Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Модернизм

Қазіргі исламға тəн белгілердің бірі – модернизм. Исламның əртүрлі салаларында əртүрлі архаикалық элементтерден, шектен тыс шектеулер мен қажетсіз тыйымдардан «тазарту» қажет. Исламның эволюциясын оның реформалары арқылы, Құран мен Сүннетті, шариғат пен фиқһ нұсқауларын қайта қарауды жақтаймын. Ғылыми жетістіктер Алла тағала хикметінің көрінісі болып табылады жəне Құранның ақиқатын растайды.

Қазіргі исламда мұсылмандардың қазіргі өмірінде ертедегі исламның институттары мен нормаларын қалпына келтіруді мақсат етуді жариялаймын. Исламды өзінің «алғашқы тазалығына» қайтаруды жəне оны кейінгі қоқыстардан тазартуды ұсынамын. Ілімдердің идеологиялық бастауларын тек Құран мен Сүннеттен іздеу керек. Таухид (монотеизм) қағидаларынан ауытқу, пұтқа табыну жəне əулиелердің қабірлеріне табыну жəне т.б. Қасиетті жерлерге, оның ішінде Пайғамбардың қабірін зиярат етудегі өрескел бұзушылықтарға, сондай-ақ көмекке шақыруға (истиғəсə) тыйым салу қажет. Тірі жүріп өлгеннен шапағат сұрау. Немесе Алладан басқаға көп уақыт пен назар аудару ширк (серік қосу) болып есептеледі.

Ислам негіздері

Ислам арабша – «мойынсұну», «өзін [Бір] Құдайға бағындыру» деген мағынаны білдіреді, монотеистік ең жас Ибраһимдік дін. Ұстанушылардың саны шамамен 2 млрд адамды құрайды, дүние жүзіндегі 125 елде тараған. Меккедегі əл-Харам мешітіндегі Қағба, Сауд Арабиясы, ең қасиетті ислам орны. Ислам 7 ғасырда пайда болды.

Исламның негізін салушы Мұхаммед пайғамбар (570-632). Қасиетті кітап – Құран. Ислам ілімі мен құқығының екінші маңызды қайнар көзі – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен істері туралы дəстүрлер (хадис) жиынтығы болып табылатын сүннет.

Исламның бес тірегі – шахадат (сенім мен куəлік), намаз, ораза, зекет жəне қажылық. Əлемнің 28 елінде ислам мемлекеттік немесе ресми дін болып табылады.

