Kazakstan: ұлттық идея және дәстүрлер

Қанат Ильяұлы Нұров
Kazakstan: ұлттық идея және дәстүрлер

© ҚАНАТ НҰРОВ

© Қазақ тіліне аударған Әуезхан Қодар

© Алматы: НОФ «Аспандау», 2014.

* * *

«Кейбір өркениеттерде кейде мынандай ақиқатты түсінуге сәті түседі: оларды билеген шабытты идеяға қарағанда, олардың иелігіндегі байлық пен билік түкке тұрмайды»

(Эмерсон Р.)

2011 жылдың мамырында Vox Populi баспасы Қ.И. Нұровтың «Kazakstan: ұлттық идея және дәстүрлер» кітабының 2-ші басылымын шығарды. Автор ғылыми негізде жеке тұлғалық ашықтықтың ежелгі қазақ дәстүрлерін модернизациялаудың ұлттық идеясы жөнінде өзінің жеке пікірін әйгілейді. Монографияның мазмұны – Қазақстанның тарихи мұрасы және оның модернизацияға қабілеті жөніндегі этнографиялық зерттеу. Қазақтардың тарихы көптеген құпиялар мен жұмбақтарға толы. «Қазақ» сөзінің мағынасы және жүздердің үлкендік бойынша бөлінуі жөнінде қызу пікірталастар өтіп жатыр. Кітап бұл сауалдарға жауап береді және қазақтардың этникалық мінезі негізінде барлық қазақстандықтардың ұлттық (жалпыазаматтық) миссиясын қояды – ақпараттық қоғамның үлгісі болу. Қазақ Идеясы Қазақстан ұлтын тек қана индустриалды емес, қауышу мәдениетінің ақпараттық деңгейіне көтереді. Онда «қазақ» және «қазақстандық» ұғымдары біржолата теңеледі. Сонымен бірге, далалық еркіндіктің төлтума дәстүрлері және Қазақстанда болашақта дамитын ашық азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет арасында ұқсастықтар тізбегі ұсынылады.

Жұмысты оның дау-дамай тудыратын өткір стилі де дараландырады (автордың өзінің ертедегі кейбір идеяларын қайта қарауы, 1995 жылға 30-шы жылдар стиліндегі зірк-зірк еткен тас-талқан рецензия, т.ғ.д. Абылхожина Ж.Б. және т.ғ.д. Толеубаева А.Т. сияқты қазіргі рецензенттердің салмақты ғылыми бағалаулары). Сондықтан бұл кітап бірінші басылымында болсын, екінші басылымында болсын, қоғамдық санада түрлі пікірлер тудырды, оны қостайтын да және оған қарсы шығатын адамдар да табылды:

«…Автордың осы тақырыпты ғажап ашқанын мойындау керек… Автор тарихшылардың көптеген көбіне тыйым салынғандай мәселелерге өте адал, көлгірсімей, айтар ойынан тайқымай, тура барған…» (2011 ж.) – Темірғалиев Р. Тарихшы-көсемсөзші

«…Іс жүзінде кітап «Қазақстанға тарихын қайтаруға» емес, әйтсе де, әбден нақты нәтижелер тудыру үшін жазылған —…ұлттық идеяның беделін түсіру, халыққа жат құндылықтарды күштеп тығу… барлық жерде сенімсіздік тудыру, алаңдаушылықты көбейту, міне, автордың талпынысы».(1995 ж.) – Қойгелдиев М. – тарих ғылымдарының докторы (ҚазҰУ), Нұртазина Н. – тарих ғылымдарының кандидаты (ҚазҰУ)

