Həyatım və mühitim

Şeir və ədəbiyyatın qiyməti

Günün birisində atam məni yanına çağırdı. Bir yazılmış kağız verdi və tapşırdı: “Bu kağızı aparıb – Mənsur ağa adlı bir cavan vardır – onu tapıb verərsən, cavabını alıb gələrsən”.

Mən bazarı çox dolaşdım. Nəhayət, Mənsur ağa qapan dibindən gəldiyi vaxt əllaf Hacı Mirzə Ağababanın dükanının qabağında məktubu ona verdim. Alıb oxudu. Diqqətlə baxırdım, axıra qədər oxudu. Oxuyub qurtardıqdan sonra mənə bir söz demədi. Kağızı palçığın üstünə atıb basladı və keçib getdi. Mən kağızı palçığa batmış bir halda yerdən qaldırdım. Onu arxalığımın qolu ilə təmizləyirdim. Bu halda atamın səmimi rəfiqi və əncümən üzvlərindən Məşədi Həsən dabbağ gəldi. Kağızı məndən aldı. Ağa Rəsul əttarın dükanında ucadan oxudu. Onların hər ikisi ağladılar. Mən sonra bildim ki, atam Mənsur Ağaya tərif yazıb aclığını bildirmişdi. Dabbağ Həsən bir dəsmalın ucuna pul düyünlədi və məni evimizə qədər yola saldı. Atam bu cür məktublardan bir çoxuna göndərirdi. Lakin yardım ala bilmirdi.

Atam işdən düşdüyü və ehtiyac içində yaşadığı illərdə (1882-ci ildə) Ordubad şəhərinin vəziyyəti qismən dəyişmişdi. XVIII əsrin ortalarına nisbətən burada müsəlmanlar arasında ticarət əhli və böyük varlılar tapılırdı. Lakin bu tacirlərin əlaqəsi yalnız İran ilə idi. Rus fabriklərindən çıxan malları isə Ordubad tacirləri yenə də Əylis erməniləri vasitəsilə əldə edə bilirdilər. Hər halda ticarət ermənilərin əlində idi. Çünki Ordubad İran vaxtından əyan şəhəri olduğundan, hətta şahın nəzərindən düşən əyanlar Ordubada göndərilib burada kök saldığından, müftəxorluq və tənbəllik şəhərdə olduqca dərin kök salmışdı. Bunun üçün mülkdən və kənd gəlirindən dolananların ticarətlə maraqlanmayacağı şübhəsizdir. Nəhayət, ermənilərin ticarətlə böyük paralar qazanması bunlarda ticarətə böyük bir maraq oyandırmışdı. Əyanlardan Hacı Əbutalıb, Hacı Rəsul, Hacı Molla Hüseyn və daha bir çoxları ticarət işinə başlamışdı. Bunlar çox az vaxtda varlanmışdılar. Atam bunların hamısına yazır və ehtiyacını bildirirdisə də, heç birisindən yardım almadı. Nəhayət, ehtiyac içərisində öldü.

Əmim də ixtiyarlaşmışdı. Ailə saxlamaq mümkün deyildi. Anam işləməyə məcbur olmuşdu. Atam öldükdən sonra onun şeir maraqlısı olan tanışları da – Dabbağ Hüseyndən başqa – fəqirləşmişdilər. Heç birisindən yardım almaq mümkün deyildi. Yalnız işləmək lazım idi. Xüsusən, qadınların işləməsi üçün nə fabrik, nə də zavod var idi. Bir fabrik varsa, o da erməni Karapet Babayevin idi.

İpək ticarəti

Ordubadda ipək ticarətinin tarixi çox qədimdir. Hələ 1838-ci illərin hesabına görə, yalnız Ordubad okruqunda yüz min tut ağacı mövcud idi. Lakin İran dövründən başlayıb ipək işində çalışan Ordubad müsəlmanları onu mədəni bir şəklə sala bilməmişdilər. İpək və barama ticarəti əksəriyyətlə Əylis ermənilərinin əlində idi. Nəhayət, birinci olaraq Karapet Babayev Marseldən bir ipək zavodu gətirdi. İpək zavodu əvvəlcə 48 çarxdan ibarət idi. Bu zavodun açılması Ordubadda barama toxumu bəsləmək işinə böyük bir maraq oyandırdı. Çünki indiyə qədər mədəni üsulda işlənilməyən Ordubad ipəyi yalnız Təbrizin qanauz fabriklərinə gedirdi. Buna görə də barama o qədər də məqbul qiymətə satılmırdı. O vaxtkı yaş barama 9 manatdan 10 manata qədər satılırdı. Lakin Karapet Babayevin zavodundan çıxan ipək Rusiya fabriklərinin rəğbətini qazandığından, artıq qiymətə satılırdı. Bunun üçün də Karapet Babayev baramanı artıq qiymətə almağa və kustarları aralıqdan çıxarmağa başladı. Çünki Təbriz fabrikləri Moskva fabrikləri alan qiymətə mal ala bilmirdilər.

