Buch lesen: «Tom dayının daxması»
Harriyet Biçer-Stou
Tom dayının daxması
roman
UŞAQLIQDA OXUYA BİLMƏDİYİM KİTAB
Bu kitabı uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarında oxumaq mənim yaşıdlarıma nəsib olmayıb. Qara qullar dünyası haqqında az eşitməmişdik, xüsusilə ötən əsrlərin yeni zamanla – 1917-ci ilin oktyabr ayından sonrakı dövrlə müqayisələrində… Tarixin ən qədim çağlarına da 1917-ci ilin pəncərəsindən baxırdılar və bizə təlqin etməyə çalışırdılar ki, yeni inqilab ölkədə, dünyanın çox yerində zülmün, əsarətin kökünü kəsib, işıqlı günlərə çıxmışıq, “Kommunizm” deyilən cəmiyyət isə… dağların arxasında deyil, əlimizi uzatsaq, çatacaq… Əlbəttə, o şüarlarda, çıxışlarda, yazılarda inandığımız həqiqətlər də vardı, gerçəkliyi ağla batmayan, fəqət susasusa dinlədiyimiz boş əfsanələr, cəfəngiyatlar da.
Dahi Nizami Gəncəvini, Vilyam Şekspiri oxuyurduq. Məhəmməd Füzulini öyrənirdik, Şah İsmayıl Xətainin şeirlərini axtarırdıq (“Şah” sözünə güllə atılan vaxtlar idi), Cəlil Məm-mədquluzadənin “Ölülər”, “Anamın kitabı”, Mirzə Ələkbər Sa-birin “Fəxriyyə”si üzərində düşünürdük, “Kitabi-Dədə Qorqud”-dan başlamış “Koroğlu”ya, “Qaçaq Nəb”yəcən neçə min illik söz incilərimiz parçadan tikilmiş aşırmalı çantalarımıza sığmırdı. Anlayırdıq ki, tarix bu günə addım-addım gəlib çıxıb. Dünyanın həmişə mərdləri də olub, namərdləri də, Xeyirlə Şər üz-üzə dayanıb, Zalımla Məzlum, Ağa ilə Qul lap bineyi-qədimdən vuruşublar və bu vuruş, bu duel bitən deyil, “bu gün də var, yarın da”.
Anlayırdıq ki, qocaman tarixin bütün mərhələlərində müdrik adamlar, humanist insanlar yaşadığı ölkənin siyasi fəaliyyət istiqamətindən, özünün milliyyətindən, irqindən, ictimai keçmişindən asılı olmayaraq zülmə, ədalətsizliyə qarşı vuruşublar və bu yolda şəhid olanlar az deyil.
Belə düşünürdük, belə böyüyürdük.
Yaşıdlarımın uşaqlıq çağları volyuntarizm şüarlarını, gop-kələk çağırışlarını dinlədi. Amerika Birləşmiş Ştatları adlı nəhəng ölkə dinlədiyimiz bütün məruzələrdə, çıxışlarda, oxuduğumuz qəzetlərdə pislənir, zalımlar, təcavüzkarlar qazanı sayılırdı. Bir yandan da, yeni şüarlar çıxdı meydana və uzun müddət səsləndi: “ABŞ-a çatmaq və onu ötüb keçmək”, “1990-cı ildə Kommunizm qurmaq!”. İçimizdə çox götür-qoy elədik: “zalımlığa” və “təcavüzkarlığa” çatmaq? Məgər indi ABŞ-da kommunizmdir ki, belə “sürət” götürmüşük?
O illərdə Amerika yazıçılarından ana dilimizə az-çox tərcümə olunan Mark Tven, Teodor Drayzer, Cek London və Ernest Heminquey idi. “Şahzadə və dilənçi”ni, “Amerika faciəsi” və “Dahi”ni, “Martin İden”i, “Qoca və dəniz”i vərəqlədikcə etiraz harayımızı ucalda bilməsək də, məruzələrdə, çıxışlarda eşitdiklərimizə, qəzetlərdə oxuduqlarımıza öz içimizdə gülürdük: bəlkə bu böyük yazıçıları da oktyabr inqilabı “ezam eləyib” Amerika Birləşmiş Ştatlarına?
