını əgər ora köçürməsəydi, bütün gücünü işə salsaydı belə Yunanıstanı öz hakimiyyəti altında saxlaya bilməyəcəkdi. Axı yalnız ölkədə yaşamaqla orada başlanacaq qiyamı duymaq və bunun qarşısını vaxtında almaq olar, əks təqdirdə bu barədə xəbər o vaxt gəlib çatacaqdır ki, vəziyyət olduqca ciddi xarakter alacaq və buna qarşı tədbir görmək artıq gec olacaqdır. Fəth etdiyi ölkəyə köçməklə hökmdar həm də onu məmurların soyğunçuluğundan qoruyar, çünki təbəələr bilavasitə öz hökmdarlarının məhkəməsinə müraciət etməyə imkan qazandığından, daha bir səbəb yaranacaq ki, itaətdə bulunanlar onun hörmətini gətirsin, boyun əyməyənlər isə ondan qorxsun. Əgər qonşu dövlətlərdən hər hansı biri hücum etmək fikrinə düşsə, onda o, daha ehtiyatlı olacaq, çünki hökmdar əgər ora köçübsə, çətin ki, fəth etdiyi ölkəni asanlıqla əlindən versin.

İkinci yaxşı vasitə istilaçının öz dövləti ilə yeni əraziləri əlaqələnlirmək üçün bir neçə yerdə koloniyalar təşkil etməkdir. Bundan əlavə bu, ölkədə böyük miqdarda atlı və piyadaları yerləşdirməkdən ötrü yaxşı imkandır. Koloniyalar böyük xərc tələb etmir, bunların təşkili və saxlanılması praktiki cəhətdən hökmdara heç nəyə başa gəlir, bu yalnız zəmiləri və evləri köçkünlərin əlinə keçən sakinləri müflis edir, yəni müflis olub, ölkə boyu dağılışan çox az miqdarda adam heç vəchlə hökmdara zərər yetirə bilməz, toxunulmaz qalan digərləri isə tezliklə sakitləşəcəklər, eyni zamanda da sözə baxmasalar, müflis olanların taleyini yaşamaqdan ehtiyat edəcəklər. Beləliklə, koloniyalar hökmdara baha başa gəlmir, ona sədaqətlə xidmət edir, həm də sakinlərin yalnız çox az qismini müflisləşdirir, onlar isə yoxsullaşıb dağılışdıqdan sonra hökmdara zərər yetirmək halında olmurlar. Buna onu əlavə etmək olar ki, xalqla ya mehriban davranmaq, ya da onu məhv etmək lazımdır, zira insan kiçik bir yamanlığa görə qisas ala bilər, böyük yamanlığa görə isə yox, buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, qisasdan ehtiyatlanmamaq üçün insana edilən haqsızlığın dərəcəsi nəzərə alınmalıdır. Amma ölkədə koloniyaların yerinə qoşun olsa, bunun təminatı kifayət qədər baha başa gələcək və təzə dövlətdən gələn bütün gəlirləri üstələyəcək, nəticədə əldə edilmiş şey heçə çevriləcək. Üstəlik, bundan kifayət qədər adam əziyyət çəkəcək, axı ordunun vətəndaşların evində yerləşməsi bütün əhali üçün bir yükdür və incidilən hər kəs hökmdara düşmən kəsilir, belə düşmənlər isə ona zərər yetirməyə qadirdir, axı onlar məğlub edilsələr də öz evlərindədirlər. Beləliklə, bu cür qarnizonu saxlamaq hər baxımdan zərərli, koloniyalar təşkil etmək isə xeyirlidir.

Əhalisi adət və dilinə görə fərqlənən ölkədə də istilaçı hamıdan öndə olub, həm qonşu dövlətlərdən daha zəif olanları müdafiə etməli, həm də güclüləri zəif salmaqdan ötrü tədbirlər görməlidir, eyni zamanda da ona nəzarət etməlidir ki, gücünə görə ondan geri qalmayan yadelli hökmdar heç bir vəchlə ölkəyə soxula bilməsin. Belələrini həmişə ya şöhrətpərəstlik, ya da qorxu üzündən boyun əymək istəməyən ölkə sakinləri köməyə çağırır, belə ki, etoliyalılar² bir vaxt romalıları Yunanıstana çağırmışdılar, eləcə də digər bütün ölkələrin yerli sakinləri də onları çağırmışdı. Bu təqdirdə hadisələr belə cərəyan edir: daha güclü hökmdar ölkənin ərazisinə qədəm basır, daha zəif dövlətlər bir qayda olaraq onun onlardan güclü olmasına həsəd aparmaqla yanaşı dərhal onunla birləşirlər, buna görə onun onları öz tərəfinə çəkməyə ehtiyacı olmur, zira onlar özləri məmnuniyyətlə onun yaratdığı dövlətə qoşulurlar. Ancaq onlara artmağa və güclənməyə imkan vermək olmaz, həm də bu vaxt öz silahlı qüvvələri ilə bərabər onların köməyindən də istifadə etməklə daha güclü hökmdarı asanlıqla məğlub etmək və bu ölkədə hakimi mütləq olmaq olar. Əgər ki, hökmdar bütün bunları etməsə, böyük çətinliklərə və əzablara məruz qalaraq, tezliklə əldə etdiklərini itirəcəkdir.