Karapet Babayev varlanırdı. Qarabağ əyanlarından Ordubada təbid edilmiş şair Məhəmməd bəy Aşiqin evlərini aldı və orada ikinci bir ipək zavodu açdı. Bu vaxtlar Əylisdə də bir zavod tikdilər. Baramanın qiyməti daha da yüksəldi. Kustarlar aralıqdan çıxmağa başladı. İpək ticarəti ermənilərin əlində mərkəzləşdi. Karapet Babayevin ipək zavodunun yanında digər bir zavod da var idi. Bu zavodda birinci zavoddan çıxan ipəyi qoşalaşdırıb eşir və toxucu fabriki üçün hazırlayırdılar. Bu zavodda çalışanlar tamamilə qadınlar idi: Karapet Babayev müsəlmanların rəğbətini qazanmaq üçün bu zavoda müsəlman qadınlardan da qəbul edəcəyini söyləyirdi. Lakin mütəəssib müsəlmanlar buna heç vəchlə yol vermirdilər. Anam gedib işləmək istədiyini bildirdikdə, xüsusən onun kimin qadını olduğunu anladıqda məmnuniyyətlə qəbul etmişdi. Bundan sonra başqa qadınlar da həmin zavoda daxil olmağa başladılar. Lakin Ordubadda buna çox pis nəzərlə baxırdılar. Şəhərin qolçomaq seyidlərindən Mirəttar Ağaseyid uşaqları və sairləri qadınlarını erməni zavoduna buraxanları “namussuz” deyə çağırırdılar. Lakin buna baxan yox idi. Ehtiyac işləmək və harada olursa işləmək tələb edirdi.

Qadınların erməni zavodunda işləmələrinə mane törədən ən əsas səbəb müsəlman kustarçılarının Karapet Babayevlə apardığı rəqabətdən ibarət idi. Seyidlər və başqaları isə, daima olduğu kimi, xırda burjuaziyanın əlində alət idilər. Müsəlmanlardan Məşədi Cəfər də ipək zavodu hazırladı. Bunun dalınca Fərəcovlar zavod tikdirdi. Rzayev, Nağıyev, İsmayıl Məhəmmədhüseyn oğlu və Ərəbov Hacıkərim zavod açdı. İpək alverçiləri arsında ciddi rəqabət başlandı. Rzayev şəhər qlavası seçildikdə rəqabətdə qalib gəldi. Bütün baramanı əlinə topladı. Zavod sahibi olan Fərəcov Rzayevin rəqabətindən qurtarmaq üçün onun bacısını oğluna aldı. Ərəbov da öz qeydinə qaldı. O da şəhər qlavası ilə qohum olmağa və iqtisadi vəziyyətini möhkəmlətməyə çalışdı. Rzayevin qızını öz oğluna aldı. Nağıyev Hacı İsmayıl isə Anbaras məhəlləsinin qolçomaqlarından, qəssab Məşədi Həsənin qızını aldı. Ona qoluqüvvətli bir adam lazım idi. Barama bazarında qalib gəlmək lazım idi. Buna görə də üç qadını olduğuna baxmayaraq, qəssab Məşədi Həsənin qızını dördüncü qadın olaraq aldı. Müsəlman ipək tacirləri birləşdi. Birinci ipək taciri olan Karapet Babayev kənarda qaldı. Çünki onun nə ərə verməyə bacısı, nə də qızı var idi. O, məğlub oldu. Daha öz zavodunu işlətməyə aciz oldu. Bu adam aralıqdan çıxandan sonra birləşmiş qurdlar baramanı istədikləri qiymətə aldılar. Buna baxmayaraq, Karapet Babayev zavodunu az da işlətsə, maaş az da versə, yenə də müsəlmanların onun zavodunda işləməyə rəğbətləri var idi. Çünki o öz haqq-hesabında təmiz, işçisini çox istismar etməyən bir adam idi. Çünki onun geniş istismara imkanı yox idi. Erməni olduğundan qorxurdu.

