Очерки по истории Казанского ханства / Казан ханлыгы

Русчадан Ркаил Зәйдулла тәрҗемәсе

Худяков Михаил Георгиевич

Очерки по истории Казанского ханства

Перевод на татарский язык

Зайдуллина Ркаила Рафаиловича

Казань. Татарское книжное издательство. 2019

На татарском языке

© Татарстан китап нәшрияты, 2019

© Зәйдуллин Р. Р., тәрҗ., кереш сүз, 2019

Саргаймас сәхифәләр

Сталин репрессияләре вакытында һәлак булып, илленче еллар башында акланган булса да, Михаил Худяковның тарихи әсәрләрен совет чорында яңадан нәшер итмәделәр. Чынлыкта ул онытылырга дучар ителгән тарихчы иде. Моңа, минем карашымча, аның төп хезмәте – «Очерки по истории Казанского ханства» әсәрендә татар халкының үткәненә, аның гел сүгелеп, «юлбасарлар дәүләте» дип яманат алган дәүләтенә хәерһахлыгы сәбәпче булды. Безгә бит мәктәпләрдә дә, югары уку йортларында да Казан ханлыгының яулап алынуын «прогрессив күренеш» дип әйтеп тордылар. Ә Худяков үзенең әлеге мәшһүр хезмәтендә татар дәүләтенең җимерелүен коточкыч фаҗига буларак тасвирлый. «Октябрь түнтәрелешеннән соң гына укый-язарга өйрәнгән халыкның, янәсе, шундый югары мәдәнияткә ирешкән дәүләте ничек була алсын?!» Нәтиҗәдә Худяковның әлеге әсәре дә, татар халкының мәдәни мирасына багышланган башка хезмәтләре дә үзгәртеп кору елларында гына дөньяга чыкты. Тарихчының үзе турында да язмалар матбугатта күренде. Алар арасында Фәүзия Бәйрәмованың тәфтишле хезмәте аеруча игътибарга лаек.

Хакыйкать иртәме-соңмы барыбер өскә бәреп чыга ул! 1923 елда ук басылган «Казан тарихы» әсәре (без әлеге очеркларны татарча шулай атарга булдык), ниһаять, берничә мәртәбә рус телендә нәшер ителеп, киң катлау укучы кулына барып иреште. Мәгълүм даирәләр әлеге гүзәл сәхифәләрнең саргаеп, тарих тузанына әвереләчәгенә өмет итсә дә, Худяков тасвирлаган тарих безнең җаһиллек сөременнән томаланган күзебезне ачып җибәрде.

Ун ел элек, театрда очрашкач, остазым Миркасыйм Госманов көтмәгәндә миңа: «Худяковның китабын татарчага тәрҗемә итәргә теләгең юкмы?» – дип сүз кушты. Бу сорау минем өчен башта сәер тоелды. Хәзер бит татар тарихчылары да хезмәтләрен русча яза торган заман. Чөнки аларның кайберләре, үзләре татар булса да, татар телендә язу түгел, сөйләм телен дә белми. Әлбәттә, татар тарихын чит телдә язу да гаеп түгел, хәтта кирәк эш – шул рәвешле ул киңрәк дөньяга чыга, башка илләрдә дә халкың турында мәгълүмат тарала… Ләкин шунысы да мәгълүм: берәр халыкның тарихы турында язарга җыенган чит ил галимнәре иң беренче итеп аның телен өйрәнә, чөнки асыл чыганакларны белү өчен дә, әлеге халыкның рухын аңлау өчен дә бу – табигый хәл.

«Кирәк микән бу эш? – дидем мин Миркасыйм агага. – Хәзер бит русча укый белмәгән татар юк». «Кирәк! – диде ул, аңа гына хас булганча өздереп. – Аны татар теленә тәрҗемә итү безнең бурыч! Михаил Георгиевичның рухына бер дога булып ирешергә тиеш ул!» Бу сүзләргә ничек каршы төшәсең?

Дөрес, миңа кадәр үк әлеге әсәрне татар теленә тәрҗемә итү омтылышы булган иде. Үзем эшләгән «Идел» журналының баш мөхәррире Фәиз Зөлкарнәй китаптан өзекләрне 1990 елда ук берничә санда бастырып чыгарды. Гомере булса, бәлки, ул аны тулысынча да башкарып чыккан булыр иде, тик нишлисең, язмыштан узмыш юк. Телебезнең хасиятен нечкә тойган мәрхүм дустымның әлеге эше дә миңа ярдәм итеп, әлеге игелекле, әмма шактый катлаулы хезмәткә рухландырып торды. Терминология мәсьәләсенә килгәндә, мин Һади Атласиның мәгълүм тарихи хезмәтләренә таяндым.