Мұсылмандардың басым бөлігі (85-90%) суннит, қалғандары шииттер мен ибадиттер. Бағыттар да мазхабтарға бөлінеді. Ислам 7 ғасырдың басында Батыс Арабияда, пұтқа табынушылық билеген Меккеде пайда болды. Əр тайпаның өз құдайлары болды, олардың пұттары Меккеде болды. Бұл кезең патриархалдық-тайпалық жүйенің біртіндеп жойылып, таптық қоғамның пайда болуымен сипатталады. Христиандық жəне иудаизммен бірге ол релятивистік (құдайдан ашылған) дəстүр деп аталатын «Ибрахимдік діндерге» жатады. Авраамдық діндердің тамыры Таяу Шығыс монотеизмінің ең көне формаларында жатыр, соның нəтижесінде оларда ортақ тарихи-мифологиялық мұра жəне дүниенің түбегейлі біртұтас бейнесі бар. Ислам доктринасының қалыптасуының бастапқы кезеңінде христиандық пен иудаизмнің ықпалы біршама асыра сілтеді. Христиан жəне еврей теологиясының тікелей ықпалын 7-8 ғасырлар тоғысында, ислам теологиясының проблемалық саласының қалыптасу процесі жүріп жатқан кезде байқауға болады жəне мұсылман теологтары өздерінің христиандары арасында туындаған сұрақтарға жауап беруге мəжбүр болды жəне еврейлерге де. Ислам дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап Мұхаммед пайғамбардың уағыздарында айтылған Ибраһимдік монотеизмнің бастапқы бірлігін түсінуге болады. Оның уағыздарының негізгі идеясы монотеизм (таухид) ақиқатын яһудилер, христиандар жəне көпқұдайшылдар енгізген бұрмалаулардан тазарту болды. Ерте жəне классикалық исламда дін мен құқықты бөлетін нақты сызық ешқашан болған емес, соның нəтижесінде саяси жəне құқықтық мəселелерге қарағанда теориялық жəне теологиялық мəселелерге аз көңіл бөлінді. Араб түбегіндегі исламның тікелей ізашары – арабтардың автохтондық монотеизмі (ханифия), оның тамыры Ибраһим (Авраам) пайғамбардан басталады. Қазіргі тұжырымдамаға сəйкес, исламға дейінгі Арабияда салыстырмалы түрде тəуелсіз екі араб монотеистік дəстүрі болған болуы мүмкін: Йемен мен Ямамада «рахманизм» жəне Араб түбегінің солтүстік-батысында жəне батысында тары/дин Ибрахим. VII ғасырдың басында бұл екі дəстүр де қосылып, нəтижесінде ғалымдар «арабтардың пайғамбарлық қозғалысы» деп атаған көрінеді. Солтүстік Ыбырайымдық дəстүрден біршама кейінірек пайда болған Рахмандық дəстүр 7 ғасырда кем дегенде екі монотеистік «пайғамбарларды» тудырды – Йемендегі əл-Асуад жəне Ямамадағы Мусайлима. Мұхаммед дəуірінде Арабияда барлығы кем дегенде бес араб пайғамбары белсенді болды. Мұхаммедтің қарсыластары оның басқа «пайғамбарлар» мен қандай да бір қасиетті мəнге ие ақындар (шаир) арасында айтарлықтай айырмашылықты көрмеді. Алайда идеологиялық жəне саяси тұрғыдан алғанда Мұхаммед ерекше тұлға болды, бұл исламның табысқа жетуінің маңызды себептерінің біріне айналды. Мұхаммед белсенді меккелік ханифтердің бірі болды. Ол Меккеде дүниеге келген, Құрайш тайпасынан шыққан, қойшы, керуен саудасымен айналысқан. 610 жылы 40 жасында өзін бір Алланың елшісі (расулы) жəне пайғамбары (нəбиі) деп жариялап, Меккеде ислам деп атаған жаңа монотеистік дінді уағыздай бастады. Мұхаммед уағыздарында бір Аллаға иман келтіруге шақырды, мүміндердің бауырластығы мен қарапайым моральдық нормаларды ұстану туралы айтты. Алайда Мұхаммедтің идеялары оған дұшпандық танытқан меккелік ақсүйектер арасында кең қолдау таппады. 622 жылы Мұхаммед бірнеше ізбасарларымен бірге мүшріктердің қудалауынан Меккеден Мəдинаға қашады. Мұхаммед Мəдинада қаланың араб халқын өз айналасына жинап, алғашқы мұсылман қауымын (үмбет) құрды. Сегіз жыл бойы Мəдиналық мұсылмандар мен Меккелік мүшріктердің арасында айқын діни реңктерге ие кескілескен күрес (ғазауат) болды. Адамдар арасындағы өсімқорлық пен теңсіздікті айыптаған Мұхаммедтің ілімі исламның танымал болып, тез таралуына ықпал етті. 630 жылы мұсылмандар Меккені жаулап алғаннан кейін ислам жалпыараб дініне айналды, ал Мекке исламның орталығына айналды. Аймақтың тез исламдануына 5 – 7 ғасырлардың басына қарай ежелгі Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттерінің, Лахмидтер, Гасанидтер жəне Киндиттер патшалықтарының ыдырауы ықпал етті. Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін теократиялық мемлекет – Халифат құрылды. Зайырлы жəне рухани биліктің толықтығы халифтердің қолында шоғырланған. Алғашқы халифалар Əбу Бəкір, Омар, Осман жəне Əли болды. Олардан кейін халифатты Омейяд (661–750) жəне Аббасидтер (750–1258) əулеттері биледі. 7-8 ғасырлардағы алғашқы ислам мемлекетінің жүргізген жаулап алу соғыстары Батыс жəне Орталық Азия елдерінде, Солтүстік Африкада, Үндістанның бір бөлігінде жəне Закавказьеде исламның таралуына əкелді. Ислам Түркия арқылы Балқан түбегіне де еніп кетті. Ислам теологиясы тұрғысынан ең алғашқы мұсылмандар

Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пайғамбарлары: Нұх, Ибраһим, Дəуіт, Мұса, Иса жəне т.б. Сондықтан мұсылмандар Мұхаммед пайғамбарды исламның негізін салушы емес, тек ақиқат сенімді қалпына келтірген соңғы пайғамбар («Пайғамбарлар мөрі») деп санайды. Мұсылмандар яһудилер мен христиандарды «Кітап Иелері» деп атайды. Пайғамбарлар, дүние мен адамның жаратылуы, жаһандық топан су, т.б. жайындағы інжілдік хикаялар аздап өзгертілген күйде Құранда көрініс тапқан.

Исламның жеті парызы

Мұсылман культінің негізі Мұхаммед пайғамбардың өмірінде қалыптасқан бес негізгі діни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтіру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ұстау (саум), зекет (зекет – табыстың 2,5% мөлшерінде) жəне Меккеге қажылық (хадж). Кейбір теологтар «исламның бес тірегіне» тағы бір парыз қосады – жиһад (арабша «жігер», «сенім үшін күрес»). Исламды тарату жолындағы құлшыныс пен қажырлы қызметпен көрінеді. 9 ғасырда ислам догматикасында жиһадтың бес түрі туралы түсінік орнықты: рухани жиһад (Алла жолындағы ішкі өзін-өзі жетілдіру), қылыш жиһады (сенбейтіндерге қарсы қарулы күрес), жүрек жиһады (нəпсілерімен күресу), тілмен жиһад (мақұлданғанды əмір ету жəне айыптыдан тыю), қол жиһады (қылмыскерлерге тəртіптік шаралар). Қазіргі уақытта жиһадтың қарулы түрін мұсылмандардың террористік жəне экстремистік топтары өздерінің іс-əрекеттерін идеологиялық негіздеу ретінде пайдаланады.