Mənim birinci işləməyim və birinci dərsim

İpək zavodlarının, xüsusilə kustar zavodlarının böyük bir xüsusiyyəti vardı ki, o da kiçikyaşlı uşaqların zəhmətindən istifadə edilməsi məsələsidir. İpək zavodlarında yaşlılardan artıq gənclər və azyaşlılar çalışırdılar. İpək işinin quruluşu da bunu tələb edirdi. Burası ipək zavodları sahibləri üçün də əlverişlidir. Çünki azyaşlıları az maaşla işlətmək mümkündür.

Mən Karapet Babayevin fabrikinə girdiyim vaxt 14 yaşım var idi. Bir il ipək mövsümünü ayda manat yarım maaşla işlədim. Mövsümün altı ayını çalışıb, altı ayını dərs oxudum. Şəhərdə rəsmi olaraq rus məktəbi 1839-cu ildə açılmışdı. Yalnız ermənilər oxuyurmuş. Türkcə məktəblər yox idi. Mövcud məktəbin bəzisində qadın, bəzisində isə kişilər dərs verirdi.

Mən dərs oxuduğum il (1886-cı ildə) şəhərdə aşa-ğıdakı məktəblər var idi: 1. Mirzə Baxşı; 2. Kərbəlayı Əli; 3. Axund Sara (qadın); 4. Şəban Axund (qadın), yaxud Şəhrəbanu; 5. Molla Lütfəli; 6. Molla Kazım.

Bunlardan başqa, mədrəsədə dərs verənlər çox idi: 1. Hacı Mirmahmud; 2. Hacı Molla Əli Kuhtami; 3. Molla Məhəmmədhəsən; 4. Hacı Məmməd Tağı ağa və s. Bunlar ərəbcə dərs verən mollalar idi.

Mən əvvəlcə Şəhrəbanu xanımın, sonradan isə Mirzə Bax şının m əkt əbin də oxudum. Məni şeir sənətin ə təşviq edən həmin bu Mirzə Baxşı oldu. Mirzə Baxşı şeir maraqlısı idi. Ona görə də məktəbdə hər cümə axşamı şeirləşmə adət idi. Cümə axşamları uşaqların hər birisi 2 qəpik aparıb Mirzə Baxşı axunda verərdi. O, pulları şeirdə qalib gələn uşaqlara paylayırdı.

Uşaqlar sıra ilə düzülüb şeir oxuyardı. Əlifba sırası ilə oxunan şeirlərə qarşı cavab verə bilməyən uşaqlar məğlub hesab olunur, gətirdikləri 2 qəpik şeirdə qalib gələnlərə verilərdi. Bunun üçün də uşaqların şeir oxumağa çox böyük rəğbətləri var idi.

Mən 15 yaşında ikən Sədinin “Bustan”ını tamamilə əzbərləmişdim. Cümə axşamları şeirləşdiyimiz vaxt əsnaf və əyandan bir çoxları gəlib şeir oxumağımıza qulaq asardılar. Mən şeirləşdiyim müddətdə bir kərə müşkülat qarşısında qaldım. Bir sıra baş hərfi “z”, axır hərfi “t” ilə qurtaran şeirləri oxuyurduq. Şeirləşmə axşam saat 6-ya çəkdi. Mən Nisab, Sədi və başqa kitablardan öytəndiyim bütün şeirləri oxuyub qurtarmışdım. Əvvəli “z”, axırı “t” hərfi ilə qurtaran beyt tapa bilmədim. Burada birinci olaraq farsca bir şeir inşa etdim:

 
Zənbəq məşam ruye tu dərbər neşidəst,
Nəqqaş nəqşe-surətət əzbər keşidəst.^[2]
 

Uşaqlar etiraz etdilər. Şeirin hansı kitabda olduğunu göstərməyi tələb edirdilər. Mirzə Baxşı axund bu etirazları qəbul etməyərək dedi: “Madam ki, şeirdə məzmun vardır, madam ki, qafiyə, ölçü vardır, madam ki, şeirə bədii şəkil verə bilmişdir, o halda şeirin bir kitabda olub-olmamasının əhəmiyyəti yoxdur”, – sözlərindən sonra mən qalib gəldim. Mirzə Baxşı axund şeir işində olan qabiliyyətimi görüb, mənə artıq dərəcədə əhəmiyyət verdi. Məndən dərs haqqı da almırdı. 15 yaşında ikən azsavadlıların dərsini mənə tapşırmışdı.

