Buch lesen: «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի»

Առաջաբանութիւն

Ոմանք յառաջին՝ մանաւանդ թէ յոլովք ի նախկին կորովամիտ իմաստուն եւ քաջ նաեւ ի սուրբ արանց յառաջ բերեալ իւրաքանչիւր դարուց եւ ժամանակաց զեղեալ եղեալ իրաց պատմութիւնս հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց, շարադրեալ թողին ինքեանց առյապայս եկելոց ի յիշատակ եւ ի զգուշութիւն։ Որոց զանուանս նոցին ոմանց արանց լուեալ մեր շարագրեցաք աստ սակս պատճառաց երկուց։ Նախ՝ զի դիտաւորութիւն բանիս առ պատմութիւնս ներկայիս է՝ յորում եմքս. որոյ նիւթ բանից եւ շարադրութիւն բառից ի նոցին ուսեալ գոլով գրոց, մի լիցուք ապերախտ նոցին երախտեաց՝ արտաքոյ թողլով զանուանս արանցն երախտաւորաց։ Եւ երկրորդ՝ ի նոցանէ թէպէտ ոմանք ի յազգէ Հրէից էին եւ ի հեթանոսաց, եւ ոմանք յայլազգ քրիստոնէից՝ այսինքն Յունաց, Ասորւոց եւ Լատինաց, եւ այլք ի մերս Հայոց ազգէ. սակայն բանք եւ վիպասանութիւնք նոցա ոչ՛ է թարց շնորհաց ամենազօր Հոգւոյն սրբոյ Աստուծոյ. որոյ այսօր տօնախմբութիւնս է ի գլուխ յոբելեանի պենտեկոստէիս։ Ընդ որոց եւ ես յուսամ ընդունել կաթիլ մի յառատ պարգեւաց այնմ պարգեւատուի՝ որ ոչ՛ զՀրեայս եւ զհեթանոսս խտրէ եւ ոչ զԵթովպացիս որոշէ եւ ոչ ի դաւանողաց իւրոց արժանաւորաց եւ յանարժանից խորշի, որպէս զի շնորհիւ նորին յաւարտ հասից տկար մտօք սկսելոյ տրակիս։

Արդ՝ որպէս վերագոյնդ խոստացայ զանուանս առաջնոցն, են այսոքիկ։ Նախ՝ Ափրիկանոս, Յեսով, Հեքեսիպոս, եւ Յովսեպոս հրեայք եւ Նոննոս կրօնաւոր, Եւսեբիոս, եւ Զովսիմոս, Փաստոս Բիւզանդ, եւ Զենոբ յունաց. Սոկրատ, եւ Թէոդորիտոս, Յովհաննէս՝ Ճեպելու, եւ Թէոդորա, Յովհաննէս Ասիացի եւ Կորայ իմաստուն, Յակովբ Ուրհայեցի, Դիոնեսիոս սարկաւագ, եւ Իգնատիոս եպիսկոպոս Անտիոքայ, Սլիւայ երէց, եւ Յովհաննէս ի Քեսնոյ, Դիոնէսիոս Սալիպայ որդի, եւ Միխայէլ պատրիարք Ասորւոց։

Իսկ ի մէնջ եւ յազգէս Հայոց՝ կորովին Ագաթանգեղոս, եւ այրն Աստուծոյ Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ սուրբ վարդապետ, եւ Ղազար Փարպեցի, Թովմա վարդապետ Արծրունի, եւ Շապուհ Բագրատունի, Յովհաննէս կաթողիկոս Հայոց, եւ Մովսէս Աղուանից պատմագիր Կաղանկատուացի, Ուխտանէս եպիսկոպոս Ուրհայու, Ստեփաննոս վարդապետ Ասողնիկ, Առիստակէս վարդապետ Լաստիվերտցի, Մատթէոս վանաց երէց Ուռհայու, Սամուէլ քահանայ կաթողիկէին Անւոյ, Վանական վարդապետ Տաւուշոյ, եւ Կիրակոս վարդապետ եւ Վարդան նորին աշակերտք։ Ապա հուսկ վերջին եւ հուպ ի յետինքս Առաքել վարդապետ Դաւրիժեցի, որ ունի պատմութիւնս ամաց իբրեւ վաթսուն եւ հնգից, սկսեալ ի ՌԾ թուէն մինչեւ ի ՌՃԺԵ թիւն հասեալ դադարէ։ Արդ՝ եթէ գոն այլ ինչ պատմութիւնք ի մէջ մեր եւ կամ այլ ազգաց, թողաք զայն ի գիտունս նոցին եւ զայս միայն յիշեցաք զոր ի գիրս մեր գտաք։