Иманды мойындау (шаһада) – бірінші парыз

Аллаға сену жəне Мұхаммедтің пайғамбарлық міндетін мойындау (куəгерлік жəне сенім). Шахаданың қасиетті формуласын айту, («Алладан басқа тəңір жоқ жəне Мұхаммед Аллаһтың Елшісі екеніне куəлік етемін») түсінумен қатар жүруі керек. Оның мəні мен оның ақиқатына шынайы сенім болу керек. Мұсылман болу үшін жүректегі иманмен Шахада формуласын дауыстап айту жеткілікті. Шаһаданы бала туылғанда жəне қайтыс болғанға дейін, күнделікті парыз намазында жəне оның сыртында оқу керек.

Намаз – екінші парыз

Намаз белгілі бір уақытта оқылады, белгіленген рəсім бойынша оқылады. Парыз намазы күніне бес уақыт: таң (фаджр), күндіз (зухр), түстен кейін ('аср), кешке (мағриб) жəне түнде ('иша) оқылады. Мұсылман намаз оқудан бұрын сумен (дəретпен) немесе таза топырақпен (тəйəммүм) дəрет алуы керек. Намаз жабық киіммен, Меккеге (құбылаға) қарап оқылады. Мұсылмандар əр жұма күні бас мешіттерге барып, арнайы жамағатпен бесін намазын (жұма намазын) оқиды. Жұма ғибадат əдетте моральдық, əлеуметтік немесе саяси мазмұндағы уағызбен бірге жүреді. Ислам дінінде парыз намаздардан басқа уақытта, жаназаларда, өмірдегі қиындықтарда, дəрет алғаннан кейін жəне мешітке кірер алдында оқылатын бірнеше нəпіл намаздар бар. Исламдағы діни өмірдің орталығы – мешіт. Ислам діні пайда болған алғашқы ғасырларда мешіт ғибадат үйі, діни мектеп, қонақ үй, билік органдары бөлімі функцияларын біріктіріп, мұсылман қауымының мəдени жəне қоғамдық-саяси өмірінің орталығы қызметін атқарды. Халық алдында сөз сөйлеу жəне шариғат сотының мəжіліс залы. Мешіт бірте-бірте өзінің зайырлы (саяси жəне құқықтық) функцияларын жоғалтты. Мұсылмандық дəстүрде мешіт ғимаратын бағыштау рəсімі жоқ, бірақ оның кеңістігінің киелі сипаты дінге сенушілердің мешітке барар алдында тазару рəсімімен ерекше атап өтіледі.

Ораза – үшінші парыз

Мұсылман күнтізбесі бойынша 9-шы Рамазан айындағы ораза кезінде ораза ұстаған мұсылмандар таң атқаннан күн батқанға дейін кез келген тамақ, сусын, шылым шегу жəне басқа да нəпсі лəззаттарынан, соның ішінде неке жақындығынан бас тартуы керек. Ораза ұстағандарға таң атқанға дейін бірнеше минут (сухур) жəне күн батқаннан кейін (ифтар) бірден тамақтанған жөн. Кəмелетке толмағандар, науқастар, қарттар, жүкті жəне бала емізетін əйелдер, саяхатшылар жəне басқа санаттағы мұсылмандар ораза ұстаудан босатылады. Айдың қасиетті болуы Рамазан айының 27-ші түнінде (Қадір түні) Мұхаммед пайғамбарға Құранның түсуінің басталуына байланысты. Оразаның мақсаты – мұсылманның рухани негіздерін оятуға жəне физикалық өзін-өзі ұстау қабілетіне ықпал ету. Рамазан айында жалпыға бірдей парыз оразадан басқа Исламда əр түрлі жеке оразалар бар – ант берген (назр), күнəларды өтеу үшін (каффара) немесе тақуалықтан.

Зекет – төртінші парыз

Парыз садақа (зекет) жыл сайын кедейлерге, мұқтаждарға, қарыздарларға, жолаушыларға жəне басқа да мұқтаж адамдарға төленеді. Салық мөлшерлемелері шариғатта əзірленген жəне қажетті мөлшерге (нисап) ие болғандар үшін жылдық табыстың 1⁄40 бөлігін құрайды. Зекет жеке қажеттіліктерге немесе егіншілікке арналмаған кез келген мүлік пен ауыл шаруашылығының жемістерінен алынады. Жыл сайын Ораза айт мерекесіне дейін əрбір мұсылман пітір садақасын төлеуге міндетті. Ислам діні парыз садақамен қатар ерікті садақа беруді де насихаттайды.