Və yenə çox təəssüf eləyirəm ki, mənim yaşıdlarım keçən əsrin böyük Amerika qadın yazıçısı Harriyet Biçer-Stounun kişi əli, kişi hünəri, kişi qeyrətiylə yazdığı “Tom dayının daxması” romanını vaxtında oxuya bilmədilər.
H.Biçer-Stou 1811-ci ildə Konnektikut ştatının Liçfild şəhərində ruhani ailəsində dünyaya gəlmişdir. Atası məşhur vaiz olsa da, uşaqlarını dini kitablara yaxın buraxmamışdır. Tale yenə Harriyeti yeni ailə həyatında yenə din adamıyla görüşdürmüşdür. O, 1836-cı ildə ilahiyyat seminariyasının müəllimi Kelvin Stouya ərə getmişdir. Altı uşaq böyüdən ailə həmişə ehtiyac və qayğılar içində yaşasa da, Harriyet qələmdən heç vaxt ayrılmamış, iyirmi üç yaşında ikən çap etdirdiyi “Yeni ingilis həyatından oçerk” yazısından başlayaraq, ədəbi fəaliyyətini ardıcıl davam etdirmişdir. “Meyflauer, yaxud poliqrimlərin əxlaqı və xarakterləri oçerkləri” toplusundan sonra dahiyanə “Tom dayının daxması” romanını (1852) yazmışdır.
İlk gənclik illərində Kentukkiyə gələn Harriyet qul zəncilərin ağır, dəhşətli həyatını kədərlə müşahidə etmiş, qaçqın kölələrə yardım göstərmiş, bu məzlumların zəhmətini yüngülləşdirmək – adi insan kimi yaşamaq uğrunda mübarizəyə qoşulmuşdur. “Tom dayının daxması” romanı adi təsvirlərdən ibarət süjet deyil. Yazıçının köləliyə qarşı fəryadıdır. Yazıçıya görə, quldarlıq ümumxalq faciəsidir və bütün xalq bu faciədən çıxmağa can atmalıdır.
Əlbəttə, köləlik dünyasının eybəcərliklərini cəsarətlə açan belə kəskin süjetli roman ilk dəfə çap olunandan sonra hamı tərəfindən obyektiv, yekdil müsbət fikirlə qiymətləndirilə bilməzdi. Yazıçıya ittihamlar yağdıranlar, onun təsvirlərinin real həyatdan aralı düşdüyünü irad tutanlar da vardı. Buna görə də Harriyet Biçer-Stou əlacsız qalıb, müvafiq mətbuat məlumatlarını, hətta məhkəmə protokollarını, şəxsi məktubları və sair sənədləri toplayıb “Tom dayının daxmasına açar” kitabını (1853) yazır.
Qulların azadlıq problemi H.Biçer-Stounun yaradıcılığında “Tom dayının daxması” romanı ilə bitmir. 1856-cı ildə qələmə aldığı “Dred, yaxud lənətlənmiş dərin bataqlıq haqqında povest” əsərində müəllif plantasiya sahiblərinin maariflənməsi, humanistləşməsi yoluyla zəncilərin həyatının yaxşılaşmasına inamını itirir. Çünki romanda göstərildiyi kimi, humanist, xeyirxah bir plantasiyaçı qəflətən ölə bilər (romanın qəhrəmanı Nina Qordonun taleyi kimi), onun yerini zalım plantasiyaçı tutar. Ayrı-ayrı plantasiyaçıların xeyirxahlığı və humanizmi zənci qulların ağır problemlərini həll edə bilməz. Bəs çıxış yolu nədədir? Qiyamda! Üsyanda! Deməli, qan tökülməlidir?! Bu məqamda yazıçı humanist mövqe tutur, hökuməti zənci qulların azadlığını təmin etmək üçün təcili tədbirlər görməyə çağırır.
Hər iki roman qısa müddətdə Avropaya da, Asiyaya da yayılır və yazıçıya dünya şöhrəti qazandırır. Və bu şöhrətin, po-pulyarlığın ardınca yazıçı qadın ağır mənəvi sarsıntılar keçirir – böyük oğlu “günahını boynuna almayan günahkar” kimi qətl edilir.
Əsrinin altımış-yetmişinci illərində qələmə aldığı “Müqəddəsin elçiliyi”, “Orr adasının ağsaqqalları” və başqa əsərlərində yenə ingilis mövzusuna qayıdır, “Ledi Bayornun bəraəti” pamfleti ədəbi hadisə kimi qarşılanır.