Әлеге әсәрен язганда М. Худяковның соңрак гыйльми әйләнешкә кергән кайбер чыганаклар белән таныш булмавын да истә тотарга кирәк. Мәсәлән, Шәрифинең (Кол Шәриф дип фараз ителә) «Зафәрнамә»се, Сафа Гәрәйнең поляк короленә язган хатлары. Нәкъ менә шуларда инде мин рус чыганакларында Кощак дип аталган дәүләт эшлеклесенең асыл исеменә юлыктым. Кузычак углан булып чыкты ул. Югыйсә безнең күп язучылар (шул исәптән үзем дә) аны «татарчалаштырып» Кошчак дип исемли иде.

Кол Шәриф, Мөхәммәдъяр кебек шагыйрьләрнең иҗаты белән таныш булмаганга, Худяков Казан ханлыгы әдәбиятын да читләтеп уза. Мондый кимчелекләрне хәзерге көн күзлегеннән караганда тагын да табып булыр иде. Бигрәк тә аның тарафыннан ханлык вакытын татар халкы тарихында алтын чор буларак сурәтләнүен кимчелек дип саныйлар. Минемчә, моңарчы гел хәкарәтләнеп килгән илнең казанышларына сокланып, мөстәкыйль дәүләтнең җимерелүенә әрнеп язуда бернинди дә кимчелек була алмый. Ханлык дигәндә без бәйсезлекне күздә тотабыз бит! Гәрчә Казан ул чакта ук бөтенләй бәйсез булмаган. Әлеге китапны укыганда моның сәбәпләрен һәркем үзе эзләсен. Ләкин, кызганыч, тарих беркайчан да гыйбрәт тә, сабак та бирми шул.

Шунысын да онытырга ярамый: гомеренең төп китабын язганда Михаил Худяковка әле утыз яшь тә тулмаган була.

Әсәрне мин шактый озак тәрҗемә иттем. Ара-тирә телефоннан чылтыратып, Миркасыйм ага мине ашыктырып торды. Аллага шөкер, остазымның вафатына кадәр эшемне төгәлләдем, 2011 елда «Җыен» фонды тарафыннан гамәлгә куелган «Шәхесләребез» сериясендә Михаил Худяковка багышлап чыгарылган китапта ул санаулы укучыга барып та җитте. Рухына бер дога булсын… Аннан соң тарихчының «Татар сәнгате», «Казан татарларында агач архитектурасы» һәм башка мәкаләләрен дә үз телебезгә тәрҗемә иттем.

Шактый вакыт узганнан соң гына ачыкланды: заманында бөек язучыбыз Гаяз Исхакый әлеге китапны төрек теленә тәрҗемә иткән икән. Үз илендә оныттырырга тырышсалар да, Худяковның исеме, ул язган тарих кардәш халык телендә яңгыраган. Бу шулай ук игелекле хезмәтнең беркайчан да эзсез югалмавы хакында сөйли. Яхшылык җирдә ятмый.

Китапның беренче тапкыр нәшер ителүенә тиздән йөз ел тула, әмма Казан ханлыгы тарихын Худяков кадәр җентекләп тикшергән хезмәтнең моңарчы дөньяга чыкканы юк әле. Һәм күләм, һәм сыйфат җәһәтеннән… Яңа фәнни ачышларга, өстәмә чыганакларга таянган шундый әсәрнең хәзерге заман татар тарихчылары тарафыннан язылачагына ышанасы килә. Юл инде үткән гасыр башында ук сызылган бит.

Ркаил Зәйдулла,

тәрҗемәче

Кереш

Казан ханлыгының тарихы күп сәбәпләр аркасында кызыксыну уята. Зур дәүләтнең тарихы буларак игътибарга лаек булса, ул әле гомуми, шәркый һәм рус мәдәниятләренең тарихчылары өчен дә махсус әһәмияткә ия. Нигезендә борынгы мәдәният яткан хәлдә, көчле хәрби идарә урнаштырылганнан соң, әлеге дәүләт бик тиз арада көчәеп китә, әгәр дә Көнчыгыш Ауропаның икътисади үсеше аның өчен уңайлы булса, яшәеше дә озакка сузылыр иде. Казан тарихының барышы күп кимәлдә күрше рус дәүләтенең йогынтысына бәйле, һәм ул ике мәмләкәтнең үзара көрәшен чагылдыра. Боларның берсе күптән урнашкан икътисади мөнәсәбәтләргә бәйле рәвештә тотрыклы хәлдә булса, икенчесе әүвәл бик зәгыйфь, аннары бик тиз үсешкә ирешеп, икътисад өлкәсендә үзара баглы күршесен узып китә һәм, ниһаять, басып та ала.