Садақа – қосымша парыз

Исламдағы садақа мұсылманның Алланың разылығын алу ниетімен міндетті түрде, шамасы жеткенше мұқтаж жандарға беретін маңызды қосымша садақа. Кеңірек мағынада садақа – Аллаһ разылығы үшін шын ықыласпен жасалған кез келген жақсылық (тек материалдық емес). Садақа сөзінің түбірі «ыхлас» (сыдқ) сөзімен бір, ал зекет, бəлкім, төленетін мал-мүлікті көбейтумен (язку) немесе тазартумен (зеки) байланысты болуы мүмкін. Батыс ислам ғалымдары садақаны «əділдік» деген бастапқы мағынасында садақа беру сезімін дамытатын жəне апокрифтік жəне раввин əдебиетінде осы мағынада жиі қолданылатын садақамен байланыстырады. Садақа төлеу ислам дінінің маңызды бөлігі болып табылады жəне ол басқаларын ынталандырылады. Оның мағынасы – байлар мен кедейлер арасындағы əлеуметтік теңсіздік мəселесін ішінара шешу жəне адамдар арасында туыстық, шынайы қарым-қатынас орнату. Құран Кəрімде зекеттің жасырын бергені ашықтан жақсырақ. Сонымен бірге, көпшіліктің берген зекетіне тыйым салынбайды, өйткені ол басқа адамдар тарапынан да осындай қадамдарға ықпал етуі мүмкін. Адамның өзі мұқтаж болған кезде беретін зекет – бұл туралы Аллаһ Тағала: «Олар өздері мұқтаж болса да, оларды өзінен артық көреді. Ал өз сараңдығынан сақтанғандар табысқа жетеді» (59:9). Сондықтан садақаны қазіргі заманға сай парыз деңгейіне көтеру ешкімге зиянын тигізбес. Тақуа кедейге жасалған садақа, зұлым кедейге берген садақадан, егер олар бірдей мұқтаж болса, тек зұлымдарға жасалған садақа оны (Аллаһқа) жақындатып, оның жүрегін жаулауы ықтимал (дінге келуі). Адам кедейге беруге талпынған зекет, бірақ кейін ол мұқтаж емес басқа біреудің қолына түссе, оның сауабы əлі де толық мөлшеріне жетеді. Сахих хадисте бір адам байдың, ұры мен зинақордың қолына түскен зекеттің сауабын алғаны айтылады. Садақа – ең жақсы жəне ең таза амалдардың бірі.

Қайтыс болған мұсылман үшін садақа беру дүниелік өміріне қайта оралуды қалайды: «Раббым! Маған аз ғана уақыт бер, сонда мен садақа беріп, тақуалардан болайын».