Mən şeir yazmaq və yazıçı olmağa heç də həvəslənmirdim. Atamın yazdığı şeirlərin palçıq içinə atılması heç də yadımdan çıxmırdı. Bir çox zamanlar anam da buna mane olurdu. Çünki atamın şeir sənətindən nə kimi fəlakətlər çəkdiyi onun gözünün qabağında idi. Lakin məktəb və şeirləşmə işi özüm hiss etmədiyim bir surətdə məni yazmağa öyrətdi. Əvvəldən yazdığım şeirlərin bir çoxu farsca idi. Türkcə şeir yazmağa heç də rəğbətim yox idi. Çünki oxuduğumuz dərslərin hamısı farsca idi. Şəhərdə türkcə məktub yazmağı belə heç kəs bacarmırdı. Türkcə kitab da yox idi. İrandan gələn kitablar içərisində türkcə kitablar var idi. Lakin bunlar mərsiyə kitabları idi. Raci, Dəxil, Pürqəm, Dilsuz və başqalarının türkcə şeirləri də var idi. Bu kitablardan başqa, türkcə kitabların oxunmasına ixtiyar verilmirdi. Mollalardan Hacı Molla Əli Kuhtami və başqa böyük mollalar türkcə əsərləri təkfir edirdilər. Türkiyədən gələn bəzi kitabları həm türkcə olduğu, həm də şiə tərəfindən yazılmadığı üçün oxumaq olmazdı. Hacı Hüseynqulu Hacı Əkbər oğlunda türk tarixçilərindən Məhəmməd Muradın bəzi əsərləri var idi. Bu kitabları xəlvətcə yığılıb oxuyurdular.

Rus məktəbi, rus idarəsi

Ordubadda rus mədəniyyəti yerləşməyə başladı. Məktəb səhv etmirəmsə, 1839-cu ildə açılmışdı. Deyilənlərə görə, bu məktəbə əvvəlcə heç kəs getməmişdi. Yalnız ermənilər oxuyurmuş. Birinci ildən sonra ermənilərin hökumət işlərinə təyin olunduqlarını görüb, müsəlmanlarda da rus məktəbinə maraq oyanmışdı. Müsəlmanlardan birinci oxuyan Ağarəzi oğlu Mirzə Mehdi, Soltan bəy Abbasqulu bəy oğlu, Nəcəf bəy Bala bəy oğlu, Mirzə Sadıq Mənsur ağa, Balasoltan Kəngərli, Rzaqulu Hacı Məmmədhüseyn oğlu idi. Müsəlmanlar rus məktəbini bitirdikdən sonra yenə də birinci dərəcəli işlərə qəbul edilmirdilər. Məsələn, 1880-ci ildə şəhərdə poçt-teleqraf idarəsi düzəldikdə müdiri, müdir müavini Rusiyadan gəldi. Şəhərin əyanlarından Abbasqulu bəyin oğlu Soltan bəy isə dəftərxana qulluqçusu götürüldü. Mirzə Mehdi pristav dilmancı, Mirzə Sadıq qlava mirzəsi təyin olundu. Məktəbin qulluqçularına qədər Rusiyadan gəldilər. Elmi-ilahi müəllimi Miryəhya Mirməhəmməd oğlu idi.