Казан ханлыгының тарихы – күрше дәүләттән саклану тарихы ул. Шушы хәвеф аның эчке тормышына да биниһая тәэсир итә: икътисади мөнәсәбәтләр дәүләт организмын икегә бүлә, сәясәттә ике агым барлыкка килә. Бер як, тышкы дошманның басымына яраклашып, әүвәл – берлек, аннары ике дәүләтнең шәхси униясе рәвешендә уртак симбиоз булдырырга теләсә, икенче як, үзара тигезлекне танып, тулы бәйсезлек өчен көрәш алып бара. Ике якның әлеге алышы сәяси фикернең һәм дәүләти үзаңның үсешен тәэмин итә; гаҗәеп гыйбрәтле вакыйгаларга сәбәпче була, күренекле эшлеклеләрне тарих мәйданына чыгара – тарихчыларның игътибарын болар җәлеп итми калмаска тиеш. Икътисади яктан көчле дәүләтнең зәгыйфь күршене йоту процессын, ә зәгыйфь мәмләкәтнең исә исән калу өчен көрәшен өйрәнүчеләр өчен Казан ханлыгы тарихы бик шәп чыганак булып тора.

Шәрык тарихчысы, хосусән татар мәдәниятен өйрәнүчеләр өчен дә Казан ханлыгының үзенчәлекле үсеш тарихы шулай ук кызыклы. Биниһая олы татар дөньясының төньяк-көнбатышындагы урман арасына урнашкан Казан ханлыгын борынгы, җирле мәдәниятле, утрак тормышлы халык тәшкил иткән. Татар мәдәнияте биредә бөтенләй аерым рәвештә – күрше халыкларның һәм чит ил булган русларның культурасы белән бәйләнештә үсә. Борынгы халыкны читтән килеп хәрби дәүләткә туплау, икътисади мөнәсәбәтләрнең катлаулылыгы, халыкара товар алмашу, колбиләүчелек һәм табигый байлыкларны комсызларча файдалану – болар барысы да Ауропа кысаларына эләккән Шәрык мәдәниятенең үзенчәлеге буларак игътибарны җәлеп итә.

Казан ханлыгы тарихы рус тарихчыларын үз кардәшләренең Көнчыгышка хәрәкәтен өйрәнү материалы буларак кына кызыксындырган. Алар күбрәк ике дәүләт арасындагы көрәшнең соңгы чорына гына – илне басып алуга, аерата Казан каласын тар-мар итүгә игътибар юнәлтә. Югыйсә бер дәүләтнең икенчесен юкка чыгару тарихы озын – аның әүвәлге өлеше гел күз уңыннан читтә кала бирде. Мәсьәләнең икътисади ягы исә яңарак кына М. Н. Покровский һәм Н. Н. Фирсов кебек галимнәрнең хезмәтләрендә чагылды. Казан ханлыгы тарихы русларның Шәрыкка таба сәяси һәм икътисади һөҗүмен өйрәнер өчен генә түгел, ә тагын бер – моңарчы әле бөтенләй өйрәнелмәгән мәсьәләне – рус дәүләтчелегенең һәм мәдәниятнең нинди гонсырлардан тәшкил булуын аныклау өчен дә бик күп мәгълүмат бирә. Татарларның рус мәдәниятенә тәэсирен инкяр итеп булмаганда, рус тарихчылары үз дәүләтләре белән тыгыз багланышта яшәгән Казан ханлыгының тарихына дикъкать итмичә кала алмыйлар.

Казан ханлыгы тарихының кайчан да булса күңел теләгәнчә җентекләп тикшереләчәгенә өмет юк. Чөнки иң төп, иң әһәмиятле чыганаклар – Казан ханлыгының дәүләт архивлары юк ителгән. Казан ханлыгында чит дәүләтләр белән дипломатик мөнәсәбәтләрнең язма шартнамәләр, ярлыклар, үзара хат алышулар шәкелендә (Нугай билеге һәм Кырым ханлыгы белән рус хөкүмәте арасындагы мондый язышулар сакланып калган) урнаштырылуын без беләбез. Дәүләт эчендә кешеләр арасындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләр дә эш кәгазьләре ярдәмендә даими тәртипкә китерелгән – мәхкәмә эшләре, сәүдә килешүләре, үзара шартнамәләр язма рәвештә гамәлгә кергән; кешеләрдән хөкүмәт тарафыннан ясак җыю өчен җан исәбен алу исемлекләре тутырылган. Мондый эш кәгазьләре һәм документларны саклау өчен булдырылган архивлар, кызганычка күрә, илбасарлар тарафыннан тар-мар ителгән. Төп чыганаклар юкка чыгу аркасында ханлык тарихын икенчел чыганакларның парчалары ярдәмендә генә тергезеп була, ләкин алар гына бу тарихны бөтен барлыгы белән торгызырга мөмкинлек бирми.

Татар чыганакларының бик азы безнең көннәргә килеп җиткән. Болар арасына Шәрәфетдин улы Хисаметдиннең 1551 елда Спас өязе Таш-Бүләк (Ташбилге) авылында язган «Тәварихы Болгария» әсәрен кертергә була. Сирәк документлар арасында хан ярлыклары да бар, аларның берсен – Сәхиб Гәрәй хан патшалык иткән дәвергә караганын – 1912 елда Мамадыш өязендә С. Г. Вахидов табып, Атласов нәшер иткән иде. Киләчәктә мондый чыганакларның саны тагын да артыр дигән өмет бар.