Եւ արդ՝ սոցին աստ յիշեցելոց արանց ոմանք, սկսան որ առաւել հմտագոյնքն էին, ի Ստեղծողէն զարարածս, եւ ի նախկին մարդոյն Ադամայ, եւ ոճով իմն անցանելով ընդ դարս եւ եւ ընդ ժամանակս, եւ աւարտեալ մինչեւ ի յինքեանց իսկ կեանս։ Իսկ ոմանք ի նշանաւոր դարուց եւ ի քաջազօր թագաւորաց եւ ի սքանչելի արանց սկիզբն եդեալ են զբանս իւրեանց, եւ այսպէս իրաց ինչ եղելոց մեծամեծաց եւ փոքունց, եւ այլ եւս ի բռնակալաց արանց եւ ի գոռոզաց տիրողաց, եւ ընդ հաւատոյս Քրիստոսի եւ եկեղեցւոյ նորին մրցողաց, եւ հերձուածողաց ամբարշտաց, եւ նեղութեանց ժամանակաց։ Նաեւ խաղաղարար եւ բարեպաշտ թագաւորաց եւ իշխանաց, աշխարհի շինութեանց եւ եկեղեցւոյ բարեկարգութեանց, եւ թշնամեաց յաղթութեանց. եւս շարայարեալ են ընդ պատմութիւնս զանազան եւ հիացուցանօղս արժանիս լսելեաց, եւ հասուցեալ են մինչ առ իւրաքանչիւր ժամանակս՝ առ ի խրատ եւ յօգուտ եւ ի զգաստութիւն յետագայիցս։ Որպէս զի բարեաց արանց նախանձաւորքն ընդ բարիսն գովեսցին, եւ չարքն եւ արհամարհեալքն ընդ նախկին չարեացն արհամարհեալք արտաքսեսցին։

Այլ արդ՝ եղբարք իմ սիրեցեալք ի տէր, քանզի նոքա ի ժամանակս տէրութեան քրիստոնէից թագաւորաց եւ իշխանաց բարեպաշտից գոլով, եւ կամ թէ ընդ իշխանութեամբ այլազգեաց բռնաւորաց անկեալ, որք թէպէտ թշնամիք օրինաց են, այլ կամին շինութիւն եւ խաղաղութիւն աշխարհի եւ յոլովութիւն ռամկաց վասն օգտի իւրեանց, այնքան աղէտս եւ կսկիծ եւ տառապանս, եւ աղաղակ, եւ ամբաստանութիւնս տրտնջանօք հանդերձ գրեալ են ի պատմութիւնս իւրեանց, որ եւ քաջայայտ իսկ է ձերում իմաստութեան։ Ապա ո՞րչափ եւ քանի՞ցս եւ քանի՞ պատիկ պարտիմք մեք ողբալ եւ հառաչել եւ աւաղել զողորմելի կեանս մեր եւ երկոքումբք ձեռօք հարկանել զգլուխս, եւ վա՛շ կարդալ զկորստեամբք մերովք, որ ոչ միայն ի թագաւորաց մերոց եւ յիշխանաց զրկեցաք, այլ եւ յայլազգի գոռոզաց եւ ի բռնակալաց, որ ակամայ կամօք հաճեալ եւ հնազանդեալ էաք ընդ տէրութեամբ նոցին (մնալ) բազում ժամանակս։ Որք թէպէտ հակառակ էին եկեղեցւոյ եւ օրինաց սրբոց, այլ ոչ իսպառ դիմամարտէին։ Եւ թէպէտ կեղեքէին, եւ կողոպտէին զկեանս մեր, այլ ապահով եւ խաղաղ եւս պահէին զմեզ յարտաքին եւ յօտար թշնամեաց եւ յաւարչաց։ Զնոսին եւս եբարձ տէր Աստուած մեր յերեսաց իւրոց եւ ի մէնջ. եթէ վասն անկշռելի եւ անչափելի եւ անհամար մեղաց մերոց էր որում յաւէտ արժանի եմք՝ զոր կրեմքս, եւ եթէ յաղագս չափուց իւրեանց լրմանն՝ որ անցեալ էին քան զչափ բնութեանս մարդկան եւ օրէնսդրին իւրեանց յափշտակութեամբ, զրկողութեամբ, կաշառառութեամբ, պղծագործութեամբ, եւ ամենայն իրօք չարեօք, թերեւս արժանն տարաւ ի տեղի հատուցման, որ չեղելոց զգործսն քննէ, եւ զչգոյն իբրեւ զգոյ կոչէ. նմա միայնոյ է գիտելի, եւ կարող է հատուցանել զհատուցումն նոցա նոցին։