Rus qulluğuna girmək üçün şəhərin bəyləri və əyanları can atırdılar. Desyatnik deyilən polis qulluqçuları ləğv olunub yerlərinə qaradavoy qoyulanda, Ordubad əyan və bəylərindən bir çoxu ərizə vermişdi. Desytanik deyilən yerli müsəlmanlar polis işlərini yerbəyer edirdi. Bunlardan əlavə, ayda atı ilə özü 14 manata qulluq edən polis atlıları da var idi. Bunların vəzifəsi poçt aparmaq, qaçaq dalınca getmək, kəndlərdən cəbri vergiləri toplamaq, cəza qanunlarını həyata keçirməkdən ibarət idi. Bəylərin hamısı bu vəzifədə idi. Maaşın az olduğuna baxmayaraq, gəlirləri çox idi. Çünki daima kəndlərdə olurdular. Məsələn, Fərəc bəy, Şükür bəy, Baxşəli bəy, Rəsul bəy, Canbaxış bəy, Əlağa bəy kimilər polis atlısı idi. Bu vaxtlar hökumət qulluğunda olmayan əyanın şəhərdə etibarı yox idi. Hacı Məhəmmədsadıq kimi böyük mülkədar və varlı adamın oğlu Əliqulu ağa həbsxana müdirinin müavini olmuşdu. Müdir ola bilməzdi, çünki müdir Rusiyadan gəlirdi. Qaradavoylar da vaxtını bitirmiş rus əsgərlərindən təyin olunurdu. Lakin son vaxtlar şəhərin məşhur bəylərindən Məhəmməd bəy Ağalarov qaradavoy olmağa müvəffəq olmuşdu. Bununla bərabər, imtiyaz tamamilə bəylərin və əyanların əlində idi. Bunlardan əsgərlik vergisi və sairə vergilər alınmırdı. Məktəbdə oxuyanlar tamamilə bəy uşaqları idi. Əmimgil məni neçə dəfə rus məktəbinə sala bildilərsə də, axıra qədər davam eləmədim. Çünki bütün skamyaları bəylərin və tacir ermənilərin uşaqları doldurmuşdu.

1885-ci ildə bəylərin arasında təmizlik aparmaq üçün bir əmrnamə gəldi. Çünki əsgərlik vergisindən qurtarmaq və imtiyazları mənimsəmək üçün yerindən qalxan bəy olmuşdu. Bəylərdən bir çoxları təmizliyə düşdü. Bununla belə, tarixi sənədlər də meydana çıxdı. Nəsrabad bəylərindən bəylik vəsiqəsi istənildikdə, Kufə hakimi Abdulla ibn Ziyadın möhrü və imzası ilə verilmiş bəylik vəsiqəsini göstərdilər. Bu kimi vəsiqələr aralığa çıxdıqdan sonra yavaş-yavaş bəylərdən pristav və müavinləri də aralığa çıxdı. Buna baxmayaraq, böyük qulluqçular yenə də Rusiyadan gəlirdilər. Yerli camaata lazımi işlər verilmirdi. Sud pristavı, həbsxana müdiri, polis atlılarının başçısı da (buna “atlı vəkili” deyirlərdi) Rusiyadan gəlirdi. Məktəb müəllimləri də ruslar idi. Bu cür müəllimlər müsəlmanların dillərini təhqir etdiklərindən camaatın nifrətini qazanırdılar. Gözüaçıq bəylərə, əyanlara gəldikdə, bunlar dini işə əhəmiyyət vermirdilər. Onlar üçün elm və mənsəb hamıdan əhəmiyyətli idi. Ordubad bəylərindən bir çoxu mülkədar olduqlarına baxmayaraq, özləri işlərdi. Rəncbər saxlasalar da, özləri onlarla bərabər çalışardılar. Bunlar Ağalarov familiyalı Rəsul bəy, İsgəndər bəy və Rəzi bəy^[3] idi.

Ordubada çox çəyirtkə gəlirdi. Evlərə dolub əhalinin yorğan-döşəyinə qədər tələf edirdi. Hökumət çəyirtkə ilə mübarizə üçün Ordubada 10 min manat pul, bir çox bez və s. şeylər göndərmişdi. Göndərilən pulları Mehdi xan ilə pristav Sneqirov öz aralarında bölüşüb, çəyirtkəni camaata yığdırırdılar. Rəsul bəy bu məsələni açdı. Qubernatora yazdı. Ordubada komisyon gəlib, işi yerində təhqiq etdirmək istədikdə, Rəsul bəyi gecələrin birində öz bağını suvardığı yerdə öldürdülər. Öldürənlər Məşədi Kərim Həsən oğlu, onun oğlu Kəblə Zeynal Yusifov və başqaları idi. Fəqət, pristav bir nəfəri də olsa həbsə almadı.

Rus hökuməti, hər yerdə olduğu kimi, Ordubad şəhərində də deputat təyin edirdi. Deputat, xalqın nümayəndəsi olaraq, hökumət yanında təşəbbüsdə bulunurdu. Bundan əlavə, xalqdan bir də mirab (suyun əmrini verən) seçirdilər.