“Arvadım və mən” (1871), “Ağ-çəhrayı istibdad” (1871), “Biz və bizim qonşular” (1875), “Poqenaklar ailəsi” (1878) roman və povestləri nisbətən sakit reaksiya doğurur. Bu əsərlərin süjetlərində Biçer–Stou yaradıcılığına xas olmayan bədbinlik duyulur, bəzən oxucunu yoran həddindən çox faciələr, ölümlər təsvir olunur. Böyük yazıçının keçdiyi əzablı yolların, həyəcanların, ehtiyacların, oğul itkisinin sənətdə əks-sədasıydımı həmin təsvirlər – faciələr və ölümlər?! Ona görəmi böyük yazıçı ömrünün son illərində Floridadakı şəxsi villasında öz arzusuyla tək-tənha yaşayır?
Harriyet Biçer-Stounu dünyaya tanıdan “Tom dayının daxması” romanı yarandığı vaxtdan indiyədək ciddi mübahisələr, təzadlı münasibətlər doğurmuşdur. Təkcə 1852-1855-ci illərdə Cənubi Amerika yazıçıları, hətta “savadlı” zənci qələm sahibləri “Tom dayıya “qarşı” on dörd roman” yazmışlar. Bu əsərlərin müəllifləri H.Biçer-Stounun real təsvirlərini, canlı müşahidələrini, əsl sənətkar təxəyyülünü cəfəngiyat sayır, onu mövcud cəmiyyətə qarşı amansızlıqda, həddini aşmaqda, hadisələri şişirtməkdə, hətta sentimentallıqda günahlandırırdılar. Bizim əsrdə də belə məntiqsiz, mövzusuz ittihamlar çox olub və lap qəribəsi budur ki, yaşadığımız günlərədək davam eləyir. (C.Fernes “Əlvida, Tom dayı” (1956), L.Fidlər “Nə ədəbiyyatıdı?” (1982), C.P.Tomkins ”Sentimentallıq hakimiyyəti: “Tom dayının daxması” və ədəbiyyat tarixi siyasəti” (1985) və s.)
Amerika Birləşmiş Ştatlarının zənci əhalisinin özünü milli dərketmə prosesi fəallaşdıqca, milli şüuru artdıqca da bu ölməz əsərə öz babalarının – milli keçmişlərinin təhqiri kimi baxanlar da tapılır və beləliklə, bir sıra Afrika-Amerika yazıçılarının yeni etirazları, yeni tənqidi yazıları gəlir dünyaya.
Amma nə edəsən – həqiqət, canyanğısıyla, istedadla qələmə alınanda yalnız yaşanmış günlərin bədii əksi deyil, həm də bu günün, sabahın gerçəkliyidir. Məgər biz yaşadığımız günlərdə – bəşəriyyətin sivilizasiyası saydığımız iyirminci əsrin sahillərində amansız haqsızlıqların, ağlasığmaz vəhşiliklərin, mənəvi və fiziki terrorların, milli soyqırımlarının şahidi olmuruqmu? Və bu cinayətləri törədənlər borclarını ödəmək üçün Tom dayını satan “humanist”, “insanpərvər” Şelbidən, zəncilərin azad olunmasını vəsiyyət eləyib can verən balaca qızı Yevangelinanın axır yalvarışını da tez unudan Sən Klerdən və ya insan qənimi Leqridən nə ilə fərqlənirlər? Və yaxud, bu romandakı qaçqınlıq, didərginlik səhnələrindəki amansızlıq, zülm, soyqırımı ikicə il bundan qabaq indi “ermənistan” deyilən respublikaya daxil edilmiş qədim Azərbaycan torpaqlarından – Zəngəzurdan, Göyçədən, Zəngibasardan, Vədibasardan, Ağababadan… min illik dədə-baba yurdlarından min cür vəhşiliklə, min cür ölümlə qovulan yurddaşlarımızın başlarına açılan müsibətlərin eyni deyilmi?
Mən romanın təsirli süjet xətti, qəhrəmanların taleləri haqqında danışmadım. İstəyirəm uşaqlar, yeniyetmələr əsəri bütünlüklə oxusunlar, özləri nəticə çıxarsınlar.