Рус чыганакларында исә күбрәк мәгълүмат сакланган. Алар арасыннан Воскресение, Никон, София елъязмаларын, 1550 һәм 1540 еллар өчен «Царственная книга» ны, кенәз А. М. Курбскийның 1552 ел явын тасвирлаган «История князя великого Московского» хезмәтен телгә алырга кирәк. Рус империалистларының илбасарлык идеологиясенә берьяклы фантазия ярдәмендә чынбарлыкны бозып язылган «Казанский летописец» әдәби әсәре хезмәт итә ала. Казан ханлыгына кагылышлы хәбәрләрнең кыйммәтле бөртекләрен рус хөкүмәте белән нугай, Кырым һәм төрек илләре арасында булган дипломатик язмалардан табып була. Әлеге ядкярләрнең русча текстлары һәм тәрҗемәләре «Древняя Российская Вивлиофика», ч. 27–31 (Дела Ногайские, Моск. Арх. Мин. ин. дел.); «Продолжение Древней Российской Вивлиофики»; В. Вельяминов-Зернов нәшер иткән «Материалы для истории Крымского ханства, извлечённые из Моск. Гл. арх. Мин. ин. дел» (СПб., 1864), В. Д. Смирновның «Сборник некоторых важных известий и официальных документов касательно Турции, России и Крыма» (СПб., 1881); Рус тарихи җәмгыяте нәшер иткән «Памятники дипломатических сношений Московского государства с Крымскою и Ногайскою ордами и с Турциею» (СПб., 1886); Тизенгаузенның «Сборник материалов, относящихся к Золотой Орде» (СПб., 1884) һәм башка басмаларда дөнья күрде.

Казан ханлыгы тарихының аерым сәхифәләре хакындагы мәгълүматлар чит ил чыганакларында да очрый: төрек дипломатиясе документларында; кырым чыганакларында; алардан үзенең «Нotice chronologique des Khans de Crimee» хезмәтен язганда Ланглес файдалана («Voyage du Bengale a Petersbourg» әсәренә кушымта – Париж, 1802, т. III); Кайсуни-задә Недаиның (Рәммәл Хуҗа) «Тарихы Сәхиб Гәрәй хан» әсәре (СПб. университетының № 488 кулъязмасы); С. Герберштейнның «Записки о Московии» һ. б.

Казан ханлыгын басып алу турында сөйләгәндә, аңа кагылышлы рус чыганакларына барлык рус тарихчылары мөрәҗәгать итә: кенәз Щербатов, Карамзин, Соловьёв һ. б. Казан ханлыгына махсус багышлап Рычков, Рыбушкин, Фукс, Бажанов, Перетяткович, Пинегин, Загоскин компилятив хезмәтләр язган. Казан ханлыгының әһәмиятен киметү, ватанпәрвәр фанатизм аркасында фактларны танымаслык бозып күрсәтү әлеге хезмәтләрнең уртак кимчелеге булып тора; мондый берьяклылыктан хәтта С. М. Соловьёв кебек дәрәҗәле галим дә азат түгел. Үзенең «Исследование о Касимовских царях и царевичах» хезмәтендә, Олуг Мөхәммәд, Гали һәм аеруча Шаһгали ханнар турында төгәл мәгълүматларны китереп, профессор В. В. Вельяминов-Зернов фактик белешмәләрнең һәм материалларның чын үзләрен тәкъдим итә. Бары тик соңгы елларда гына М. Н. Покровский һәм Н. Н. Фирсовларның патриотик берьяклылыктан азат хезмәтләре дөнья күрде. Татар тарихчылары да Казан ханлыгына багышлап кайбер әсәрләр язды: Мәрҗани, Г. Әхмәров, Баттал, Вәлиди, Әмирхан һәм Атласиның «Казан ханлыгы» дигән зур хезмәте. Казан ханлыгының тарих белеме өлкәсендә соңгы сүз диеп Г. Газизнең (Г. С. Гобәйдуллин) «Татар тарихы» дигән хезмәтен әйтергә мөмкин.