«Бұл кітап бойынша, этнос – қан туысқандығы емес, мәдени-тұрмыстық қауымдастық, өмір дағдысы жөнінде… XXI ғасырда титулды ұлт басшылығымен Қазақстанның жалпыазаматтық ұлтын құру тек қазақ дәстүрлерін олардың қауышуға және мәдениетте, саясатта, экономикада бәсекелесуге жеке тұлғалық ашықтық бөлігінде модернизациялау ұлттық идеясы аясында ғана мүмкін. Қазақтардың ұлттық қасиеті ретіндегі жеке тұлғалық ашықтықты Қазақстанның барлық ұлттары мойындайды және қолдайды… Қандайда болсын либералды демократиялық құндылықтардың енгізілуі, егер ол біртұтас халық ретіндегі көпұлтты тұрғындардың өз-өзін өзінше тануының шын өлшемін бере алатын ұлттық идеямен қамтамасыз етілмесе, сәтсіздікке ұшырайды. Бұл кітап осы жөнінде…» (2011 ж.) – Арманжан Байтасов, Раймбек Баталов, Ораз Жандосов, Айдан Кәрібжанов, Алидар Өтемұратов.

Тұтастай алғанда, қоғамның талғамына ұсынылып отырған монография барлық халықаралық ғылыми талаптарға жауап береді, Қазақстанның модернизациясына бағытталған және өз елінің тарихы мен болашағына жаны ашитын ойлы оқырманға қызық болар. «Аспандау» ғылым және білім беру қоры автордың барлық тезистерімен келіспесе де, олар «2030 – Ақпараттық қоғам» ҚР Білімін Дамыту Саясаты» жобасының бөлігі ретіндегі Қор бекіткен тұтастай ұлттық идеяны және еркін құқық сезінуді ашуға бағытталған деп есептейді (www.aspandau.kz).

Қанат Ильяұлы Нұров

«Аспандау» ғылым және білім беру қорының және Plankion Group президенті.

Мамандануы және тәжірибе аумақтары

• Басқару жөніндегі аға консультант ретінде «Делойт&Туш» халықаралық аудиторлық-консалттық компанияның жергілікті офисін ұйымдастырудың бастапқы кезеңіндегі маркетинг пен PR жөнге келтіру.

• «Қазақтелеком» АҚ финанстық басқару саласында ғылыми тәсілдің енгізілуінің қалың жұртшылық мойындаған табысы:

– финанстық есеп, жоспарлау және негіздеудің халықаралық стандарттарын біртұтас бюджеттік саясатқа біріктіру;

– SAP жөніндегі Басқару комитетінің төрағасы ретінде ресурстарды басқаратын біріккен жүйені енгізу жөніндегі проблемаларды зерделеу (ERP), осы жобаны реабилитациялау және оның табысты жүзеге асуы.

• «Қазкоммерцбанк» АҚ басқарушы директоры, Коммерциялық дирекция (Орталық офистің Кредиттік комитеті) мүшесі ретінде логистика мен әкімшілік шаруашылық мәселелерді бақылау.

Білімі

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Германия Мемлекеттік шенеуніктер Одағының неміс академиясы (Бонн, ГФР), Маастрихт менеджмент мектебі (Маастрихт, Нидерланды), ICMA (АҚШ); Йоркск университетінің Ph.D – historical sciences (АҚШ), DBA (Ресей, РАНХиГС)

Ғылыми жарияланымдары

Нұров Қ.И. Қазақстанның дәстүрлі құрылымының құқықтық және экономикалық модернизациясы. Ғылым: Алматы, 1995. 201 б.

Жұмыс тәжірибесі

Алматы менеджмент мектебі, ҚР Экономика министрлігінің кәсіпкерлікті қолдау қоры, «Делойт&Туш» халықаралық аудиторлық-консалттық компаниясы, «Қазақтелеком» АҚ Вице-президенті – бас қаржы директоры, «Қазкоммерцбанк» АҚ Басқарушы директоры.

Өзі жөнінде

«Қазақтелеком» АҚ жұмыс істеген кезінде «Құрметті байланысшы» медалімен және «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» мерейтойлық медалімен марапатталған. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде сөйлейді.

Қызығатын нәрселері

Құқық және экономика, тарих, білім беру салаларындағы ғылыми зерттеулер. Музыка, поэзия, футбол, теннис, бокс.

