Polskie wojska specjalne 1941-2021

WSTĘP

Wojska specjalne są stosunkowo młodym i utajnionym rodzajem wojsk współczesnych sił zbrojnych, co wynika z ich przeznaczenia i charakteru realizo-wanych przez nie zadań, które najczęściej mają charakter niejawny. Metody działania tych wojsk odbiegają od powszechnie uznawanych zasad prowadzenia walki zbrojnej, a ich głównym celem jest uzyskanie określonego rezultatu mają-cego najczęściej wymiar nie tylko taktyczny, ale często operacyjny, a także stra-tegiczny. Posiadanie tego typu wojsk było początkowo zarezerwowane tylko dla wielkich mocarstw, które przy pomocy takich oddziałów realizowały swoje poli-tyczne cele w rożnych rejonach świata. Pierwsze regularne formacje wojsk spe-cjalnych powstały już w okresie II wojny światowej w składzie sił zbrojnych: Wiel-kiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Związku Radzieckiego. Ich szcze-gólnie dynamiczny rozwój nastąpił w czasie zimnej wojny. Wykorzystywano je zwłaszcza podczas konfliktów lokalnych, podczas których, prowadząc działania rozpoznawcze i dywersyjno-sabotażowe, przyczyniały się do uzyskania znacznej przewagi nad przeciwnikiem, zmuszając go do zaniechania wcześniejszych za-mierzeń. Nowy wymiar wykorzystania wojsk specjalnych zapoczątkowała wojna z terroryzmem podjęta po zamachach w Stanach Zjednoczonych we wrześniu 2001 r. W krótkim czasie okazało się, że są one najbardziej efektywnym narzę-dziem walki z ugrupowaniami terrorystycznymi, ograniczając im swobodę dzia-łania i uniemożliwiając przeprowadzanie zaplanowanych ataków.

W Wojsku Polskim pierwsze pododdziały wojsk specjalnych powstały w okresie II wojny światowej. Były one jednak nieliczne, co wynikało z długiego okresu formowania i szkolenia oraz niewypracowanych w pełni koncepcji ich operacyjnego użycia przez aliantów. Po zakończeniu działań wojennych zostały one rozformowane bądź przekształcone w inne rodzaje wojsk. Po wybuchu wojny koreańskiej w 1950 r., w ramach rozbudowy Sił Zbrojnych PRL, podjęto w 1951 r. decyzję o ponownym utworzeniu pododdziałów wojsk specjalnych, za-czynając od sformowania dwóch samodzielnych plutonów rozpoznawczych, roz-budowanych następnie do kompanii, z których w 1953 r. powstał już batalion. Sześć lat później batalion ten został rozformowany z powodu zdemaskowania jego przeznaczenia przez wywiad zachodni. Na początku lat 60. przyjęty został plan użycia Wojska Polskiego w ramach Układu Warszawskiego, w którym prze-widziano również wykorzystanie jednostek wojsk specjalnych, głównie do pro-wadzenia głębokiego rozpoznania i działań dywersyjno-sabotażowych. We wrze-śniu 1961 r. powstał batalion, który miał prowadzić działania na rzecz Frontu Nadmorskiego tworzonego na wypadek wojny z wojsk operacyjnych. W latach

8 WSTĘP

1967–1969, w celu zabezpieczenia działań wchodzących w skład Frontu Nad-morskiego trzech armii ogólnowojskowych, utworzono samodzielne kompanie specjalne. Na początku lat 70. kompanie takie sformowano również w składzie dywizji pancernych i zmechanizowanych I rzutu operacyjnego. Procesy rozbro-jeniowe w Europie i zakończenie zimnej wojny zahamowały dalszy rozwój pol-skich wojsk specjalnych. W oparciu o istniejące jednostki w 1993 r. utworzony został samodzielny pułk specjalny. Dopiero po przystąpieniu Polski do sojuszu NATO w 1999 r. powrócono do koncepcji rozwoju tych wojsk. W skład Sił Zbroj-nych RP włączono jednostkę specjalną Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W oparciu o grupy płetwonurków Marynarki Wojennej utworzono morską jed-nostkę działań specjalnych. Jednostki te – razem z pułkiem specjalnym – utwo-rzyły w 2007 r. samodzielny rodzaj sił zbrojnych. W następnych latach powstały trzy kolejne jednostki specjalne, co pozwoliło na uzyskanie przez polskie wojska specjalne pełnej zdolności do prowadzenia samodzielnych operacji w ramach sojuszu NATO.