Адам қаншалықты көп садақа берсе, соғұрлым оның мүлкі берекелі болады. Хадисте Пайғамбарымыздың: «Садақа мал-мүлікті азайтпайды» дегені айтылады. Ал Құдси хадисте: «Ей, Адам баласы! Оны жұмсаңыз, олар сізге жұмсайды!» Көңілге разылықпен берілген садақа иманның белгісі, ал ықылассыз садақа екіжүзділіктің белгісі. Алла Тағала мұнафықтар туралы: «…жəне ықылассыз садақа беріңдер» деген. Хадистердің бірінде Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегені айтылады: «Адам денесіндегі əрбір буын, күн сайын садақа беруі керек. Екі адамның арасындағы дауды əділ шешу – садақа. Адамды мінген жануарға отырғызуға көмектесу немесе оған жүк арту – садақа. Намаз оқу үшін мешітке барар жолдағы əрбір қадам – садақа. Жолдан өтіп бара жатқандарға қолайсыздық тудыратын нəрсені алып тастау да садақа болып табылады» (Бұхари, Сулх, 11; Муслим, Зекет, 56). Өздеріңіз білетіндей, адам өміріндегі ең маңызды нəрсе денсаулық. Буындарымыз бен сүйектеріміз, яғни қаңқамыз бір мезгілде өміріміздің жəне денсаулығымыздың негізі болып табылады. Сондықтан əр буынға күнде садақа беруіміз заңдылық. Өйткені, шын мəнінде, əрбір жаңа күн жаңа өмірдің басталуын білдіреді. Осы жəне басқа да осыған ұқсас хадистерге сүйене отырып, денеміздегі əрбір буын үшін садақа бар деп айта аламыз. Əрбір адам ағзасында 360 буын бар. Сондықтан олардың əрқайсысына күнде садақа беру керек. Бір қарағанда, бұл өте үлкен жəне ауыр парыз болып көрінуі мүмкін. Алайда осы жəне осыған ұқсас хадистерде келтірілген түсіндірмелер оның мүлде қиын еместігін көрсетеді. Мысалы, əрбір тəсбих («Субханналлаһ» сөздері), тахмид («Əлхамдулиллаһ» сөздері) немесе тахлил («Лə илəһə иллаллаһ» сөздері) айтылғаны садақа болып табылады. Садақа – сондай-ақ мақұлданған істерді орындауға ынталандыру жəне айыпты нəрселерден тыю (Муслим, Зекет, 54). Садақа тек зікір сөздерін айтудан тұрмайды. Адамдарды жақсылық пен ізгіліккке нұсқау, оларды барлық жаман жəне жағымсыз нəрселерден ескерту де садақа болып табылады. Көріп отырғанымыздай, садақа таратудың, яғни Алла Тағалаға шүкіршілік етудің көптеген жолдары бар. Міне, біз осы жолдардың кейбірін ғана атап өттік. Жоғарыдағы хадисте, сондай-ақ оған ұқсас хадистерден көріп отырғанымыздай, «садака» термині өте кең мағынаға ие жəне Аллаһ Тағаланың разылығына жетуге себеп болатын кез келген игі істер мен жақсы сөздерді қамтиды. Мəселен, басқа бір хадисте мына амалдар да садақа қатарына кіреді: отбасыңды күнкөріспен қамтамасыз ету; қонақтарды қабылдау; əйелімен жұптасу; жемісін басқа адамдар, сондай-ақ жануарлар пайдалана алатын жеміс ағаштарын отырғызу; мұсылман бауырына сəлем беру; басқалармен қарым-қатынаста мейірімділік пен ізеттілік (Муснад, V, 154, 167, 178; Бухари, Мазалим, 24; Тирмизи, Бирр, 36; Əбу Дəуіт, Татауву, 12). «Су отты сөндіргендей садақа күнəларды өшіреді» (Тирмизи) Бұл садақаның басты артықшылықтарының бірі. Садақа арқылы күнəлардың кешірілуі хадистерде жиі айтылады. Ғалымдар бұл жерде кішігірім??? күнəлар туралы айтып отырмыз деп түсіндіреді. Үлкен күнəлар тəубемен ғана кешіріледі. Ұсақ күнəлар – көзге көрінбейтін істер. Сондықтан күнді кішігірім күнəларсыз аяқтау үшін əр түрлі формада күні бойы садақа беру жақсы тəжірибе. «Садақалардың ең жақсысы – Рамазан айында берілген садақа». (ат-Тирмизи) Бұл хадис Рамазан айында зекеттің қадірінің арта түсетінін көрсетеді. Рамазан айында үнемі садақа беру əр адамның əдетіне айналуы керек. Бұл айда адам басқа айларға қарағанда əлдеқайда көп алады. Рамазаннан бөлек, зул-хижжа айының алғашқы 10 күні де садақа үшін жақсы уақыт болып саналады жəне ғалымдардың пікірінше, Рамазанға қарағанда жақсырақ. «Садақа мал-мүлікті кемітпейді». Бұл хадисті оқығаннан кейін сіз бұл шындыққа қайшы келеді деп ойлауыңыз мүмкін, бірақ ғалымдар бұл абсолютті ақиқат жəне шынайы түрде байлық сан жағынан да, сапа жағынан да ешқашан азаймайды дейді. Біз жұмсаған ақша бізге əртүрлі формада қайтарылады. Демек, садақа бізді мал-мүлікті жоғалтудан сақтайды. «(Аллаһтың) құлдары күн сайын таңертең тұрғанда екі періште түседі.

Солардың бірі: «Уа, Алла, садақа берушіге жақсылық бер!» дейді. Ал екіншісі: «Уа, Алла, садақадан тыйылғанды жой!» дейді. Садақаның тағы бір пайдасы – періштелердің дұғасы. Оның пайдасы зор, өйткені періштелер күнəсіз жаратылыстар жəне Аллаһтың олардың дұғасын қабыл етпеуіне еш себеп жоқ. Сондықтан садақа бізге екі есе пайда береді. «Садақа беруге асығыңыздар! Расында, қиындық оны жеңе алмайды». Бұл хадисте садақаның сауабы туралы айтылып қана қоймай, оның қалқан болатыны, адамды қиыншылықтардан сақтайтыны айтылған. Құран Кəрімнің «Темір» сүресінде: «Аллаға жəне Оның Елшісіне иман келтіріңдер жəне Оның сендерге берген нығметінен жұмсаңдар. Сендерден иман келтіріп, жұмсағандар үшін үлкен сауап бар» (57:7). Алла Тағаланың қасиетті кітабы Құранда мұсылмандарға: «Сендерге берген мал-мүлкімізден жұмсаңдар» (63:10) деп шақырады. Алла Тағала: «Садақа берсеңіз, бұл керемет. Ал егер кедейлерге садақа беріп, оны жасырсаңдар, бұл сендер үшін одан да жақсы» (2:271). Қасиетті Құран Кітабының «Сиыр» сүресінде Алла Тағала: «Алған нығметтеріңнен жəне жер бетінде сендер үшін өсірген нəрселерден садақа беріңдер жəне садақа ретінде жамандықты беруге ұмтылмаңдар. …» (2:267). Басқа хадистерде де осы тақырыпқа сілтемелерді табуға болады: Муслим жеткізген хадисте Мұхаммед пайғамбар: «Алла Тағала жақсылықтан басқа ешнəрсені қабылдамайды!» деген. «Сиыр» сүресінде Алла Тағала: «Мал-мүлкін Алла жолында жұмсағандар жəне садақаларын қорлаумен бірге жасамағандар үшін Раббыларының алдында сауап бар. Олар қорқынышты білмейді жəне қайғырмайды» («Бақара» сүресі, 262-аят).