Қанат Нұровтың кітабына алғысөз

Әуезхан Қодар

Мен біздің отандық ғалымдарымыздың еңбектерін оқығанда бір нәрсеге тан қалатынмын. Маған олардың ғылымы өзгеше де, әлемдік ғылым мүлде бөлек көрінетін. Өйткені біздің ғылымның мақсаты: қазақта бар барлық нәрсені ғажап қып көрсету еді. Мұндай зерттеулерде бір мысқал сыни пікір болмайтын, тек атақты есімдерді тізе беріп, солардың көлеңкесінде бір нәрсе айтқан болу. Қ. Нұровтың еңбегімен танысқанда, маған қайта таң қалуға тура келді. Бұл жолы оның еңбегінің ғылыми еңбекке қоятын барлық әлемдік талаптарға сай екеніне. Бір қызығы, ол кітабына тіпті өзіне қарсы жазған рецензияларға дейін енгізіпті. Бұл да бір ғылымға деген ішкі адалдықтың жарқын көрінісі емес пе? Сонымен бірге, мұнда мынандай талап жатқандай – алғашқы жолы, кітаптың бірінші басылымы шыққанда, мені ешкім түсінуге тырыспады, бәріңіз маған дүрсе қоя бердіңіздер, тіпті, диссертациямды қорғатпадыңыздар, ал енді мен сол жұмыстың екінші басылымын шығарып отырмын. Докторлық диссертациямды Америкадан қорғап келдім, ал енді тағыда сөйлессек қайтеді? Егер мен осы тақырыпты осы уақытқа дейін тастамай келе жатсам, демек, оның маңызды болғаны ғой; мүмкін, енді еш дау-дамайсыз, бос айқай-шусыз, осы тақырыпты қайтадан талдап көрсек қайтеді, – дегендей бізге есейген, біраз нәрсенің парқын біліп үлгірген Нұров.

Байқасақ, оның бұл тақырыпты ұсынғанына 20 жыл болып қалыпты. Шынымен, егер ол үшін осынша уақытта бұл тақырып сонша қызық болса, ол қандай тақырып екен? Және біздің авторды қандай құдыретімен тартты екен? Меніңше, ол Қазақстанның ерекшелігі, өзгеше табиғи болмысы, ғасырдан ғасырға мұра боп келе жатқан қазақы мінезімен қазақы жолы туралы тақырып. Ау, мұндай жұмыстар бізде жүздеп, мыңдап жазылып жатқан жоқ па? – дейсіз ғой сіз. Иә, біздің ғалымдарымыздың тек осымен айналысып жатқаны рас, бірақ олар әр жазған сайын тақырыптан алыстайтын сияқты. Өйткені, Қазақстан тарихын ту Көне Мысыр, Шумер тарихынан бастайды. Олардың ойынша, тарихымызды неғұрлұм ескіртсек, адамзаттың ежелгі тарихтан бұрынғы кезеңіне жақындатсақ, онда қазақтың бәрінен ұлы болғаны, биік болғаны деп түсінеді. Сөйтіп, біз өзімізге жақындаудың орнына тек алыстай беретінбіз. Ал қазір нақты тарихта өзіміздің қандай болғанымызды тіпті мүлде ұмытып кеткендейміз. Міне, Нұровтың өзгешелігі, ол бізді өзіміздің нақты тарихымызға жолды ашып, тек «қазақ» сөзі пайда болған кезеңдерден бастайды. Соның өзіндеде біздің тарихымыз IX-шы ғасырдан басталып, XIII–XIV-ші ғасырларға дейін, Шыңғысхан империясы дәуірлеп тұрғанда, өзінің шырқау шегіне жетеді екен. Міне, бұл араға біз көбірек тоқталауымыз керек. Біз бұл арада автордың басты ойына жақындадық. Өйткені, Нұровтың ойынша, қазақтар қазақылық рәсімінен шыққан және кейін «қазақ» атауын өз этнониміне шейін көтерген. Қазақтар қайталанбас болмысы бар дегдар халық және оның дегдар болатыны, ол өз бастауында Шыңғысханның «қазақы» империясынан шыққан. Сондықтан, қазақтар – Алтын Орданың тікелей мұрагерлері.