Ordubadda bütün mənim yaşadığım zamanda iki nəfər deputat olmuşdu. Birisi Hacı Rəhim, o birisi Hacı İsgəndər ağa. Bunun üstündə çox böyük mübarizə gedirdi. Deputat seçkisində çox vuruşmalar olurdu. Buna baxmayaraq, Hacı İsgəndər ağa həmişə deputat seçilirdi. Çünki onun qardaşı Mirzə Mehdi pristav müavini idi. Camaat onun qorxusundan başqa adama səs verə bilmirdi. Mirablığı da öz əlinə almışdı. Çünki Ordubadın suyu yayda az olduğundan, bu işdən yaxşı qazanc götürmək olurdu. Hacı İsgəndər ağa çox hörmət sahibi idi. O, bazardan keçəndə ayağa qalxmamış adam tapılmazdı. Çar hökuməti ona böyük qızıl medal vermişdi. Həmişə şəhərə qubernator gələndə Hacı İsgəndər ağa nişanını vurub, qubernatorun görüşünə gedərdi. Mən özüm bir neçə kərə qubernator gələndə Hacı İsgəndər ağanın gözlərinə sürmə çəkdiyini gördüm. Hacı İsgəndər ağa deputatlıq və mirablıqdan bir çox dükanlar tikdirmişdi ki, o dükanlar indi də qalır.

BU DÖVRDƏ ŞƏHƏRİN ƏYAN VƏ NÜCƏBASI BUNLARDAN İBARƏT İDİ:

Hacı İsgəndər ağa;

Məşədi Zeynalabdin;

Hacı Mirhaşım ağa;

Ağa Lətif;

Hacı Əliqulu ağa Əbutalıbov;

Əhməd ağa “Şəmi” təxəllüslü;

Hüseyn Soltan;

Hacı Məhəmmədqulu Hacı Abdulla oğlu;

Abbasqulu bəy Məğzələddin bəy oğlu;

Məşədi Yusif Hacı Əbutalıb oğlu.

Bunlardan əlavə, şəhərdə mötəbər seyidlər və mollalar var idi. Bu saydıqlarımın bir çoxu ayda bir həftə də olsa, öz evlərində çörək yeməzdilər. Bütün xeyirdə, ehsanda yemək siyahısının əvvəlində bu adamlar yazılardı.

ORDUBADDA BAŞQA ŞƏHƏRLƏRƏ GÖRƏ DƏRVİŞ DƏ ÇOX İDİ:

Şükür dərviş;

Hacı (yaxud Qara) dərviş;

Talıb dərviş;

Əli dərviş;

Dərviş Abbas və s.

Çox təəccüb ediləcək bir şey var idi ki, o da bütün dərvişlərin Mingis məhəlləsindən çıxmasıdır. Bunların içində ən savadsız, ən də kamallısı Dərviş Şükür idi. Ordubad pristavı Fanzayski zavodun döngəsində öz balaları ilə durub çaya baxdığı zaman Dərviş Şükür yetişib, ona bu şeiri oxumuşdu:

 
Əl nəzər, həq nəzər, göl nəzər
Sək beçe qanənd dər in rəh gəzər.
 

Pristav Xorasanda rus konsulxanasında xidmət etdiyindən farsca kamil bilirdi. Ona görə də Dərviş Şükürə bir manat bağışlayıb bir daha bu kimi şeirlər oxumamasını tövsiyə etmişdi. Bu pristav çox zalım idi. Buna görə də şəhər camaatı Ordubaddan getməyə məcbur oldu. Bu da 1882-ci ildə hökumət əleyhinə birinci çıxışdan ibarət oldu.

BÖYÜK MƏSCİDLƏR:

Sərşəhr məscidi;

Şoturləngə məscidi;

Əngənc məscidi;

Mingis məscidi;

Yəhya bəy məscidi;

Kürdətal məscidi;

Yuxarı Anbaras məscidi;

Came məscidi.

KİÇİK MƏSCİDLƏR:

Həkim məscidi;

Hacı Sadıq məscidi;

Ağa Lətif məscidi;

Şükür bəy məscidi;

Füqəra məscidi;

Boyaqçılar məscidi;

Molla Lütfəli məscidi;

Müzzələtdin məscidi;

Bazar məscidi;

Başmaqçı bazar məscidi;

Hacı Molla Hüseynin məscidi;

Bala bəy məscidi;

Hacı Əli məscidi;

Pireyvəz məscidi;

Aşağı Anbaras məscidi;

Mirzə Baxşı məscidi;

Çayüstü məscidi;

Qarahovuz məscidi;

Yetimlər məscidi;

Naharbaşı məscidi;

Hacı Əbutalıb məscidi;

Balağa məscidi;

Dilbər məscidi.