Қажылық – бесінші парыз

Меккеге қажылық, егер физикалық жəне материалдық мүмкіндік болса, өмірінде кемінде бір рет жасалады. Қажылық зул-хижжа айының 12-ші айының 7-10 күндері аралығында болады. Ол Харам мешітіне, əс-Сафа мен əл-Маруа төбелеріне жəне Меккенің басқа да киелі жерлеріне бару, сондай-ақ əртүрлі тазарту рəсімдерін орындаудан тұрады. Ұсынылатын, бірақ міндетті емес іс-шараларға Мəдинадағы Мұхаммед пайғамбардың қабірін зиярат ету кіреді. Қажылық парызын өтегендер қажы деген құрметті атаққа ие болып, мұсылман қоғамында ерекшеленеді, алайда қабыл болған қажылық – атақ үшін емес, ерекшелену мен мақтану үшін емес, өз ақыретің үшін барған қажылық. Ұжымдық қажылықпен бірге жылдың кез келген уақытында орындалатын умра деп аталатын жеке қажылық бар.

Сенім ілімі

Исламда шіркеу сияқты институт жоқ, христиандықтағыдай догма да жоқ. Ислам ілімінің негізгі ережелері Құран Кəрімде жəне Мұхаммед пайғамбардың сүннетінде баяндалған. Мұсылмандық көзқарас бойынша олар Аянның əртүрлі түрлерін білдіреді Құдайдан келетін («Құдай айтқан») жəне Пайғамбардың өзіне тиесілі («Құдайдың рухымен жазылған»). Суннизмде бір Құдайға, періштелерге, Жазбаларға, пайғамбарларға, Қиямет күніне жəне тағдырға сену қағидаларынан тұратын канондық сенім ілімнің бір түрі дамыды. Құрандағы əлемнің суреті теоцентристік жəне белгілі бір мағынада антропоцентристік. Ислам антропологиясы христиан антропологиясынан айырмашылығы, «бастапқы күнəға» аса мəн бермейді, Құдай Адам мен Хауа ананың күнəсін кешірді, бұл Иса Мəсіхтің өзін-өзі құрбан ету қажеттілігін жояды. Алла барлық нəрсенің жалғыз жəне құдіретті Жаратушысы, оның нақты бейнесі жоқ жəне Исламдағы жалғыз құлшылық нысаны болып табылады. Құдай бəрін білуші жəне барлық жерде бар, əлемнің абсолютті билеушісі. Аса Қамқор жəне ерекше Мейірімді Раббысы үнемі жаратылғандарына ризық беріп, оларға үнемі қамқорлық жасап отырады, ал бүлікшілермен (имансыздар, күнəһарлар) өте күшті жəне қатал. Əр нəрсе Оның абсолютті бірлігіне, хикметіне жəне кемелдігіне куə. Ислам қатаң монотеизмді (таухид) талап етеді. Алланың бірегейлігіне сену жəне оған бойұсыну – иманның негізі. Өзгеге құлшылық ету (ширк) ең үлкен күнə. Ислам иудаизм мен христиандыққа қарағанда унитарлық принципті жүзеге асырудағы қатаңдық пен жүйелілікті талап етеді. Ислам Үшбірлік жəне Инкарнация сияқты христиандық догмалардан толықтай бас тартады, оларда шынайы монотеизмнен ауытқуды көреді. Пұтқа табынушылықтан қорқып, Ислам діні тек Құдайды ғана емес, адамдар мен жануарларды да бейнелеуге тыйым салады.

Періштелер (малайка) – Алланың қалауын сөзсіз орындайтын нұрдан жаратылған жаратылыстар. Ең танымал періштелер: Жəбірейіл пайғамбарларға илаһи аянды күзетіп, жеткізеді; Микаил барлық жаратылыстардың тағамына қамқорлық жасайды; Исрафил Қиямет күнінің келетінін жəне өлгеннен кейін қайта тірілуін хабарлайды; ал Өлім періштесі Азраил өлгендердің жанын алып кетеді. Жəннатты Ридуан періште, ал тозақты Мəлік періште басқарады. Əрбір адамға қамқоршы періштелер жəне оның барлық əрекеттерін қиямет күні алатын кітапқа жазатын екі періште тағайындалады. Рухтар əлемі періштелерден басқа жындар əлемінен тұрады, олардың негізгісі құлаған жын Ібіліс (Шайтан атанды). Ібіліс Алла жаратқан Адамға сəжде етуден бас тартты, бұл үшін Алла оны қарғады, бірақ оған қиямет күніне дейін адамдарды азғыру құдіретін берілді.