Ал қазақылық дегеніміз не? Ол өз ру-тайпаларынан айдалаға безіп, бірнеше кездейсоқ жолдаспен далалық кезбе рыцарь өмірін кешу. Міне, XIII-ші ғасырда Шыңғысхан осындай мыңдаған батырларды қосып, алдымен әскер, кейін империя жасайды. Шыңғысханның бүкіл әлемдік және ұлттық мәнін Нұров оның дала тайпаларын рулық санадан бас тартқызып, империялық «бүкіл адамзаттық» санаға көшіруінен көреді. Және қазіргі қазақ тайпаларының көбісін автор Монголиядан Шыңғысханға еріп келген тайпалар деп санайды. Сондықтан Шыңғысхан түркі тайпаларының басқыншысы емес, ол оларды Хорезмшахтың ортаазиялық исламшыл билігінен азаттаушы, қазақ мемлекетшілігінің негізін қалаушы таудай тұлға. Нұров Шыңғысханның шығу тегі жағынан монгол екеніне еш шүбә келтірмейді, бірақ, оның ойынша, Шыңғысхан далалық империясының өмір дағдысын, жаугершілік даңқын тек қазақтар мұралаған деп есептейді. Қазіргі монголдар «халха» атауымен қалып, қытайланып, ламаизм аясынан шыға алмай қойған. Демек, Шыңғысхан мұрасына иелік ете алмай қалған. Ал қазақтар болса Шыңғысханнан келе жатқан дәстүрді әлі күнге дейін ұстанады.

Сонымен, Нұров бойынша Қазақстан мемлекет ретінде Урус хан кезінде пайда болған, сосын біраз уақыт Абулхаир империясының құрамында болып, ақыры XV-ші ғасырда Қазақ хандығына бөлініп шықты. Сөйтіп, автор қазақтарды біраз аңыздық «сақалынан» босатып, олардың мүлде берідегі тарихи болмысын ашып береді. Бұл тұрғыда Нұров марксистік «формациялық» теориясынан бас тартып, қазақстандық ғалым С.В. Грисюктың теориясына сүйініп, адамзат қоғамының дамуын төрт кезеңге бөледі: дәстүрлі, аграрлы, индустриалды және ақпараттық. Қазір олардың анықтамаларына тоқталуға уақыт тар, сондықтан, автордың бұл теориясын қазақтарға қалай қолданғанына келейік. Нұров бойынша, қазақтар бірнеше кезеңнен аттап, бірден ақпараттық сатыға өрлеген халық. Өйткені, олардың геоландшафтық жағдайы сондай болған. Дәстүр пайда болу үшін тұрақты жағдай керек, көшпенділерде бәрі тұрақсыз болған. Екіншіден, шөл далада аграрлық сатыға көтерілу өте қиын, тіпті, мүмкін емес. Үшіншіден, индустриалды сатыға жету үшін, өндіріс керек, ал сусыз, жолсыз далада қайдағы өндіріс? Сондықтан, көшпенділер өзіне керек нәрсені араласу, қауышу, саудаласу арқылы келтірген. Ал бұл болса, ақпараттық қоғамның нағыз төлтума қасиеттері. Бұл жобада, ең қызығы, автор тарихты Марксша, сатыдан сатыға көтерілетін вертикаль ретінде құрмайды, ол әр халықтың өзгешелегін оның орналасқан горизонталінен іздейді. Міне, сондықтан да, ол көшпелі қазақтарды Батысқа да, Шығысқа да жатқыза алмайды, автордың ойынша, олар – үшінші, «қазақы» жолдың иесі. Ал, ең қызығы, бұл қауышу жолы, өзара қатынасу жолы, сауда жолы, жеке-тұлғалық ілгерілеу жолы. Міне, осы тұрғыда Нұров қазақтар жөнінде үлкен жаңалық ашады, олар артта қалған, құдайсыз, надан халық болудың орнына, жеке тұлғалық санасы бар, қауышыға, саудаласуға бейім, кез келген нәрсеге қызығушы, елгезек, ақпараттық қоғамның сатысындағы халық боп шыға келеді. Және Нұров мұны жайдан-жай айта салмайды, мұнын бәрін өте байыпты дәлелдеп шығады. Бұл тұрғыда ол Левшин мен Радловты ылғида бір-бірімен жарыстырып отырады. Өйткені, біріншісі қазақтарды онша жақтырмаса да, кейде олардың кейбір жағымды ерекшеліктерін мойындауға мәжбүр болған, ал екіншісі қазақтарды қанша жақсы көрсе де, кейде салмақты сын айтатыны бар. Міне, осы арқылы Нұров қазақтардың ішкі әлемінің толық картинасын жасайды. Бұл тұрғыда оған «ауыр» артиллерия ретінде әйгілі монголтанушы Владимирцов көмекке келеді. Бұл автордан Нұров Шыңғысханды дәріптеуді және ауылдық көшіп-қону тәсілі көшпенділіктің ең биік сатысы болған деген идеясын алады. Сөйтіп, ол қазақ халқын, былайынша, далада әр ауылға шашырап, ыдырап жатқандай боп көрінсе де, керек кезде заматта сапқа тұра алатын «әскер-халық» ретінде суреттейді. Және мұның бәрі бізде Шыңғысханнан қалған қасиет дейді.