Язма чыганакларның азлыгы Казан халкының аңында һәм көнкүрешендә әлегә кадәр сакланган искелек калдыкларына: 1) телдә калган аерым төшенчәләргә; 2) риваятьләргә; 3) ядкяр әйберләргә; 4) көнкүрештәге гадәтләргә; 5) борынгы йолаларга зур әһәмият бирергә мәҗбүр итә. Телдә онытылган борынгылыкны хәтердә яңартырлык төрле төшенчәләрнең һәм атамаларның саклануы Казан ханлыгы чорындагы иҗтимагый мөнәсәбәтләрне һәм дәүләт төзелешенең асылын ачыкларга ярдәм итә. Риваятьләр исә Казан ханлыгы тарихында эз калдырган аерым кешеләр һәм вакыйгалар турында мәгълүмат бирә ала. Ядкяр әйберләр ярдәмендә (кабер ташлары, китаплар, хәрабәләр, табылдыклар, көнкүреш әйберләре) татар мәдәниятенең Казан ханлыгы чорында таралыш даирәсен, куәтен күзалларга мөмкин. Көнкүрештәге гадәтләр шулай ук борынгы мәдәниятнең инде онытылган, югалган сәхифәләрен дөньяга кайтарырга булышлык итә ала. Йолалар исә борынгы хокукый төшенчәләргә барып тоташа һәм Казан ханлыгының иҗтимагый һәм дәүләти төзелешен, халыкның аерым төркемнәре арасындагы электә булган үзара мөнәсәбәтләрне чагылдыра. Әлеге ядкярләрне җентекләп өйрәнергә һәм тикшерергә кирәк. Бу өлкә әле үзенең галимнәрен көтә, һәм киләчәктә шул ядкярләр турында күп хезмәтләр дөнья күрер дип ышанабыз.

Әлеге хезмәтне язарга тотынганда, без, әлбәттә, Казан ханлыгы тарихын бөтен тулылыгы белән сурәтләп бирү ниятеннән ерак тордык. Бу, бәлки, ерак киләчәк эше, һәм аны башкару аерым кешенең генә көченнән килмәс, ул бер төркем галимнәрнең уртак хезмәтеннән тәшкил булыр. Казан ханлыгы тарихын тарихчыларның, архивчыларның, этнографларның, хокук өйрәнүчеләрнең һәм башка галимнәрнең уртак казанышыннан башка тулы килеш дөньяга чыгарып булмас. Билгеле, без ниндидер кыю дәгъвалардан да ерак торабыз. Күп чыганаклар безнең күз уңыннан читтә калды, һәм шушы хәл хезмәтнең сыйфатына хилафлык китерми калмагандыр. Моңарчы аз тикшерелгән, югыйсә җентекләп өйрәнелергә хакы булган әлеге тарихка белгечләрнең игътибарын юнәлтү максаты белән генә автор кулына каләм алырга мәҗбүр булды.

Шушы китапның дөньяга чыгуына сәбәпче булган Гаяз Максудовка һәм Г. С. Гобәйдуллинга, авторның хезмәтләренә игътибарлы булган Н. Н. Фирсовка, файдаланыр өчен үз китапханәсен тәкъдим иткән мәрхүм М. И. Лопаткинга автор рәхмәтләрен җиткерә. Үзе тапкан Сәхиб Гәрәй ярлыгының асыл текстыннан файдаланырга мөмкинлек биргәне өчен, автор С. Г. Вахидовка аерата рәхмәтле. Әлеге хезмәтне язган чорда авыр матди хәлен җиңеләйткәннәре өчен, ул И. В. һәм П. Д. Петровлар гаиләсенә дә тирән хөрмәтен белдерә. Автор шулай ук К. М. Рахманкулов һәм Г. Г. Ходаяровлар җитәкләгән Татар дәүләт нәшриятына һәм әлеге хезмәтне язганда ярдәме тигән һәркемгә дә рәхмәт әйтә.

I бүлек
Ханлыкның шанлы вакыты
(1438–1487)

Казан ханлыгы Иделнең урта һәм түбән агымында җәйрәп яткан иркен-киң җирләргә урнашкан була. Аның биләмәләре 1) мәмләкәтнең татар халкы яши торган төп җирләрен һәм 2) ханга буйсынып ясак түләүче башка халыклар яши торган җирләрне үз эченә алган.

Казан татарларының хәзер таралып утырган җирләре Татар Җөмһүриятенең чикләренә шактый ук туры килә. Төп татар җирләренең чикләре өч төрле чыганакны чагыштырып карагач ачыклана: 1) мөселманнарның борынгы зиратларында сакланган каберташлар; 2) Хисаметдин китабында санап кителгән калалар һәм салалар; 3) татарлар хәзер яши торган урыннар. Төп җирләрнең иң борынгы мәркәзләре Болгар, Суар һәм Биләр шәһәрләре булган, һәм, димәк, ханлык җирләренең үзәге-төше дип Идел, Кама (Чулман) һәм Кече Чирмешән елгалары арасын, ягъни хәзерге Спас өязен әйтергә кирәк. С. М. Шпилевский китабында саналган борынгы татар зиратлары түбәндәге авылларда урнашкан: Мамадыш өязендә – Ядегәр авылы; Лаеш өязендә – Шомбыт елгасы буендагы Тәрбирде Чаллысы авылы, Мишә елгасы буендагы Чита, Рождественское (Үкрәч), Тәңкәче һәм Ташкирмән авыллары; Казан өязендә – Иске Казан (Камай авылы), Янчура (Собакино) авылы, Әрхәрәй дачасы (Кабан күле буенда), Әтнә, Карадуван авыллары; Царевококшайск өязендә – Уҗым авылы; Чабаксар өязендә – Карабаш (Елаш), Иделмәс, Ям, Кадергән, Яңа Алексеевск авыллары; Козьмодемьянск өязендә – Чашлама, Күлгәш, Янчыбул авыллары; Цивильск өязендә – Елүй-Касы, Атлаш, Урай авыллары; Зөя өязендә – Мәмәтхуҗа Сәет авылы; Тәтеш өязендә – Тәтеш шәһәре, Өрем, Кулган, Кошыт, Байтирәк, Зур Ялчык авыллары. Борынгы мөселман зираты булган иң көнбатыштагы торак урыны – Васильсурск шәһәре, ул Казан ханлыгы белән Русия арасындагы чиккә урнашкан.