Исламға дейінгі қасиетті жазбалар, Пайғамбарларға түсірілген Құдайдың аяны əдетте Жазба түрінде болады. Ислам Мұса пайғамбарға түсірілген Тəуратты Қасиетті Жазба деп таниды; Забур – Дəуітке; Инжил – Исаға; Сухуф бірнеше пайғамбарларға түсірілген; Мұхаммед пайғамбарға Құран түсірілген. Исламдық тұрғыдан алғанда, Тəурат, Забур жəне Инжилдің түпнұсқалары сақталмаған. Мұсылмандар еврейлер мен христиандарға берілген Жазбалар бұрмаланған (тахриф), тек Құдай қорғаған Құран жер бетіне түсірілген күйінде сақталған деп есептейді. Қолданыстағы Таурат, Забур жəне Інжіл Исламдағы Қасиетті Жазбаларға жатпайды. Ислам ілімі бойынша Құран түскеннен кейін Тəурат, Зəбур жəне Інжілдегі діни ережелер Алла тарапынан жойылды. Тəурат – Алланың Мұса пайғамбарға түсірген қасиетті кітабы. Таурат Құранда əрдайым дерлік Інжілмен бірге айтылады. Ислам діні бойынша раввиндер мен хатшылар қасиетті кітаптың бір бөлігін ғана жаттап, Тəуратты бұрмалап, оған жоқ тыйымдарды жатқызған. Мұхаммед пайғамбар мен яһудилер арасындағы дауларда Тауратты пайғамбардың пайдасына куə ретінде келтіреді. Құрандағы Тəураттың дəйексөздері кейде дерлік бірдей, кейде жырларды (Забур) анық емес еске салады. Ислам дəстүрі Таураттың түпнұсқасы Навуходоносор II-нің Иерусалимді жаулап алуы кезінде өртеніп, жоғалғанын хабарлайды. Қалған жеке əңгімелер еврей халық дəстүрімен араласып, көптеген ғасырлардан кейін бір кітапқа жинақталды. Мұсылмандар бұл кітапты Мұса пайғамбар əкелген Тəураттың түпнұсқасы деп есептемейді. Забур – Ислам пайғамбары Дəуітке түсірілген Қасиетті Жазба. Исламда Зəбур Тəураттан кейінгі екінші жəне Аллаһ түсірген кітаптың көлемі жағынан ең кішісі болып саналады. Ислам теологтарының көпшілігі Забурды Псалтирь деп санайды. Дəуіт пайғамбар Мұсаның шариғатын басшылыққа алды, ал Забур Мұсаның шариғатын одан əрі нығайтуға шақырылды. Забурдың өлеңдері (забурлары) поэтикалық стильде ашылды. Инжил – Ислам пайғамбары Исаға түсірілген қасиетті жазба. Құран бойынша Інжіл Тəураттың ақиқатын растау үшін түсірілген. Бастапқыда Інжіл тек ауызша дəстүрде ғана өмір сүрді жəне Исадан кейін бірнеше ондаған жылдар ғана оның алғашқы жазбалары пайда болды. Біздің заманымызға жеткен Інжіл мəтіндері Иса пайғамбардың кейбір істерін жеке тұлғалардың қайталауы ғана бола отырып, бастапқы Інжілдің мағыналарын ішінара ғана көрсетеді. Ислам дəстүрі бойынша Алла Тағала жүз шиыршық (сухуф) түсірді, оның 21-і Адамға, 29-ы Шиске, 30-ы Ыдырысқа жəне 10-нан Ибраһим (Ибраһим) мен Мұсаға (Мұсаға) түсірілген. Құран (араб тілінен аударғанда – дауыстап оқу) – мұсылмандардың басты қасиетті кітабы. Құран 22 жыл бойы Жəбірейіл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға бөлік-бөліммен жеткізілген Құдайдың жаратылмаған жəне мəңгілік сөзі болып саналады. Мұхаммедтің көзі тірісінде Құранның мазмұны жадтан жеткізілді. Ол қайтыс болғаннан кейін Əділ халифа Османның бұйрығымен Құранның жазбаша мəтіні (мусхафы) жинақталып, халифаттың əртүрлі бөліктеріне жіберіліп, канондық деп жарияланды. Құран мəтіні 3-тен 286-ға дейін аяттардың (аяттардың) саны əртүрлі 114 тарауға (сүреге) бөлінген. Əртүрлі санақ нұсқалары бойынша Құранда 6204-тен 6236-ға дейін аят бар. Сүрелердің реті олардың мазмұнына немесе шыққан уақытына байланысты емес. Ең бірінші «Фатиха» сүресі ерекше құрметке ие, оны мүміндер дұға ретінде жиі оқиды. Құранның басым бөлігі рифмалық прозамен жазылған. Құранның барлық сүрелері (9-шы сүреден басқасы) «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен…» деп басталады. Құран мəтіні тек араб тілінде қасиетті, ал оның аудармалары, мұсылмандардың пікірінше, шынайы мағынаны жеткізе алмайды. Неге??? Бұл шамалы бірдеңе түсінгеннен де жаман ғой. Міне сондықтан қазір Қасиетті Ислам жерлерінде соғыс, аштық, жарылыс, елден безу. Басты себебі – Құранның ақиқатын түсінбеу немесе соған сай əрекет етпеу.