Այլ դուք ո՛րով եղանակաւ եւ կամիք ընտրեցէք. բաց ի մեզ եհաս եւ կատարեցաւ հրաման Տեառն մերոյ եւ Փրկչին՝ թէ եւ տարադէպ է ինքեան, եթէ՝ «Հարից զհովիւն եւ ցրուեսցի հօտնե։ Այսպէս եղեւ եւ մեզ. զի յընտանի հաւատակից հովուաց վաղ ուրեմն էաք զրկեալք, այժմ յօտարահաւատ եւ յայլակրօն տերանց եւս մեկուսացաք. եւ եղաք իբրեւ նաւաբեկ ոք որ ի մէջ կոհակացեալ ալեաց ծովուն տարաբերի ոտիւք եւ ձեռօք, եւ ոչ ուստեքէ լինի փրկութիւն։ Քանզի եւ ես այսպէս գիտեմ՝ թէ՛ ի հնումն եւ թէ ի նորումս սուրբ հարքն որքան ողբք եւ սուգ զոր ասացեալ եւ գրեալ են, զայն նախագիտութեամբ վասն այսր ժամանակիս է, եւ վասն մեր՝ եւ ոչ իւրեանց։ Վասն որոյ ոչ կարեմ տալ լռութեան. թէպէտ հայիմ եւ չափեմ զկարողութիւն անձին իմոյ, եւ տեսանեմ յոյժ տկար եւ անիմաստ եւ յոռի քան զամենայն մանկունս եւ զպաշտօնեայս եկեղեցւոյ, եւ քան զուսումնակիցս իմ եւ ընկերս ըստ ժամանակիս, մանաւանդ թէ մեղօք զառածեալ եւ թշուառական կենօք զբաղեալս. սակայն հայիմ ի քաջսն եւ ի գիտունսն քան զիս, զի լռեալ յայսմ ամենայնէ անփոյթ առնեն, եւ հարկանելոյ սրտիս ոչ տոկալ այսմ անտանելի աղետիս, այլ յուսացեալ յամենազօր աջ Տեառն եւ յառատաձիր պարգեւս Հոգւոյն՝ որ խլից լսել տայ, համերց խօսել, եւ արժանաւոր աղօթիւք Տիրուհւոյ Կուսին, եւ Կարապետին սրբոյ, եւ ի լոյս ածողին զմեզ բազմերախտ հօրն մերոյ մեծին Գրիգորի, եւ ամենայն սրբոց եւ եղբարց սրբանուէրից, արկի զանձն իմ ի հոգս գործոյս այսորիկ մտատանջի, վստահացեալ ոչ թէ ի կարողութիւն իմ՝ այլ ի սէր սրբասէր եւ հեզաբարոյ եղբայրութեան ձերոյ։ Վասն որոյ հայցեմ եւ ժտեմ խոնարհաբար զիջանել ըստ աշակերտացն Տեառն, մանաւանդ թէ աղօթիւք օգնել, եւ մի՛ քամահելով եւ պռստելով զանց առնել, գոլով եւ ձեր կարեկից եւ բնութենակից մեզ ըստ բնութեան. զի եւ ի գիրս աստուածայինս ի յոլով տեղիս մարդասիրութեամբն իւրով իրք նուաստ առաւել յարգի եւ գովի՝ քան զառաւելն եւ զմեծամեծս։ Եւ վասն խորանին վկայութեան սպասու այծեայս եւս նուիրեցին ընծայաբերքն, եւ Տէրն իսկ գովեաց զլումայս այրւոյն. եւ գունակ նմին եւ ես աղերսեմ ընդունել զձեզ զտրակս զայս իբրեւ զնոյն. որ իբրեւ ի մէջ գիշերի թանձրամած խաւարեալ վերջացեալ ժամանակիս հազիւ թէ այսքանս ընձեռել կարացաք ապագայից ընթերցասէր եղբարցդ, ի փառս Հօր եւ Որդւոյ եւ սրբոյ Հոգւոյն, եւ ի յօգուտ լսօղացդ։

Ն. Ծ. Աստուծոյ

Կաթուղիկոս Աղուանից՝ Տէր Եսայի Հասան Ջալալեանց

[Ա]