Хисаметдин әйткән чикләр, Иделдән көнбатышка алай ук сузылмаса да, көнчыгышта элеккеге Казан губернасы җирләреннән дә чыгып китә, монысы С. М. Шпилевский китабында юк. Хисаметдин түбәндәге татар авыл-калаларын саный: Казан шәһәре, Әйшә, Казанбаш (Казан өязе), Иске Уҗым (Царевококшайск өязе), Иске Шырдан, Иммела (Бортас) һәм Зөя елгасы тамагындагы авыллар (Зөя өязе), Тәтеш, Олы Күккүз (Тәтеш өязе), Казаклар, Бирдебәк һәм Котлы Бөкәш Чаллысы (Лаеш өязе), Бахта (Чистай өязе). Кизләү чишмәсе янындагы (Чирмешән елгасы буенда), Кичү һәм Шушма елгалары кушылган урындагы, Шушма елгасы, Зур һәм Кече Чирмешән елгалары буендагы (Чистай өязе) авыллар, Малмыж өязендәге Адай һәм Казаклар авыллары, Алабуга, Минзәлә шәһәрләре, Дим елгасы буендагы Кыпчак һәм Тирмә авыллары, Агыйдел буендагы Тугашхан авылы, Ыкның югары агымындагы Субай, Зәет, Иринә, Чаллы, Байчура авыллары, Уфа елгасы буендагы Уршак, Әй авыллары һ. б.

Татар халкы хәзер яшәгән җирләрне борынгы авыл-калалар урнашкан җирләр белән чагыштыргач, менә нәрсә күренә: татарлар Казан тирәсендәге җирләрен югалтканнар, аларны аннан рус колонизаторлары кысрыклап чыгарган; хәзерге вакытта Казанга кырык биш чакрымнан да якынрак торган бер генә татар авылы да юк, аның каруы бу җирләрдәге рус авыллары барысы да диярлек татар исемнәрен йөртә; борынгы болгар җирләренең үзәге булган кара туфраклы Спас өязе дә татарлардан бушап калган, монда да ташкын булып руслар күчеп килгән; ханлыкның көнбатыштагы җирләреннән – Сура белән Зөя арасыннан да – мөселманнар кысрыклап чыгарылган. Ә менә төньякка таба татар җирләре киңәя төшкән: Казан яныннан килгән мөһаҗирләр Шушма елгасы тирәсенә утырганнар. Рус колонизациясе кысуыннан ерактагы мөселман башкортларның авылларына якын булган көнчыгыш чикләр исә элеккечә диярлек калган.

Гомумән алганда, Казан ханлыгы биләмәләренең татарлар яшәгән төп өлеше белән Татарстан Җөмһүрияте җирләре тәңгәл килә дип әйтерлек. Ләкин шунысын истән чыгармаска кирәк: ул чакта татарлар, хәзерге кебек утрау-утрау булып утырган рус авыллары белән бүлгәләнмичә, тоташ урнашып яшәгәннәр.

Казан ханлыгының үзәге тирәсендәге бүтән халыклар яши торган җирләрне мөстәкыйль вакытында Новгородны әйләндереп алган колонияләр белән тиңләргә мөмкин. Буйсынган халыклар арткан саен, мондый җирләр дә киңәя барган. Татарларга буйсынып көн иткән чагында Русия Сарай ханнарына ясак түләп торган кебек, бу халыклар да Казанга ясак түләп яшәгәннәр. Казан ханлыгына 1) мукшылар, 2) чуашлар, 3) чирмешләр, 4) арлар кергән. Боларның хәзер яши торган җирләрен истә тотып, без Казан ханлыгы чикләре эченә Татарстан Җөмһүриятенең, Мари һәм Чуаш өлкәләренең, Сембер, Пенза, Саратов һәм Тамбов губерналарының җирләрен, төньякта Нократ (Вятка) губернасының бер өлешен, тулысынча арлар яшәгән өлкәне, ә төньяк-көнчыгышта Пермь губернасының бераз өлешен кертергә тиеш булабыз.