“Tom dayının daxması” yalnız dünənin və bu günün deyil, həm də sabahın kitabıdır!
Roman Azərbaycan dilində bütünlüklə ilk dəfə çap olunur. İxtisar edilmiş variantı 1986-cı ildə 50 cildlik “Dünya Uşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası”na daxil edilmişdir (Voyniç, Biçer-Stou cildi). Tom dayı ondan çox-çox öncə – 1951-ci ildə mükəddər taleyi, mühiti ilə Azərbaycan səhnəsinə gəlib, yenə Tamaşaçılar Teatrında uzun müddət göstərilib.
“Tom dayı” yalnız uşaqlar və yeniyetmələrin deyil, həm də böyüklərin kitabıdır. Amma yenə təəssüflənirəm, yaşıdlarım kimi mən də bu ölməz əsəri uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarında oxuya bilməmişəm.
Hidayət 1991
I FƏSİL
OXUCU “HUMANİST” ADAMLA TANIŞ OLACAQ
Soyuq fevral günlərinin birində Kentukki* ştatının P. şəhərində zəngin bəzədilmiş qəşəng yemək otağında iki centlmen stol arxasında əyləşmişdi, masanın üstünə bir şüşə şərab qoyulmuşdu. Otaqda xidmətçi gözə dəymirdi və onlar bir-birinə yaxın oturub, görünür, hansısa çox vacib bir məsələni müzakirə edirdilər.
Münasib olsun deyə, biz onların hər ikisini centlmen adlandırdıq. Lakin, əslində, onlardan biri bu anlayışa tam uyğun gəlmirdi. O, yöndəmsiz, kobud üzlü, törə, şişman bir adam idi. Sırtıq ədaları nəyin bahasına olursa-olsun, cəmiyyətin yüksək dairələrinə soxulmağa can atan aşağı zümrə adamı olmasından xəbər vərirdi. Geyimi çox bayağıydı: alabəzək jileti və naşılıqla bağlanmış xallı göy yaxalığı onun ümumi görkəmini yaxşı tamamlayırdı. Yoğun, cod barmaqlarını qaşlı üzüklərlə bəzəmişdi. Qızğın söhbət edəndə iri, rəngbərəng breloklar düzülmüş uzun qızıl saat zəncirini, özündən razı halda, əlində oynadır və bu cingiltidən xoşhal olurdu.
Bu adamın söhbətində də nəzakətdən, ədəb-ərkandan əsər-əlamət yox idi, nitqi elə qaba ifadələrlə süslənmişdi ki, tam təfərrüata varmağa çalışmağımıza baxmayaraq, burda onlardan nümunə gətirə bilməyəcəyik.
Onun həmsöhbəti mister Şelbi əsl centlmen təsiri bağışlayırdı, evin cah-calalı isə göstərirdi ki, sahibləri nəinki puldan korluq çəkmir, əksinə çox böyük var-dövlət içində ömür-gün sürürlər.
Qeyd etdiyimiz kimi, masa arxasında əyləşən kişilər ciddi bir söhbətlə məşğuldular.
– Mən istərdim ki, bu işi elə bu cür yoluna qoyaq, – mister Şelbi dedi.
– Xeyr, belə görürəm, deyəsən, mən sizinlə heç cür alver edə bilməyəcəyəm! Dil tapa bilmirik, mister Şelbi, qətiyyən dil tapa bilmirik. Qonaq konyak dolu badəni qaldırıb işığa tutdu.
– Müsaidənizlə, Heyli! Tom bu pula dəyər. Onu başqa zəncilərə tay tutmayın: etibarlı, namuslu, fərasətli zəncidir. Mənim təsərrüfatım onun nəzarəti altında saat kimi işləyir.
– Namusludur, axı, bu zənci namusluluğudur, – Heyli badəsinə konyak süzüb irişdi.
– Xeyr! Onun düzlüyünə, namusuna heç bir şəkk-şübhə ola bilməz. Tom xeyirxahdır, ağıllıdır. Mömin bir zəncidir. O, dörd il əvvəl kilsəyə qəbul olunub; elə o vaxtdan mən ona hər şeyi etibar edirəm: pulu, evi, atları. O mənim təsərrüfatımda hər yerdə sərbəst gəzib dolaşır. Bir dəfə də olsun, onun təmizliyinə və sədaqətinə şübhə etmək ağlıma gəlməyib.