Ընդ ժամանակս թագաւորութեան ազգին Պարսից՝ որ են կրօնիւք մահմեդականի, յորում տիրէին բռնակալութեամբ սկսեալ ի Կովկասային լեռնէ, եւ ի յեզերաց Կասպիական ծովուն, (որ Երկաթի դուռն կոչի), մինչեւ ի Մազանդարան եւ Աստարապատ. եւ անտի սահմանօքն Յօզպեկու, հատեալ ի Խորասան, եւ ի Ղանտահար բերդ, եւ անտի ձգեալ յեզր ծովուն Հնդկաց ի Բանտար քաղաք եւ այսր ի Շիրազ. եւ միջոցաւ երկրաւ հասեալ մինչեւ ի Բաբելոն (այսինքն՝ Պաղտադ) անդէն եւ այսր հատեալ սահմանօք հասեալ մինչեւ ի Համատան եւ ի ծովն Վանայ. յորմէ եւ սահմանօքն Մարաց հասեալ ի Խոյ եւ ի Սալմաստ. եւ ի Նախջաւանաւ հատեալ ի յԵրասխ գետ, եւ անտի Սահաթիւ Կաղզուանաւ եւ Կողբաւ անցեալ ի գետն Ախուրեան՝ որ կոչի Արփայ-չայի։ Եւ անտի անցեալ Ղայղուլի անուամբ նահանգիւ եւ ի սահմանս Վրաց ի Տփխիս քաղաք եւ ի Կախէթ՝ իւրովք բոլոր թեմիւք եւ թումանօք։ Եւ ապա հատանի ի լեառն Կովկասու, դարձեալ ի նոյն ամուրն Հունարակերտ, (այսինքն՝ Դարբանդ) եւ ի տեղի կայից գլխաւորի լեռնորդացն, զոր Շամխալն անուանեն, եւ անուն տեղւոյ նորին Թարխու կոչեցեալ։ Արդ՝ ի յայս միջոցի ծոցոյ երկրիս արեւելեայց խառն ընդ հարաւ եւ ընդ հիւսիս կողմանս Եւրոպիոյ՝ տիրեալ էին ազգն Պարսից, որ Ղզըլպաշն կոչիւր, ունելով զաթոռ եւ զգահ արքայութեան իւրեանց զամենահռչակ արքայանիստ մայրաքաղաքն Շօշ, (այսինքն է՝ Ասպահան. եւ անդ կալով թագաւորացն՝ տիրեն եւ իշխեն վիճակեալ իւրոց հնազանդելոց ազգացն ձգեալ յաջ եւ յահեակ զթեւս իշխանութեան իւրեանց։

Այլ արդ՝ աստանօր տարակուսիմք սակս նախնի ցեղապետութեանց՝ թէ յո՛րմէ ազգէ եւ ծննդոց սերեցան սոքա թագաւորազունք, եւ կամ յո՛րմէ հետէ յառաջացեալք եղեն. քանզի սրբազան հայրն մեր Մովսէս քերթողն հաւաստէ մեզ այսպէս, եթէ «Արշակ քաջ պարթեւն վանեալ Մակեդոնացիսն՝ զդայեակորդիսն Աղէքսանդրի, որ ամս վաթսուն եւ կամ աւելի կալեալ ունէին զթագաւորութիւնն Պարսից, որ եւ զեղբայրն իւր Վաղարշակ երկրորդ իւր կարգեալ՝ թագաւոր ի Հայս առաքէե։ Եւ այսպէս ի միոյ ցեղէ եղեալք երկուց ազգաց Պարսից եւ Հայոց թագաւորք պարթեւքն՝ մինչեւ ի ժամանակս Սասանականին Արտաշրի սպանանելոյ զԱրտաւան արքայ Արշակունի. եւ ինքն կորզեալ զթագաւորութիւնն Պարսից. եւ ազգաց տիրեաց մինչեւ յերեւումն Մահմետի, որ զկնի երեսուն կամ աւելի եւ պակաս ամի տիրելոյն իւրեանց, սպանին զՅազկերտ արքայ Պարսից, եւ տիրեցին նոցին իշխանութեան. յորմէ տիրապետեալ ոմն Մահմուտ անուն բռնացեալ ի Բահլ, եւ անտի մինչեւ ի Խորասան. եւ ապա փոխանակելով զմիմեանս յառաջացեալ առին զՀռէ։ Իսկ որդի Մահմուտին Մասխուտ անուն ի Հռէոյ էառ զՆշապուր, զԽազուին, զԱսպահան, եւ զամենայն տունն Արաղու եւ զՔրտաստան. (այս ըստ սրբոյ վարդապետին Վարդանայ)։ Եւ ապա ասէ զսոցանէ՝ որդի զհայր փոխանակելով յերկար ժամանակս նստան ի Խազուին, որոց անուանք են այսոքիկ՝ Աբու-Ալի, Տաւութ, Զաղրպէկ, Ապու-թալիպ, Տօղրիլպէկ, որ զօրացեալ ի Խալիփայէն, եւ առեալ զհրաման եւ անուն սուլդանութեան, ընդարձակեաց զսահմանն իւր սկսեալ ի Խորասանայ՝ եւ զամենայն երկիրն Պարսից։