Celem niniejszego opracowania jest pokazanie w szerokim zakresie procesu rozwoju polskich wojsk specjalnych, począwszy od ich genezy, rozwoju organi-zacyjno-strukturalnego w okresie zimnowojennym i po 1990 r., poprzez zmiany charakteru realizowanych zadań, posiadane możliwości operacyjne, taktykę działań bojowych, system szkolenia i doskonalenia, udział w operacjach utrzy-mania bezpieczeństwa, a na charakterystyce posiadanego uzbrojenia i wyposa-żenia kończąc. Głównym problemem badawczym było pytanie: Jak przebiegał rozwój polskich wojsk specjalnych i jakie czynniki miały wpływ na ten proces? Z problemu tego wynikało szereg problemów cząstkowych, zawartych w pyta-niach: Jaka była geneza powstania pierwszych jednostek polskich wojsk specjal-nych? Jak przebiegał proces rozwoju wojsk specjalnych w okresie powojennym? Jak kształtowały się struktury organizacyjne jednostek wojsk specjalnych? Jakie zadania miały być realizowane przez te wojska? Na ile posiadane możliwości operacyjne pozwalały na wykonanie stawianych zadań? Jaki metody walki sto-sowały wojska specjalne? W jakim stopniu przyjęty system szkolenia i doskona-lenia zapewniał przygotowanie ich do prowadzenia walki? W jakiego typu ope-racjach uczestniczyły wojska specjalne? Jakie były rezultaty udziału w operacjach stabilizacyjnych? Jakie uzbrojenie indywidualne i zespołowe posiadały wojska specjalne? Jakim dysponowały sprzętem do transportu lądowego i lotniczego? Jakie umundurowanie i wyposażenie posiadali żołnierze wojsk specjalnych? Py-tania te znalazły odzwierciedlenie w układzie opracowania, który ma charakter problemowo-chronologiczny.

Badaniami objęte zostały dokumenty, instrukcje i podręczniki wojskowe znajdujące się w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Były to meldunki i sprawozdania operacyjne z udziału w operacjach „Pochmurne lato-68”, „Dunaj” oraz stanie wojennym,

WSTĘP 9

etaty jednostek wojsk specjalnych, instrukcje i podręczniki szkoleniowe, a także instrukcje różnych typów uzbrojenia. Analizą objęto również opracowania zwarte i artykuły poświęcone polskim wojskom specjalnym. Znalazły się wśród nich książki: Marka Grygi, Huberta Królikowskiego, Grzegorza Korczyńskiego, Mi-chała Oltona, Bogusława Packa, Jarosława Rybaka, Jędrzeja Tucholskiego i Piotra Witowskiego oraz artykuły: Mariusza Cielmy, Ireneusza Chloupka, Alek-sandra Czerwińskiego, Maksymiliana Dury, Bartosza Jagodzińskiego, Piotra Kor-czyńskiego, Janusza Kręcikija, Tadeusza Paneckiego i Włodzimierza Parfieniuka. Autorzy ci podejmowali szereg zagadnień dotyczących wojsk specjalnych, jednak próby ich całościowego omówienia podjęli się tylko czterej z nich: Hubert Króli-kowski, Michał Olton, Bogusław Pacek i Marek Gryga. Pierwszy z nich przygoto-wał monografię pt. Geneza i rozwój polskich operacji oraz sił specjalnych wydaną w 2013 r. Praca ta złożona z 10 rozdziałów podejmuje różnorodne zagadnienia począwszy od definicji operacji i sił specjalnych, poprzez ich genezę i rozwój, rolę w polityce bezpieczeństwa, charakterystykę polskich jednostek specjalnych w okresie II wojny światowej, zimnej wojny i na przełomie wieków, kończąc na charakterystyce wyzwań XXI wieku i współczesnych operacji specjalnych. Tak szeroki zakres rozważań spowodował jednak znaczne ograniczenie charaktery-styki polskich wojsk specjalnych i pominięcie szeregu istotnych informacji doty-czących ich rozwoju. Książka Michała Oltona pt. Zanim uderzył GROM (wydana również w 2013 r.) jest w zasadzie próbą całościowego ukazania historii polskich wojsk specjalnych oraz wojsk powietrznodesantowych. Opracowanie to obej-muje 26 rozdziałów przedstawiających działania specjalne i rozwój spadochro-niarstwa wojskowego w okresie międzywojennym, jednostki specjalne i spado-chronowe w czasie II wojny światowej, w okresie zimnej wojny i po jej zakończe-niu. Bardzo szerokie ujęcie, podobnie jak w pracy Królikowskiego, skutkowało koniecznością rezygnacji z omówienia wielu istotnych kwestii dotyczących wojsk specjalnych. Wydane w 2019 r. opracowanie autorstwa Bogusława Packa pt. Wojska specjalne Sił Zbrojnych RP, z racji przyjętych przez autora założeń ogra-niczone zostało głównie do zaprezentowania rozwoju wojsk specjalnych po przy-stąpieniu Polski do sojuszu NATO. Najwięcej miejsca poświęcono tu charaktery-styce współczesnych jednostek wojsk specjalnych, procesowi ich szkolenia i uzbrojeniu oraz udziałowi w misjach zagranicznych. Podobny charakter ma wy-dana w 2020 r. praca Marka Grygi pt. Polskie wojska specjalne we współczesnym świecie.