– Çoxları danışır ki, guya Yer üzündə əslində mömin zənci yoxdur, ancaq, məncə, bu doğru deyil, – Heyli etimadla dillənib əlini yellədi. – Bu il Orleana apardığım sonuncu dəstədə biri vardı. Dini mahnılar oxudu, ləzzət elədi! Sanki ibadət mərasiminə düşmüşdük! Özü də elə üzüyola, elə başıaşağı zənciydi ki… Ondan pis qazanmadım. Bir nəfərdən ucuz qiymətə almışdım, biçarə bütün var–yoxunu dəyər-dəyməzinə satmağa məcbur olmuşdu, xalis gəlirim altı yüz dollar oldu. Əlbəttə! Mal əgər yaxşı maldırsa, möminliyi də qiymətli keyfiyyətdir.
– Arxayın ola bilərsiniz, Tom bu sarıdan, doğrudan, qiymətlidir, – mister Şelbi dedi, – Bir özünüz fikirləşin, keçən payız onu Tsinsinnatiyə bir iş üçün göndərmişdim, ordan mənə beş yüz dollar gətirməliydi. Gedəndə ona dedim: “Tom! Sənə inanıram, xaçpərəstə inandığım kimi inanıram. Bilirəm ki, sən öz ağanı aldatmazsan”. Və o qayıdıb yenə evə gəldi. Bəzi əclaflar olub, istəyiblər dilə tutsunlar onu: “Tom, gərək qaçıb gedəydin Kanadaya!”*. “Yox, bacarmaram, – Tom cavab verib, – ağam mənə inanır”. Mən bunu sonradan bildim. Sözün düzü, Tomdan ayrılmaq mənimçün çox ağırdır. O mənim bütün borclarımın ödənci kimi getməlidir, azca insafınız olsa, Heyli, haqq–hesabı bitmiş hesab edərsiniz.
– İnsaf məndə bizim tacir qardaşımıza lazım olan qədərdir, daha doğrusu, çox azdır, – Heyli zarafata saldı, – Dostlarınsa qulluğunda həmişə hazıram. Lakin siz məndən həddən artıq güzəşt tələb edirsiz, həddən artıq! O, kədərlə köks ötürüb, yenidən badəsinə konyak süzdü.
– Yaxşı, siz nə təklif edirsiniz, Heyli? – mister Şelbi narahat sükutdan sonra soruşdu.
– Sizdə Torna əlavə oğlan, ya qız uşağı tapılmazmı?
– Hm, xeyr, olanımız budur. Ümumiyyətlə isə, bu işə məni çıxılmaz vəziyyət vadar edir. Öz zəncilərimi satmaq mənimçün olduqca xoşagəlməz bir işdir.
Bu vaxt qapı açıldı və otağa üç-beş yaşlarında qəşəng kvarteron** oğlan uşağı daxil oldu. Çox sevimli məxluq idi. Qara ipək saçlarının zərif burumları zənəxdanlı üzünü haşiyələmişdi. İşıqlı, iri qara gözləri yumşaq, uzun kirpiklərin arasından maraqla böyür-başına baxırdı. Əyninə yaxşı oturan, qırmızı-sarı şotlandkadan tikilmiş paltarı onu xüsusilə qəşəng göstərirdi. Hər halda, bir ürəksizlik, cəsarətsizlik hiss olunsa da, ədalarındakı məzəli qətiyyət, onun hamının qayğısına öyrəşməsindən və ərköyünlüyündən xəbər verirdi.
– Ey, qaraca! – Mister Şelbi fışqırıqlayıb onu çağırdı və bir üzüm salxımı tulladı. – Tut!
Uşaq sahibkarın qəhqəhələri altında ona atılan payın dalınca götürüldü.
– Bir bura gəl, görüm, qaraca, – mister Şelbi səsini qaldırdı.
Oğlan ona tərəf qaçdı. Ağa uşağın buruq saçlarına sığal çəkdi, çənəsini qıdıqladı.
– Necə oxuyursan, rəqs edirsən, bir göstər görüm centlmenə. Uşaq melodiyanı qollarıyla, ayaqlarıyla və bütün bədəninin məzəli, oynaq hərəkətləriylə müşayiət edərək, aydın, zil səslə şıltaq bir zənci mahnısı oxudu.