Казан ханлыгы көнчыгыш тарафта иркен-киң Нугай билеге белән, көньякта – Әстерхан ханлыгы, көньяк-көнбатышта Кырым ханлыгы белән, көнбатышта – Мәскәү дәүләте, ә төньякта Нократ төбәгенең үзидарәле күмәге (общинасы) җирләре белән (XV йөз ахырында Мәскәү аны үзенә куша) күрше була. Казан ханлыгының көнбатыштагы чиге төгәл билгеле – Сура һәм Ветлуга елгалары шул чиктә ята. Төньяк чик Помор җирләре белән Понизовье җирләре арасындагы чик буйлап үткән. Бу чик төньякта – Котельнич, Орловск, Нолинск, Нократ һәм Слобода өязләрен, ә көньякта Яран, Уржум, Малмыж һәм Глазов өязләрен калдыра, ягъни ул Пижма елгасы тамагыннан башланган һәм шул елга буйлап Воя елгасы килеп кушылган урынга кадәр сузылган, аннары Нократ елгасы буйлап узган. Килмәзи елгасы буендагы җирләрнең барысы да, Чипса елгасы буендагы җирләрнең байтагы һәм Каманың югары агымындагы Кай шәһәреннән (монда рус колонизаторлары үтеп керергә өлгергән була инде) түбәнрәк җирләр Казан ханлыгына караган. Көнчыгышта Сарапул һәм Алабуга төбәкләре, Уфа губернасының Минзәлә өязе Казан ханлыгы карамагында була (Уфа губернасының башка җирләре: хәзерге Нагайбәк, Уфа һәм Стәрлетамак элеккеге Нугай урдасы җирләренә урнашканнар). Бөгелмә һәм Мәләкәс өязләрендә дә татарлар яшәгән – болар да Казан ханлыгына кергән булырга тиеш, ләкин Самара далалары чынында нугай күчмәләре кулында була. Иделнең Царицынга кадәрге уң як яры да Казан ханлыгының биләмәсе саналган. Монда Хисаметдин китабында телгә алынган Сенбер, Сары Тау (Саратов) һәм Сары Тын (Царицын) шәһәрләре урнашкан.

Перетяткович: «Казан ханлыгының бер үзенчәлеген – анда шәһәрләр гадәттән тыш аз булуын әйтмичә ярамый, – дип яза, – Казаннан гайре фәкать Арча шәһәре генә телгә алына… Әлеге шәһәрләрдән тыш Казан мәмләкәтендә тагын Арча юлындагы, Тау ягындагы һәм дә чуаш җирләрендәге ныгытмалар, кальгалар телгә алына»^[1]. Бу сүзләр хәлне аңлап бетермәү аркасында туган. Мәгълүм ки, рус чыганакларында кальгалар, ныгытмалар гына шәһәр дип атала, һәм шуңа да Казан ханлыгында кальгалар булмауны анда хәзер без аңлаган мәгънәдәге шәһәрләрнең – сәүдә һәм идарә үзәкләренең булмавы дип аңларга ярамый. Җирле мәдәният шәһәр төзелешенең Русиядәгечә булмаган төрен тудырган – Казан ханлыгында хәрби ныгытмалар түгел, ә бәлки тыныч тормыш итәр өчен шәһәрләр корганнар. Перетяткович «градлар» – кальгалар эзләгән һәм ныгытылмаган шәһәрләрне искәрмәгән. Казан ханлыгында, киресенчә, шәһәр дип аталырга тиешле зур-зур торак пунктлары җитәрлек санда булган, чөнки аларда авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнүчеләр генә түгел, ә һөнәр ияләре, сәүдәгәрләр дә яшәгән. Су юллары буендагы Алабуга, Сенбер, Сары Тау, Тәтеш, Лаеш кебек торак пунктлары, һичшиксез, шундый шәһәрләрдән исәпләнгәннәр.

Казан ханлыгының төп җирләре административ яктан берничә «даруга» га – салым җыю өлкәләренә бүленгән. Рус чыганакларында моны Казан шәһәреннән Галичка, Алатка, Арчага, Җөри һәм Нугай якларына илтә торган юллар («дорога») белән тиңләгәннәр. Бу «даруга» лардан өчесенең үзәге Алат, Арча һәм Җөри калалары була. Хисаметдин Тау ягындагы Алатор, ягъни Алатырь шәһәрен телгә ала. Ясак түләп торучы халыкларның җирләрендә казаннар даими гаскәр тотмаган, ләкин ул җирләргә ел саен кыш җитүгә, кораллы чирү ияртеп, ясак җыючылар җибәрелгән. Мондый җирләрдә ныгытылган чын шәһәрләр торгызылган, андый шәһәрләрдә җирле бәкләр, тарханнар һәм башка шундый Казан ханына ясак түләүче xаким сыйныфлар яшәгән.