Әйтсе де, Нұровтың ең басты концепті Ч. Валиханов келтіретін «Алаш мыңы» жөніндегі аңыз. Өйткені, бұл аңызда ең жаман деп саналатын нәрсені жақсы деп, жақсы деп саналатын нәрсенің онша жақсы емес екенін көрсететін кері құрылым бар. Міне, осы құрылым арқылы Нұров қазақтың нағыз болмысын, рухани әлемінің ішкі менталдық байланыстарын көрсете алған. Мұндағы ең басты ұғым «ала». Әдетте, бұл жақсы ұғым емес, ол алалықты, алауыздықты, алапестікті, алаң тірлікті білдіретін ұғым. Ал әлгі аңызда «ала» бірлікті білдіретін ұғым. Неге десеңіз тек туыс емес, жат адамдар ғана біріге алады. Өйткені, туыс онсыз да туыс қой! Ал жат адамды бауырыңа басу, жат болмыспен туысу, сонымен бірге, ол өзіңнің өзгешелігіңді сақтау, өзіңнің ерекшелігіңді дәріптеу емес пе? Сөйтіп, бірліктің ең көкесі – жаттықтан нәр алатын бірлік. Бұл ойға ең алғаш терең бойлаған және кейін өзінің басты идеясы ретінде оны жүзеге асырған алғашқы адам – Шыңғысхан. Қарап отырсаңыз, аңызда Дүниені Тітіркендірушіні ханға және данагөй шалға бөліп, оның биліктегі ұлылығын да, қарапайым өмірдегі данышпандылығын да жаңағы «жат туыстық» ретінде көрсете алған.

Автордың басты ойы да осы… «Жат туыстық» арқылы ол «қалың елі, қазағын» трайболизмнен арылтқысы кеп отыр, жат туыстық арқылы ол Қазақстанды, ондағы барлық халықтарды «қазақы еркіндік» идеясымен біріктіріп, жаңа деңгейге көтергісі кеп отыр. Көп ойлары бізге жат көрінгенімен, ниеті адал. Ал бұл адалдықты ол өзінің халқынан сіңіріп отыр. Өйткені, оның ең басты ойынша, қазақтар тобырлық, немесе ру-тайпалық санадағы емес, жеке тұлғалық еркін санадағы құшағы да, ниеті де ашық, бүкіл әлеммен қауышуға дайын халық. Кітап жоғары ғылыми деңгейде жазылған, бірақ таза ғылыми еңбектен гөрі ол Батыста өте жақсы дамыған саяси антрополияға жақын. Кітапта «потестарлық-саяси» ұғымының жиі кездесетіні де содан болар. Осының негізінде автор саналы билікпен өңделген ұлт саясатына талпынғандай. Көріп тұрғаныңыздай, кітаптың мақсаты өте биік және меніңше, өте дер кезінде көтеріліп тұр. Бұл кітап тек қабылдауды, иә, қабылдамауды тілейді. Мен өз басым біраз идеяларына қызықтым, бірақ тұтастай қабылдадым деп айта алмаймын.