Romalılar bir ölkəni fəth etdikdə qeyd edilən bütün üsullardan istifadə edirdilər: koloniyalar təşkil edirdilər; zəiflərə güclənməyə imkan verməmək şərtilə kömək edirdilər; güclüləri məğlubiyyətə uğradırdılar; gücə malik olan yadellilərin təsirinin ölkəyə nüfuz etməsinin qarşısını alırdılar. Mən Yunanıstanı misal çəkməklə kifayətlənəcəyəm. Romalılar axeylərin³ və etoliyalıların rəğbətini qazanmışdılar, Antioxu Makedoniyadan qovub, bu şahlığı zəif salmışdılar. Amma axeylərin və etoliyalıların xidmətlərinə baxmayaraq, onlara öz ərazilərini genişləndirməyə imkan vermədilər, Filippi lazımi dərəcədə zəif salmayınca, onun yaltaqlanmasına məhəl qoymayıb onunla ittifaqa girmədilər və Antioxun təzyiqlərinə əhəmiyyət vermədilər. Bütün ağıllı hökmdarlar necə hərəkət etməliydisə, romalılar da elə hərəkət edirdilər, belə ki, yalnız bu günün deyil, həm də sabahın qeydinə qalırdılar və var qüvvələri ilə çalışırdılar ki, mümkün ola biləcək bədbəxtliklərə tuş gəlməsinlər – vaxtında görülən lazımi tədbirlərlə bunu çox asanlıqla etmək olar; bədbəxtliklərin gəlməsini sadəcə olaraq durub gözlədikdə isə görülən heç bir tədbirin köməyi olmaz, zira son dərəcə zəifliyin axırı çarəsizlik olar.

Bu təqdirdə baş verənlər vərəmdə olduğu kimidir: həkimlər iddia edir ki, bu xəstəliyi müəyyən etmək olduqca çətin olsa da, sağaltmaq asandır, amma bu xəstəliyin vaxtı keçdikdə onu müəyyən etmək asan, sağaltmaq isə çətindir. Dövlət işləri də eynən belədir: əgər dərinləşməkdə olan tənəzzül vaxtında aşkar edilsə, hansı ki, bunu yalnız ağıllı hökmdar edə bilər, bundan asanlıqla qurtulmaq olar, əgər bunun vaxtı keçibsə, yəni bu artıq hamıya bəllidirsə, buna daha heç bir əlac olmayacaq.

Romalılar gələn bəlanı əvvəlcədən görüb, bunun müharibəyə səbəb olacağından ehtiyatlanaraq, dərhal fəaliyyətə başlayıb lazımi tədbirlər görürdülər, axı onlar bilirdilər ki, müharibənin qarşısını almaq mümkün deyil, bunu yalnız ləngitmək olar ki, bundan da düşmən faydalana bilər. Bununla əlaqədar onlar Filipp və Antioxla müharibəyə başlamağa qərar verdilər ki, sonradan onlarla İtaliya ərazisində hərb etmək məcburiyyəti qarşısında qalmasınlar. Romalılar onda hələ onların biri ilə olduğu kimi digəri ilə də baş verə biləcək müharibənin qarşısını ala bilərdilər, lakin onlar bunu etmək istəmədilər. İndiki müdriklərin mütəmadi olaraq təkrar etdikləri atalar sözləri romalıların xoşuna gəlmirdi, çünki insanın ancaq öz rəşadət və ehtiyatkarlığına ümid etməsi ağıllı iş hesab edilirdi: sən özünü hər şeyi yaxşılığa doğru dəyişən zamanın ixtiyarına burax. Lənglik isə nəyə desən gətirib çıxara bilər, axı zaman hər şeyi həm yaxşı, həm də pis tərəfə dəyişə bilər.