Ислам догмасының орталық ережелерінің бірі – пайғамбарлар арқылы илаһи уахи түсіру ілімі. Алла тағала адамдарға елшілерін жіберіп, олар арқылы өзінің əулиеліктерін, ерік-жігерін ашып, оларды жұмақта құтқарылатын хақ жолға бағыттайды.

Пайғамбарлар екіге бөлінеді: пайғамбарлар (нəбилер) жəне елшілер (расул). Құранда 25 пайғамбардың есімі кездеседі, оның ішінде Адам, Мұса, Нұх, Иса т.б. Бір аңыз бойынша барлығы 124 мың пайғамбар (нəби) жіберілген. Алайда оның 300-і ғана елшілер (расул) болған. Əрбір пайғамбар өз халқына уағыз айту үшін жіберілген жəне тек Мұхаммедтің миссиясы барлық тайпалар мен халықтарға бағытталған. Мұсылмандар бұрынғы пайғамбарлардың ілімін олардың ізбасарлары бұрмалаған деп есептейді, сондықтан тек Мұхаммед пайғамбар ғана ақиқат сенімнің соңғы елшісі.

Құран бойынша ақырзаманнан кейін қиямет күні болады. Оның жақындауының дəлелі ретінде Меккедегі Қағбаның жойылуы, Құранның ұмытылуы, Даджалдың пайда болуы, Исаның екінші рет қайта тірілуі, т.б. Алла тағала адамдарды жауапқа тартады, содан кейін сотталғандардың барлығы не тозаққа (жаһаннамға) тасталады, не жұмақ бақтарына (жəннат) барады. Адамның өлгеннен кейінгі жағдайы мүміннің өмірінде жасаған амалдарының жиынтығына байланысты. Барлық діни нұсқауларды мүлтіксіз орындаған мұсылмандар жəннатта мəңгілік рахатқа кенелсе, күнəһарлар мен кəпірлер тозақта азап шегеді. Құран кəрімде жəннат – бəрі молшылықта: тамаша ас, таза салқын су жəне түрлі лəззаттар бар тамаша жер ретінде берілген. Тəндік лəззаттарды рухани лəззаттар киеді, олардың ең жоғарысы – Алланың жүзін көру. Тозақтағы күнəһарлар ыстық шайыр мен оттан шексіз азапқа тап болады. Тамағы – зəккум ағашының жемісі, сусыны – ішін күйдіретін қайнаған су. Пайғамбарлар мен ізгі адамдардың шапағаттары азат етуге немесе тозақ азабынан құтылуға көмектеседі. Күнəһар мұсылмандар азды-көпті тозақта болған соң Алланың мейірімімен жəннатқа көшеді.

Тағдыр (Қадар мен қада) – жақсылық пен жамандықпен бірге Құдайдың алдын ала жазылғанына сену, негізгі догмалардың бірі болып табылады, оған сəйкес, əлем жаратылмай тұрып, Құдай əрбір нəрсе үшін оған не болатынын алдын ала белгілеген. Алла тағаланың қалауына байланысты болмаған ешнəрсе жоқ жəне Оның тағдыры болған оқиғалардың барысын ештеңе өзгерте алмайды. Тағдырға сену шынайы сенушілерді фатализмге жəне барлық əрекеттерін Құдайға «жаппарлауға» апармауы керек. Əрбір мұсылманның ерік-жігері бар жəне өз ісіне жауапты. Жанның өлмейтіндігіне сену, өлген кезде тəннен шығып, барзах деп аталатын белгілі бір жерде қиямет күніне дейін тұратын ерекше заттың (жанның) болуын болжайды. Исламдық сенім бойынша, «ақырзаман» сөзсіз келеді, оның уақыты тек Аллаға ғана аян. Дүниенің ақыры аяқталғаннан кейін, Құдайдың соңғы əділ үкімі үшін барлық өлгендердің қайта тірілуі болады. Сынақта Алла əрбір пенденің барлық іс-əрекетін қарастырып, бағалайды, содан кейін адам не тозақ азабын тартады, не жəннатта бақытты өмір сүреді. Христиан дінінен айырмашылығы, Ислам əрбір адам күнəсіз туылады жəне ақырет күні ол тек өз іс-əрекеті үшін жауап береді деп есептейді.