Odrębną grupą opracowań zwartych poświęconych wojskom specjalnym są prace zbiorowe będące rezultatem przeprowadzanych konferencji naukowych lub realizacji projektów badawczych. Do najciekawszych można zaliczyć opraco-wania wydane przez Akademię Obrony Narodowej, jej następczynię – Akademię Sztuki Wojennej oraz Krakowską Akademię im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W 2013 r. w Akademii Obrony Narodowej została wydana praca pt. Wojska spe-

10 WSTĘP

cjalne w systemie obronnym RP: aspekty organizacyjne, doktrynalne i moderni-zacyjne. Znalazł się tam szereg wystąpień dotyczących m.in.: roli wojsk specjal-nych w systemie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego oraz w syste-mie obronnym państwa, udziału wojsk specjalnych w operacjach stabilizacyjnych i kryzysowych, zabezpieczenia logistycznego ich działań, możliwości wykorzystania w kontekście nowych wyzwań i zagrożeń oraz kierunków dalszego ich rozwoju. W Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, w ramach serii wy-dawniczej „Bezpieczeństwo i obronność”, opublikowano w 2016 r. pracę pt. Woj-ska specjalne Rzeczypospolitej Polskiej – monografia. Podobnie jak we wcześniej omówionym opracowaniu zamieszczono w nim szereg artykułów dotyczących m.in.: roli i zadań sił specjalnych, miejsca polskich wojsk specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa, kierunków ich transformacji, czy wkładu w umacnianie bezpieczeństwa regionalnego. Najnowsza praca z Akademii Sztuki Wojennej pt. Wojska specjalne ukazała się w 2019 r. Jest to opracowanie skierowane głównie do żołnierzy, na co wskazuje jego zawartość. Zasadnicza część książki poświęcona jest omówieniu pojęcia operacji specjalnych, charakterystyce rodzajów zadań re-alizowanych przez wojska specjalne, systemowi dowodzenia i kierowania opera-cjami specjalnymi w ramach sojuszu NATO, współdziałaniu wojsk specjalnych z wojskami innych rodzajów sił zbrojnych oraz dalszym kierunkom rozwoju wojsk specjalnych.

Pomimo wydania wielu opracowań poświęconych polskim wojskom specjal-nym, jak dotychczas nie ukazała się pełna monografia tego rodzaju sił zbrojnych. Niniejsza praca jest próbą realizacji tego wyzwania, do czego motywacją była m.in. przypadająca w 2021 r. 80. rocznica utworzenia pierwszej formacji będącej protoplastą polskich wojsk specjalnych, jaką byli Cichociemni, 70. rocznica sfor-mowania pierwszych powojennych jednostek wojsk specjalnych, w postaci sa-modzielnych plutonów rozpoznawczych zorganizowanych przy batalionach roz-poznawczych 10. i 16. Dywizji Zmechanizowanej, jak również 60. rocznica istnie-nia Jednostki Wojskowej Komandosów będącej kontynuatorką utworzonego w 1961 r. 26. Batalionu Rozpoznawczego przemianowanego w 1964 r. na 1. Ba-talion Szturmowy. Jest to niewątpliwie szczególna okazja do podsumowania do-tychczasowego rozwoju polskich wojsk specjalnych, które – jak wszystko wska-zuje – będą miały w najbliższych latach szereg nowych zadań, wynikających z pojawiających się wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa.

Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów, w których podjęta została pro-blematyka: genezy polskich wojsk specjalnych i ich rozwoju w okresie II wojny światowej, utworzenia jednostek wojsk specjalnych w okresie powojennym, z wyodrębnieniem dwóch okresów: zimnowojennego i od roku 1990, co zwią-zane było ze zmianami w ich przeznaczeniu, wykorzystania wojsk specjalnych w operacjach utrzymania bezpieczeństwa, zarówno na arenie międzynarodo-

WSTĘP 11

wej, jak i w kraju, oraz uzbrojenia i wyposażenia wojsk specjalnych w okresie powojennym.

Rozdział I poświęcono formacjom polskich wojsk specjalnych w okresie II wojny światowej. Większość z nich powstała w ramach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, co związane było z koncepcją ich wykorzystania do działań dywer-syjno-sabotażowych i rozpoznawczych na terenie okupowanej Europy. Protopla-stami jednostek wojsk specjalnych były zespoły żołnierzy szkolonych do wspar-cia działań podziemnych na terenie kraju, których nazwano Cichociemnymi. Łącznie przeszkolono blisko 600 żołnierzy, z czego na teren Polski przerzucono 316. Pierwszą typową jednostką wojsk specjalnych była 1. Samodzielna Kompa-nia Commando utworzona w 1942 r. Uczestniczyła ona w walkach na froncie włoskim, wspierając Brytyjczyków, a potem weszła w skład 2. Korpusu Polskiego PSZ. W sierpniu przekształcono ją w 2. Batalion Komandosów Zmotoryzowa-nych, który – już jako jednostkę zmechanizowaną – włączono do 2. Brygady Pan-cernej. Ostatnią polską formacją specjalną na Zachodzie była Samodzielna Kom-pania Grenadierów sformowana w 1943 r. Przewidywano użyć jej na terytorium okupowanej Francji do działań dywersyjno-sabotażowych, do czego jednak nie doszło ze względu na znaczne postępy wojsk alianckich. W składzie Armii Polskiej w ZSRR w 1943 r. utworzony został Polski Samodzielny Batalion Specjalny. Grupy specjalne tego batalionu wykorzystano do aktywizacji i rozbudowy ruchu party-zanckiego na terenie okupowanej Polski.

W rozdziale II przedstawiono rozwój polskich wojsk specjalnych w okresie zimnej wojny. Pierwszymi pododdziałami specjalnymi były dwa plutony rozpo-znawcze sformowane w 1951 r. w składzie batalionów rozpoznawczych 10. i 16. Dywizji Zmechanizowanej. Dwa lata później plutony te przekształcono w dwie samodzielne kompanie rozpoznawcze, na bazie których w 1954 r. po-wstał 19. Samodzielny Batalion Rozpoznawczy. Jednostka ta w 1959 r., ze względu na zdemaskowanie jej specjalnego charakteru, została przeformowana w batalion powietrznodesantowy. W 1961 r. powrócono do koncepcji tworzenia jednostek wojsk specjalnych, organizując na bazie kompanii rozpoznawczej 6. Dywizji Powietrznodesantowej 26. Batalion Rozpoznawczy. W 1964 r. batalion ten usamodzielniono i przemianowano na 1. Samodzielny Batalion Szturmowy. Trzy lata później, w oparciu o pododdziały tego batalionu, utworzone zostały dwie armijne samodzielne kompanie rozpoznania specjalnego podlegające do-wódcom Śląskiego i Pomorskiego Okręgu Wojskowego, a w 1969 r. trzecia kom-pania podporządkowana dowódcy Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Na przełomie lat 60. i 70. utworzono również kompanie specjalne w składzie bata-lionów rozpoznawczych dywizji pancernych i zmechanizowanych I rzutu opera-cyjnego.