Զսա փոխանորդէ Արփասլան եղբօրորդի իւր, եւ զկնի նորա Մէլիք շահ կոչեցեալ. եւ ապա Մահմուտ սուլդան, եւ յետ նորա Բաքարուխ. եւ որդի Մահմուտ սուլդանին եհար զԲաքարուխն, եւ ինքն սուլդանացաւ։ Եւ զկնի Մահմուտի որդի նորա. եւ Սանճար սուլդան ոմն սպանանէ զնա եւ առնու զիշխանութիւնն. եւ ապա Տաւութ որդի նորա. եւ զկնի Տօղրիլ. եւ յետ նորա Մախսուտ. եւ ապա միւս Տօղրիլ. զկնի որոյ Ալփասլան, որ էառ զԱնի քաղաք մինչեւ ի Վրաց տուն, որ եւ պատուեալ ի Խալիփայէն իւրեանց։ Եւ այս Ալփասլան փոխեաց այլվի Տօղրիլ. եւ ապա Շահի Արմէն, եւ զկնի Ելտկուզ. զկնի որոյ Փահլաւան եւ Խզիլասլան որդիք սորա՝ որ ի միասին տիրեցին աշխարհաց. եւ այս հասանի մինչեւ ի ՈԻԶ թիւս հայոց։ Յայսմ միջոցի ոչ գտաք զորպէսն, բայց սոյն վարդապետ ասէ, թէ ի ՈՀԴ թուին եկն Թաթարն, եւ ի Խորասանու փախոյց զորդիս Խորազմ շահին։ Իսկ գալուստ Թաթարին՝ եւ փախուցանել զՋալալատին սուլդանն ի Խորասանայ, եւ յառաջ խաղալն առ մեզ, եւ յաղթելն եւ տիրելն ամենայն երկրի. եւ վիճակելով ելանելն եւ առնուլն զտիեզերս, եւ պէս պէս չարութիւնք եւ գործք նոցին զոր անցուցին ընդ ամենայն ազգս արեւելից եւ արեւմտից, հիւսիսոյ եւ հարաւոյ, զայս ամենայն ուսուցանեն մի ըստ միոջէ Վանական, Կիրակոս, եւ սոյն Վարդան վարդապետք եւ պատմագիրք, որք եւ հասուցանեն մինչեւ ի ՉԺԵ թիւս զպատմութիւն բռնակալութեան սոցա. եւ զկնի ոչ գտաք զորքանութիւն ամաց իշխանութեան սոցա. եւ կամ թէ որով եղանակաւ բարձան, եւ ո՛վ ոք էր որ հալածեաց եւ չքացոյց զնոսա յաշխարհէս մերմէ. եւ կամ ո՛յք էին որք տիրեցին եւ բռնակալեցան երկրին Պարսից. մինչեւ ասի ի ՊԼԵ թուին գալն Թամուրլանկին, որ եւ նա գազանաբար եկեր եւ մանրեաց, եւ զմնացորդսն առ ոտն եհար ըստ տեսլեանն. եւ զամենայն տիեզերս ի հարկի կացոյց, սկսեալ ի Սմրղանտայ մինչեւ ցՍամարիա եւ ցԵգիպտոս, ժամս ութ եւ տասն մաշելով ի սուր զամենայն հասակ, եւ քայքայելով զեկեղեցիս ուր եհաս գնացք ոտիցն, որոյ զհանգամանս չարագործութեանն պատմէ քեզ Թովմա վարդապետ Արծրունի։ Եւ զկնի սորին գալ Ղարայ Յուսուփ չարին ասէ ի ՊԾԵ թուին, եւ կերպակերպ չարիք նորին. զկնի որոյ ի ՊՀ թուին Շահռուխ ոմն կրկնաչարագոյն քան զնա երեւեալ, եւ ապա Ջաղաթայն։ Յետ այսորիկ Ջհան շահն ազգաւ թուրք, որ թագաւորակերպ տիրեալ բոլոր երկրին Պարսից ի ՊՁԸ թուին. եւ զսա փոխանորդէ Եաղուբ փատշահ որդի իւր, ի ՋԼԲ թուին հայոց։