Bunların bir çoxu əyanların özlərinə məxsus məscidləridir. Burada gündüzlər müəllim uşaqlara dərs verərdi, gecələr isə tanışları yığılıb söhbət edərdilər.

QOÇULAR VƏ ADAM ÖLDÜRƏNLƏR:

Teymur Ələsgər oğlu;

Musa Qulu oğlu;

Məhərrəm başmaqçı;

Məhəmmədhüseyn xarrat;

Kəblə İsgəndər çayçı;

Məşədi Müseyib Həsən oğlu;

Məşədi Cavad Varsanlı;

Qəssab Məşədi Hüseyn;

Nəzər Şuturləngəli.

SEYİDLƏR VƏ ONLARIN GƏZİB SEYİD MALI TOPLADIĞI MAHALLAR:

Hacı Mirhaşım ağa – Zəngilan, Mincivan tərəflərini gəzirdi;

Mirməhəmməd ağa (Ağ Seyid) – Sisyan mahalını;

Mirmahmud ağa – Ordubad, Yuxarı Əndəmic kəndini;

Mirmehdi ağa – Yəhya bəy məscidində para toplar və xalqı bazarda döyüb pul alardı;

Mirmüfid ağa – Yayçı kəndini, Aşağı Aza kəndini;

Mirismayıl ağa – Sumbatan və Qoşa Dizələri;

Miryusif ağa – (“Div” ləqəbli) – Yuxarı Dizə, Vənənd və s.;

Seyid Mirağa – Qarabağ;

Seyid Kazım Çavuş – Ordubad;

Mirşüca – Bist və Tivi mahalını;

Kilsə seyidi – dilənçi idi;

Miradil, Mirmöhsün – bunların seyidliyi davamlı idi;

Nalbənd seyidlər – Yuxarı Dizələr;

Bala ağa – Cəhri kəndi;

Mirrəsul – Kilit, Kotam kəndləri;

Mirsadıq – Yayçı və Kərimqulu Dizə.

Qəribə burasındadır ki, Ordubad seyidləri Ordubad mahalını öz aralarında lazım qədər təqsim etmişdilər. Bu, seyid gedən kənddə o biri seyid daha getməzdi.

1883-cü ildə çar hökuməti nikah və talaq işinə müdaxilə etdiyi vaxt Mirmüfid ağa məmləkəti küfr tutdu: “Daha burada yaşamaq olmaz”, deyə öz ailəsi ilə yığışıb Xorasana getdi. Onu yola salmaq üçün Ordubad şəhərinin xalqı və kəndlərdən gələnlər üç gün tamam məscidlərdə və küçələrdə vaxtlarını keçirdilər. Üç gün bütün dükanlar bağlandı. Ağanı 10 minə qədər kəndli və şəhərli yola saldı. Ağaya o zamanın pulu ilə 20 min manat nəzir verdilər.

ŞƏHƏRİN MƏZHƏKƏÇİ VƏ ZARAFATCIL ADAMLARI:

Mirzə Əbdülkərim;

Abbas Hacı Tağı oğlu;

Məşədi Əli Hacı Tağı oğlu;

Hacağa Abbas oğlu;

Həsən dəyirmançı Rəcəb oğlu;

Həsənəli Nadir oğlu;

İdili Haşım;

Həsən Məşədi Məhəmməd oğlu;

Bic Məmi.

ŞƏHƏRİN HƏKİMLƏRİ:

Fətəli bəy həkim;

Hacı bəy həkim;

Mirzə Fəttah həkim.

MƏRSİYƏXANLAR:

Hacı Molla Hüseyn tacir;

Hacı Rəsul tacir;

Hacı Molla Rəsul tacir;

Molla Cabbar;

Məşədi Haşım;

Molla Məcid;

Molla Ağa;

Miryəhya Ağ Seyid oğlu.