Rozdział III omawia zmiany w składzie polskich wojsk specjalnych, jakie prze-prowadzono w ramach transformacji Sił Zbrojnych RP w latach 90. oraz po przy-

12 WSTĘP

stąpieniu Polski do sojuszu NATO. Rozpad Układu Warszawskiego i zmiana cha-rakteru Wojska Polskiego na defensywny wpłynęły na sposób postrzegania roli wojsk specjalnych. W ramach realizowanych redukcji jednostek wojsk lądowych rozformowane zostały armijne kompanie specjalne oraz kompanie specjalne ba-talionów rozpoznawczych dywizji pancernych i zmechanizowanych. W celu utrzymania dotychczasowego potencjału wojsk specjalnych w 1993 r. 1. Batalion Szturmowy został przekształcony w 1. Pułk Specjalny, który otrzymał wyróżnia-jącą nazwę 1. Pułku Specjalnego Komandosów. Na początku lat 90. w składzie polskiej policji utworzona została jednostka o charakterze antyterrorystycznym – GROM. Jednostka ta w 1999 r. została przekazana do Sił Zbrojnych RP, co za-początkowało kolejny etap rozwoju wojsk specjalnych. 1. Pułk Specjalny Koman-dosów, Jednostka Wojskowa GROM i Grupa Specjalna Płetwonurków począt-kowo podlegały dowództwom różnych rodzajów sił zbrojnych. W 2002 r. utwo-rzono w Sztabie Generalnym WP Oddział Operacji Specjalnych, który przekształ-cono później w Szefostwo Działań Specjalnych. W 2007 r. w oparciu o to szefo-stwo powstało Dowództwo Wojsk Specjalnych, któremu podporządkowano: 1. Pułk Specjalny Komandosów, Jednostkę Wojskową GROM i Morską Jednostkę Działań Specjalnych, która powstała na bazie Grupy Specjalnej Płetwonurków. W 2009 r. sformowana została Jednostka Wsparcia Dowodzenia i Zabezpiecze-nia Wojsk Specjalnych nazwana potem Jednostką Wojskową Nil. W 2011 r. utworzono kolejną jednostkę specjalną – Agat. Jednocześnie Morską Jednostkę Działań Specjalnych przeformowano w Jednostkę Wojskową Formoza. Od 2012 r. wojska specjalne miały w swoim składzie pięć jednostek specjalnych.

W rozdziale IV zaprezentowano udział polskich wojsk specjalnych w opera-cjach utrzymania bezpieczeństwa. W okresie zimnej wojny wojska te zostały użyte operacyjnie w 1968 r. podczas interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Wykorzystano do tych działań 1. Batalion Szturmowy oraz 62. Kompanię Specjalną, które podporządkowane były dowódcy 2. Armii wysta-wionej z jednostek Śląskiego Okręgu Wojskowego. Jednostki specjalne zaanga-żowano również do działań podczas stanu wojennego w Polsce w latach 1981–1983. Oprócz 1. Batalionu Szturmowego użyto wszystkich trzech armijnych kom-panii specjalnych oraz części kompanii specjalnych ze składu batalionów rozpo-znawczych dywizji pancernych i zmechanizowanych. Od połowy lat 90. wojska specjalne zaczęto włączać w skład polskich kontyngentów wojskowych, najpierw na Bałkanach, na terenie byłej Jugosławii, a potem podczas misji stabilizacyjnych w Afganistanie i Iraku. Jednostki wojsk specjalnych uczestniczyły również w mi-sjach pokojowych, humanitarnych i szkoleniowo-doradczych m.in. na Haiti, w Pa-kistanie, a także w Iraku, Afganistanie i na Ukrainie.

Ostatni V rozdział poświęcony został charakterystyce uzbrojenia i wyposaże-nia wojsk specjalnych. Przedstawiono tam uzbrojenie indywidualne i zespołowe w postaci różnych typów broni strzeleckiej, produkowanej w większości przez

WSTĘP 13

polski przemysł zbrojeniowy. Od lat 90. broń ta pochodziła głównie z zakupów zagranicznych obejmujących najnowocześniejsze konstrukcje, sprawdzone w działaniach bojowych przez najlepsze jednostki specjalne świata. W dalszej części zaprezentowano opancerzone wozy bojowe i pojazdy użytkowane przez jednostki specjalne podczas operacji i misji zagranicznych, w tym wozy minood-porne, szczególnie przydatne podczas działań stabilizacyjnych w Afganistanie. Scharakteryzowano również podstawowy sprzęt lotniczy w postaci śmigłowców i sprzętu spadochronowego, który był wykorzystywany przez jednostki specjalne do przerzutu na tyły przeciwnika. Odrębną część poświęcono umundurowaniu i wyposażeniu żołnierzy wojsk specjalnych, które obejmowało środki ochrony balistycznej, środki łączności, sprzęt ochrony chemicznej i saperski.