Bununla belə yenidən Fransaya müraciət edib görək o, mənim göstərdiyim şərtlərin heç olmasa bircəciyini həyata keçiribmi. Mən Karl barəsində deyil, Lüdovik barəsində danışacağam, zira o, İtaliyada hakimiyyəti daha çox saxlamışdı, buna görə də onun etdiyi hərəkətlər bizə daha yaxşı məlumdur və siz əmin olacaqsınız ki, o, əhalisi adət və dilinə görə bir-birindən fərqlənən ölkədə heç də hakimiyyəti qoruyub saxlamaq istəyində olan hökmdar kimi hərəkət etmədi. Kral Lüdovik İtaliya torpağına venetsiyalıların köməkliyilə girdi, onlar öz ərazilərini genişləndirməyə çalışdıqlarından göstərdikləri yardıma görə bütün Lombardiyanın yarısını tələb etdilər. Mən kralı belə bir razılaşmaya görə təqsirləndirmirəm: İtaliyaya heç olmasa bir ayağı ilə qədəm basmaq arzusunda olan, lakin burada heç bir müttəfiqi olmayan, xüsusən də Karlın ucbatından bütün qapıların Fransanın üzünə bağlandığı bir vaxtda o, başqa çıxış yolu olmadığından müttəfiqlik haqqında saziş imzalamağa məcbur olmuşdur. Hər halda əgər o, sonradan səhv buraxmasaydı onun bəxti daha çox gətirərdi. Lombardiyanı fəth etməklə o, Karlın dövründə Fransanın itirmiş olduğu nüfuzu dərhal geri qaytardı: Genuya fəth olundu, florensiyalılar, Mantuyanın markizi, Ferraranın hersoqu, Bentivolyi ailəsi, qrafinya Forli və Faentsin, Pezaronun, Rimininin, Kamerinonun, Pyombinonun, Lukkanın, Pizanın, Siyenanın hakimləri müttəfiqlik təklif etdilər – hamı Lüdovikə öz dostluğunu bildirməyə tələsdi. Venetsiyalılar məhz bu vaxt öz hərəkətlərindəki ehtiyatsızlığa əmin oldular: Lombardiyanın bir cüt şəhərindən ötrü onlar İtaliyanın üçdə iki hissəsini kralın sərəncamına verdilər.

İndi özünüz düşünün, əgər kral göstərilən qaydalara əməl etsəydi və kilsəninmi, venetsiyalılarınmı qorxuşundan onun himayəsinə sığınmaq məcburiyyəti qarşısında qalan çoxsaylı, lakin zəifləmiş müttəfiqlərin təhlükəsizliyini təmin etsəydi, öz üstünlüyünü nə qədər də asanlıqla möhkəmləndirərdi; onların köməkliyi ilə o, özünü hələ güclü olanlardan qoruyardı. Amma o, Milana daxil olcaq tərsinə hərəkət etdi: Romanyanın alınmasında papa Aleksandra köməklik göstərdi, bununla da öz hakimiyyətini zəiflətdiyini, müttəfiqlərdən uzaqlaşdığını və özünün himayə altında bulunduğunu görmədi, üstəlik, onsuz da güclü dini hakimiyyətə malik olan papaların dünyəvi hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə də əhəmiyyətli dərəcədə yardım etdi. Birinci səhvi buraxmaqla o, bu yolun ardını getməyə məcbur oldu və məcburiyyət qarşısında İtaliyaya gəldi ki, Aleksandrın şöhrətpərəstlik üstündə bərqərar olan niyyətlərinin qarşısını alsın və onun Toskananı istila etmək cəhdlərinə əngəl törətsin. Amma, görünür, Lüdovikə kilsənin hakimiyyətini möhkəmləndirmək və müttəfiqləri ilə aranı vurmaq az olmuşdu: Neapol krallığına yiyələnmək arzusunda bulunaraq, bunu İspan kralı ilə bölüşdürdü, yəni şəxsən özünün hökmranlıq etdiyi İtaliyaya, özü ilə eyni gücə malik olan rəqibi dəvət etdi, yəqin ona görə ki, narazı olanlar və şöhrətpərəstlər kiminsə himayəsinə sığına bilsin. Ona xərac verə biləcək kralı qovaraq, o, onun özünü qovmaq iqtidarında olan bir hökmdarı krallığa dəvət etdi.

Əlbəttə, ərazilər almaq cəhdi təbii və adidir; bu işdə öz imkanlarını nəzərə alan adamları hamı ya təqdir edər, yaxud da heç olmasa qınamaz. Qınağa layiq olan səhvləri isə o adam buraxır ki, o, öz imkanlarını nəzərə almır və nəyin bahasına olursa olsun ərazilər fəth etməyə can atır. Fransa öz qüvvəsiylə Neapola yiyələnmək iqtidarında olsaydı buna cəhd edə bilərdi, lakin o, bunu bölüşdürmə yolu ilə etməyə səy göstərməməliydi. Əgər Lombardiyanın venetsiyalılarla birgə bölüşdürülməsinə, kralın heç olmasa İtaliyada məhkəmlənməsinə kömək etmiş bir iş kimi haqq qazandırmaq olsa da, ikinci bölüşdürməyə heç bir hacət olmadığından, bu yalnız qınağa layiqdir.