Егер менің аудармалық шешімдеріме келсек, мен гуманитарлық саладағы бүкіл әлемдік орныққан терминдерді қазақшалай беруге қарсымын. Ол деген қанша патриоттық сезімнен туса да, адамзат дамуын сыйламаумен бірдей. Сондықтан мен «трансформация», «деформация», «кеңестік» сияқты сөздерді сол күйінше қалдырдым. Сосын пайдаланылған әдебиетте көрсетілген есімдерді және олардың кітаптарының аттарын сол орысша күйінше келтірдім. Өйткені, Шоқанның фамилиясы әлемдік ғылыми қолданыста тек «Валиханов» нұсқасында белгілі. Және де келтірілген кітаптардың көбісі қазақ тіліне аударылмаған.

Кітап күрделі, көп айтқан идеялары тосын, бірақ біз мәдениетті, демократиялық елдің азаматтарымыз ғой, сондықтан бірден байбалам салудың орнына алдымен түсініп көрейік. Сөйтіп, кітап енді оқырмандарының ашық теңізіне кетпек… Ендігі мәселе оқырмандардың талғамында және ақ ниетінде.

Қорытындыласақ, осы кітап үшін басты лингвистикалық түсінбеушілік жөнінде бірер сөз. Қазір барлық жерде қазақ сөздіктерінде қазақ тіліндегі «казак» сөзі орыс әскерінің өкілдерін белгілейтін болды (Дон, Кубань, Запорожь және т.с. әскерлерінің), яғни отырықшы «шаруа-жауынгерді». Әйтсе де, бұдан сәл-ақ бұрынырақта, ұлы түркітанушы Радловтың айғақтауынша, бұл үшін одан гөрі дәлірек «орыс қазақ» сөзтіркесі қолданылған, өйткені, ішінде «қ» әрпі жоқ «казак» орыс сөзі қазақ тіліндегі «қазақ» сөзінің толық баламасы еді. Бұл мен үшін кітапты орыс тілінен қазақ тіліне аударғанда, оның түпнұсқалық авторлық мағынасын сақтауды одан сайын қиындатқан еді. Сондықтан бұл аудармада мен «казак» сөзін сол күйінше қалдырдым, меніңше, ол Ресей және Украина халықтарының субэтносын емес, түркітілді және жеке басы еркін адамның әлеуметтік статусын белгілейтін ұғым. Одан әрісі, мен көнетүркі әлеуметтік ұғымның қазақтардың қазіргі өз-өзінің атауынан айырмашылығын сақтау үшін өзіме «Қазақстан» сөзін латын транслитерациясында келтіру батылдығын жүктедім. Бұл қазақ тілді оқырмандардың назарын кітап атауының түпнұсқалы авторлық мағынасына аударар деп үміттенемін, автор болса да, қазақтар атауының түпкі әріп нұсқасын емес, тек біздің еліміздің орысша және ағылшынша транслитерациясын ауыстыруды ұсынған болатын.

Сонымен қатар, «национальность», «народность» орыс сөздерінің баламасы ретінде біз, автор екеуміз, «елдер» сөзін ұсынып отырмыз.

Осының бәрі оқырманға осы кітаптың оқылуын жеңілдетуге тиіс.

Еркін тарихшы еркін емес тарих жөнінде

Радик Темиргалиев

Қазіргі кездің онша алыс емес өзге кездерден айырмашылығы: барлық кітап дүкенінде Қазақстан тарихы жөнінде кітаптары бар жеке сөре немесе тұтас шкаф табуға болады. Кітаптар көп, бірақ олардың көбісі, иә, іш пыстырар бір қызықсыз оқулықтар, иә, ресми ғылым өкілдерінің «кезекті жұмыстары». Кейбір сондай опустарды оқығанда, олардың авторлары таяқтан қорқып, көңілсіз жазғандай әсер қалдырады. Алайда, тәуелді магистранттар мен аспиранттардың еңбегін пайдалану қазір ешкім үшін құпия емес. Әрине «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында бұрын шықпаған қайнаркөздердің көп мөлшері шықты, бірақ ол мамандар үшін әдебиет, ал тарихқа қызығатын кәдімгі зияткер адам монографиялар мен ғылыми-танымдық әдебиет оқып өзінің білімін толықтырады. Ал бұл тұрғыда аса алға басу байкалмайды. Елімізде көптеген кандидаттар мен тарих ғылымының докторлары еңбек етеді, бірақ еңбектері шынымен біздің өткенімізді білуге және түсінуге көп жаңалық әкелетін тек аздаған ғана есімдер бар.