ORDUBADDA LƏQƏBLƏR:

Səttarbaşı Kəblə Yusif;

Şəhrəbanu oğlu Hüseyn;

Nənəxanım oğlu Abbas;

Şafar oğlu Hacı;

Şahkərim oğlu Hüseynəli;

Cingiş Əhməd;

Şair Hacağa;

Ərbab Rzaqulu;

Soltan Ağababa;

Atlı Məşədi Həsən;

Şatır Məhəmmədhəsən;

Hamamçı Əli;

Şatır Yusif;

Soldat Hüseynəli; Ofiser Məşədi Abbas – bunlar qardaşdırlar Toyuq Həsən;

Cücə Rza;

Şahsənəm oğlu Tağı;

Qaz Hacı;

Təxtirəvan Məşədi Kərim;

Ayı Məhəmməd;

Rişli Cabbar;

Dəllək Baxşı (vəkil idi).

Ordubadda ləqəbsiz adam yox idi. Hər kəsi bir adama tanıtdırmaq üçün onun ləqəbini deməli idilər. Hələ qadınların ləqəbləri daha maraqlı idi. Çünki bu ləqəblər qadınların xasiyyətindən və simasından alınmışdı.

QADIN LƏQƏBLƏRİ:

Cibdi Fatma;

Nərdivan Sara;

Güdül Rüxsara;

Çığırqan Püstə;

At Balaxanım;

Keçəl Tutu;

Diliuzun Şövkət;

Dılğır Güllü;

Qazı Fatma (mərsiyəxan idi);

Sözbaz Nazan;

Cin Xanım;

Dəllal Mələk;

Zırtı Sadat (əri həllac olduğu üçün bu ləqəbi vermişdilər);

Qız Tutu (bunun qardaşı Bic Məmi idi. O, bacısının ərə getməsini namussuzluq bilirdi, qız 75 yaşında öldü);

Sarı Gülsüm;

Ağzısulu Xeyran;

Kəlfirdiş Suğra və s.

ƏRZAĞIN QİYMƏTİ:

Buğda – 75 qəp. (pudu);

Arpa – 46 qəp.;

Süd – 45 qəp.;

Pendir – 1 manat 60 qəp. (təzə);

Qatıq – 80 qəp.;

Yağ – 6 man.;

Bal – 18 qəp. (girvənkəsi);

Qoyun əti – 8 qəp. (girvənkəsi);

Keçi əti – 5 qəp. (girvənkəsi);

Öküz əti – yalnız saldatlar üçün satılırdı. Pudu 2 man. 50 qəp.

Qaymaq – 10 qəp. (girvənkəsi);

Qənd – 17 qəp. (girvənkəsi);

Çay – 50 qəp. (girvənkəsi);

Kibrit – 1 qəp. (ikisi);

Sabun – 10 qəp. (girvənkəsi);

Yumurta – 1 qəp. (ikisi)

Yuxarıda göstərilmiş ərzağın ucuzluğunu nəzərə almayaraq, şəhərdə dilənçi həddindən artıq idi. Xalqda alıcılıq imkanı olmadıqda şeylərin qiyməti ucuzlaşırdı. Məsələn, Cəfər və Zəki kimi dilənçilər meyvə ilə dolu olan şəhərdə yerə atılmış alma və heyva köşəyi ilə yaşayırdılar. Qovun vaxtı gəldikdə onlar bunu edərdilər. Yerə atılan qovun toxumları və qarpız qabıqlarını yığıb yeyərdilər. Fəqirlər, dilənçilər saf meyvə yemək istəsəydi, oğurluğa getməyə məcbur idilər. 1877-ci ildə şiddətli bahalıq olduğundan, camaatın bir çoxu dağılmışdı. Hələ o zamandan bəri törəmiş dilənçilərin nəsli bu son illərədək yaşayırdı. Çünki şəhərin bütün gəliri 4–5 nəfərin əlində olduğundan, aşağı təbəqənin dirçəlməsinə imkan yox idi. Hələ bağ sahiblərinin 4–5 nəfər quru mal (xoşkibar) tacirlərinə əsir olduğu və mallarını aşağı bir qiymətə məcbur olduğu da burada qeyd edilməlidir. Məsələn, şəhərin bütün quru malı 4 adama baxırdı:

Hacı Məhəmmədəli Kərim oğlu (Utu Kərim oğlu);

Hacı Qasım (Eşşək Məhəmmədin oğlu);

Ağa Muxtar (Balyeməz Muxtar);

Məşədi Qulaməli (sonra Hacı Qulaməli oldu).