Казан ханлыгының төп халкы – борынгы болгарларның варислары. Болгарлар Казан ханлыгы оешканчыга кадәр бик күп еллар элек Урта Иделдә үз дәүләтләрен төзеп, сәүдә эшләре белән шөгыльләнгән һәм инде күптән мөселман мәдәниятен үз иткән төрки халык булган. Болгар халкы яшәгән ил-төяк – Идел, Кама һәм Кече Чирмешән елгалары арасында, шунда ук төп болгар шәһәрләре Болгар белән Биләр урнашкан. 1361 елда Булат Тимер дигән хан килеп Болгар шәһәрләрен пыран-заран китерә, шуның аркасында Болгар патшалыгының халкы чәчелә, күпчелеге Каманың урманнар белән капланган төньяк тарафына күченеп китә – төп болгар җирләре бушап кала.

Казан татарларында сакланган күп кенә риваятьләр болгарларның бу күченүе һәм урманнарда болгар-татар авыл, калаларына нигез салуы хакында сөйли (Казансу елгасы буендагы Иске Казан, Мишә белән Нократ арасындагы Бөрбаш авылы, Нократ якларындагы Ишмән Мәчкәрә авылы, Уракчы, Янсуба авыллары һ. б.). Болгар качакларының бер өлеше, тагын да төньяккарак үтеп, Чипса елгасының түбән агымында төпләнә, хәзер аларны «Карин татарлары» диләр. Болгарларның бу тирәләргә күченүе Нократ буена Новгородтан һәм Устюгтан рус колонизаторлары килеп урнашкан вакытка туры килә (Никулицын, Хлынов, Котельнич), шуңа күрә Карин билеге мөстәкыйльлеген саклый алмый. Карин биләренең руслар белән булган алыш-бирешләре һәм башка мөгамәләләре аерым килешүләр белән хәл ителгән, бу килешүләрнең әлегә тиклем махсус өйрәнелгәне юк. 1467 елда казаннар Нократ төбәген буйсындырган чакта, Карин татарлары ныклы терәк була алганнар. Алар күпмедер вакыт мөстәкыйльлекләрен саклап килгәннәр, ләкин 1489 елны Нократның үзидарәле күмәген (общинасын) Мәскәү гаскәрләре яулап ала, Нократ халкы белән бергә Карин татарлары да мөстәкыйльлекләрен югалталар: аларның биләрен әсир итеп Мәскәүгә алып китәләр.

Игенчелек белән көн күрүче бу кадәр халыкның күченүе Кама тамагыннан төньяктарак, Урта Идел ярларының иң төньяк ноктасында, яңа шәһәр-төбәкнең сәүдә һәм мәдәният үзәге булган Казан каласының калкып чыгуына китерә. Казан бу якларның баш каласына әверелә.

Болгар патшалыгы җимерелгәч, болгар халкы юкка чыкмый, ә бәлки «Казан татарлары» дип атала торган халык булып оеша. Казан тарихчысы Г. Әхмәров моның шулай икәнен раслап байтак дәлилләр саный. Аларны төп өч төркемгә берләштереп булыр иде: 1) Казан татарларының үзаңы; татарларның килеп чыгышлары болгарлардан икәнен сөйли торган шәҗәрәләр; болгарларның татар авылларына нигез салулары турындагы риваятьләр; Болгар шәһәренең хәрабәләрен, борынгы болгар әйберләрен татарларның үз милли тарихларының изге ядкярләре итеп олылавы; 2) яшәү урыннарының гомумән караганда да, аерым караганда да бер үк булуы; 3) утрак тормыш һәм игенчелек эшенең дәвамчанлыгы; борынгы болгарларга да, Казан татарларына да сәүдә эшенә тумыштан килә торган сәләтлелек хас булу; аннары, ниһаять, фәнни әдәбиятта билгеләп үтелгәнчә, матди тормышның һәм рухани мәдәниятнең уртак булуы.

Татар кавеме кешеләренең Казан җиренә килүе рус чыганакларында теркәлгән: 1438 елда Олуг Мөхәммәд хан белән бергә 3000 татар Кырымнан Урта Иделгә килеп утыра; шуннан соң Казанга «төрле илләрдән – Алтын Урдадан, Әстерханнан, Азаудан һәм Кырымнан бик күп варварлар җыела башлый». Сәүдә үзәге булган Казанда, һичшиксез, төрле кавем кешеләре яшәгән, әмма җир эшкәртеп көн күрүче утрак халыкка килсәк, аның шул ук болгар халкы көенчә калуына шикләнмәскә мөмкин. Тарих мәйданында Казан мәмләкәте өлгергән-җитлеккән хәлдә, ныклы тормыш-көнкүреш рәвеше һәм мәдәнияте белән пәйда булды; ул акрынлап шәкелләнү-формалашу дәверен белми, һәм моны аның халкы фәкать борынгы булуы һәм мәдәниятенең, ыруының дәвамчанлыгы белән генә аңлатырга мөмкин.

Казан ханлыгы тарихы – Казан татарларының күп гасырлы тормышында кечкенә генә бер вакыйга-күренеш ул. Бу якларда мөстәкыйль дәүләт оешканчы ук яшәгән һәм бәйсезлеген югалткач та 400 ел буена яшәвен дәвам иткән Казан татарлары дигән халыкның тарихы моның белән генә чикләнә алмый.