Әсіресе, отандық ғылымымызда қазір тұтас бағыт боп қалыптаса бастаған шығармалар көңіл қыжылын тудырады. Мұндай жұмыстарда қазақтың тарихы ретінде, мысалы, Сыр бойы аймағының отырықшы тұрғындарының тарихы жөнінде егжей-тегжейлі баяндалады. Бұл жерлер онда тұратын тұрғындарымен бірге шынымен де ғасырлар бойы Шығыс Дешті Қыпшақ көшпенділеріне бағынған, бірақ сол ислам ұстанған дихандарды, қолөнершілерді және саудагерлерді қазақтардың бабалары деп айту қиын шығар. Н. Масанов өте әділ айтқандай, бұл өз тарихы мен мәдениетіңді сыйламаумен бірдей.

Қанат Нұровтың «Kazakstan: ұлттық идея және дәстүрлер» кітабының шүбәсіз қасиеті: оның көшпенділікке арналуында. Және тіпті жәй көшпенділікке емес, қазақ көшпенділігіне. Көптеген тарихшылар үшін егіздердей бірдей көрінетін номадтар іс жүзінде француздар мен қытайлардан бетер бір-бірінен өзге болған. Тіпті, көрші болған жоңғар, казак, қырғыз, «көшпелі өзбектер», түркмендер арасында қоғамдық және саяси кұрамы жағынан орта ғасырлар кезеңінде тұңғиық өзгешеліктер болған. Автордың осы тақырыпты ғажап ашқанын мойындау керек. Тек баяндаумен шектелмей, ол қазақ қоғамының дәстүрлі құрылымы жөнінде көптеген түбегейлі идеялар мен ойлар айтады. Мен олардың көбісіне келісемін және олар қазіргі кезде қанша шектен шыққан және үйреншікті емес боп көрінсе де, ғылыми қауымдастық осы ойлардың ақиқаттылығын мойындайды ғой деп сенемін.

Автордың оқырманға өткен шақтың объективтік картинасын көрсетуге талпынысы да өте ұнамды әсер қалдырады. Теорияда бұл жөнінде тіпті айтудың да қажеті болмас, ғалымның объективті болу қажеттігі бесенеден белгілі, бірақ өкінішке орай тарих ғылымының ахуалы сондай көптеген ғалымсымақтар туған халқының тарихын тек жақсы жағынан көреді де, дәл сол күйінде қоғамға келтіреді. Бұл кітап осы жағынан да ережеден тыс үздік құбылыс. Автор тарихшылардың көптеген көбіне тыйым салынғандай мәселелерге өте адал, көлгірсімей, айтар ойынан тайқымай, тура барған.

Кітап коньюктуралық есеп қисабы жоқтығымен де өзіне тартады. Қазіргі кезде марксизм-ленинизм классиктерінің цитаталарына толы Cоветтiк кезеңінің тарихшылары кітаптарын оқу азаппен тең, бірақ ол кезде көптеген ғалымдар гылымға тіпті жақындай алмас еді. Қазір үлкен есеппен келгенде, ешкім билікті сүюге мәжбүрлеп жатқан жоқ, бірақ, соған қарамастан, тарихшылар өз еңбектерін тақырыпқа аз қатынасы бар Елбасының қанатты сөздерімен әшекелеуді жақсы көреді. Ал ең жаңа тарих мәселелерімен айналысатын ғалымдар тәуелсіз Қазақстанның тарихын Елбасының үздіксіз табысы мен жеңісі ретінде суреттейді.

Бұл тұрғыда да қарастырылып отырған жұмыс ешкімге ұқсамайды. Бұл өте байыпты зерттеу. Мұнда автор қазақ қоғамының дәстүрлі құрылымы жөнінде де және оның қазіргі бұзылған, өзгерген, модернизацияланған нұсқасы жөнінде де күмілжімей, билік пікіріне қарамай, ашықтан ашық айта береді. Автордың қазіргі жағдай және қазақ ұлтының алдағы даму жөніндегі тезистері тіпті «баяғыда өткен күндер ісіне» қызықпайтын адамдарды да қызықтыра алатындай.

Егер кемшіліктеріне келсек, онда меніңше, кітаптың ең осал жері – «Қазақстанның шығу тегі қазақылықтан» деген концепциясы. Кезінде В. Вельяминов-Зернов құрастырған қазақ тарихының қазіргі концепциясының негізін жоққа шығара отырып, автор дұрыс жауапты іздегенде неге екені белгісіз А. Левшинге жүгінеді. Сөйтіп, ол оның оппоненттері жасаған қатені өзі жасайды. Ол сөзсіз көп ғасырлы тарихы бар «kaзak» терминіне ереді, қазақ этносының тарихын осы сөзбен сонша тығыз байланыстыруға еш негіз болмаса да. Мысалы, этнографиялық дәйектерде де (батырлық жырлар және жыраулар поэзиясы және жазба қайнаркөздерге де сәйкес, соның ішінде бірінші дәрежелі маңызы бар Қадырғали бектің шығармасына да) қазақтар өздерін XVII ғасырға дейін қазақ деп атамаған. Нағыз kaзakтар таза анархисттер болатын, ал қазақтарда, дегенмен, өзінің аса айқын және, сонымен бірге, өте икемді саяси мәдениеті болған. Қазақтардың арғы атасын қазақтар деп атап, жат жұрттық жылнамашылар олардың намысына тиюге тырысқан. Ал уақыт өте, тарихта жиі болатындай, дөрекі термин халықтың өз атауына айналды.

Менде тағы бір түсінбеушілік тудырған нәрсе: Шыңғысханның қазақ тарихындағы маңызы мен орнының бағалануы. «Тәңірі ұрпақтары әлемді билеу үшін жаралған» – бұл «әлемді тітіркендірушінің» және оның ұлыдержавалық философиясының басты негізі. Және мен автордың ұлы монгол «қазақ идеяларының» дамуына қатысы бар деген шешіміне мүлде келіспеймін. Біреудің еркіндігін тартып алғандар өздері де еркін бола алмайды. Тарихи деректердің куәландіруінше, монгол басқыншылығы мен Алтын Орданың жарыққа шығуы қыпшақ тайпаларының саяси ұйымдасуының демократиялық принциптерін жойған. Бірақ, далалықтар өз еркіндігі үшін үнемі күрескен және Гумилев айтқандай, Қазақ хандығының құрылуы қоғам құрылысының Шыңғысханнан бұрынғы әлеуметтік саяси формаларын қайта жандандырудың негізінде пайда болған. Меніңше, түрлі қайнаркөздер қосалқы болса да, көшпелі қоғамның далалық демократиясын және дәстүрлі либералды құндылықтарының салтанатын хан Қасым билігі кезеңімен байланыстырады.

Әрине, егер сондай мақсат қойсақ, әлдеде кейбір кемшіліктер мен сәйкессіздіктер табуға болар еді, бірақ олар кітаптан жалпы әсерді бұза алмайды. Өйткені, бұл кітап даталар мен есімдер жөнінде емес. Автор ең алдымен оқырманды тарих жөнінде өз бетінше ойлануға шақырады. Автор көтерген тақырыптар жөнінде ойлануды және солардан аттап, жаңа аумақтарға шығуға жетелейді. Өйткені, біздің өткен шағымызда қазіргінің өзекті мәселелеріне жауаптар жатыр. Және Қанат Нұровтың кітабы осыны түсінуге тамаша көмектеседі.