– Əhsən! – Heyli ona bir portağal dilimi ataraq qışqırdı.
– İndi isə göstər, görək, Kaco əmi yeli tutanda necə yeriyir? – Mister Şelbi dilləndi.
Oğlanın plastik bədəni bir andaca dəyişdi: o donqarlanıb kədərlə üz-gözünü büzüşdürdü və ağasının əl ağacını götürərək, sağa-sola tüpürə-tüpürə, qocalarsayağı axsaya-axsaya otaqda o baş-bu başa gəzinməyə başladı.
Centlmenlər uğundular.
– İndi də, qaraca, Elder Robinson babanı yamsıla görüm, o, zəbur surəsini necə oxuyur?
Uşağın koppuş sifəti uzandı və o, son dərəcə ciddi bir görkəm alaraq burnunda dua melodiyasını zümzümə eləməyə başladı.
– Əhsən, əhsən! – Heyli ucadan səsləndi. – Bu uşağın parlaq gələcəyi var. Bilirsinizmi nə var? – O, birdən mister Şelbinin çiyinlərini şappıldatdı. – Verin bunu mənə, Tomun üstündə – vəssalam! Bununla da haqq-hesabı çürüdək.
Bu əsnada qapı səssizcə aralandı və otağa iyirmi beş yaşlarında kvarteron qadın daxil oldu.
Gözlərini qadından çəkib oğlana baxmaq kifayətdi ki, onun bu uşağın anası olduğunu yəqin edəsən. İri qara gözlər, uzun kirpiklər, qapqara, ipək, dalğalı saçlar eynən oğlanınkı idi.
– Nə lazımdır, Eliza? – Ağa soruşdu. Qadın ayaq saxlayıb tərəddüdlə ona baxdı.
– Bağışlayın, ser, mən Harrini axtarıram.
Oğlan anasına sarı yüyürüb, ətəyinə yığdığı qəniməti ona göstərdi:
– Odur, apara bilərsən, – mister Şelbi dedi. Qadın uşağın əlindən tutub tələsik otaqdan çıxdı.
– Lənətə gələsən, şeytan! – Vəcdə gəlmiş qul alverçisi mister Şelbiyə sarı döndü. – Orleanda belə gözəldən əməlli-başlı qazanmaq olar! Sizin bu gözəldən heç də artıq olmayan qadınları gözlərimin qabağındaca min dollara satırdılar.
– Mən Elizanı satmaq fikrində deyiləm, – mister Şelbi ötkəmliklə dilləndi və söhbəti dəyişmək üçün təzə şərab şüşəsi çıxarıb ağzını açdı, Heylidən onu xoşlayıb–xoşlamadığını soruşdu.
– Əladır, ser! Birinci növ! – Qul alverçisi cavab verdi, sonra ədayla mister Şelbinin çiyinlərini şappıldadaraq əlavə etdi: – Yaxşı, bu gözəl üçün nə qədər istəyirsiniz? Sövdələşək? Qiymətinizi deyin.
– O satılmayacaq, mister Heyli, – Şelbi dedi. – Lap qızıl da versəniz, mənim arvadım ondan ayrılan deyil.
– E-e, qadınlar həmişə belə deyirlər, çünki qızılın qiymətini anlamırlar. Bu pullara nə qədər saat, dəvəquşu lələyi, cürbəcür bər-bəzək almaq olar? Bunu başa salanda isə o saat sözlərini geri götürürlər.
– Bu barədə heç danışmağa dəyməz, Heyli. Yox, dedimsə qurtardı, baş tutan iş deyil, – Şelbi qətiyyətlə təklifi rədd etdi.
– Yaxşı, heç olmazsa, oğlanı verin, – qul alverçisi təkid elədi. Özünüz görürsüz ki, mən qiymətə görə çənə-boğaz eləmirəm.
– O sizin nəyinizə lazımdır, axı? – Şelbi ucadan səsləndi.
– Mənim bir dostum var, o bu cür qanışirin oğlan uşaqları alır. Uşaqlar böyüyüb boya-başa çatır, o da aparıb bazarda satır. Bunlar əlbəttə, bəzək əşyasından başqa bir şey deyillər, onları çox vaxt lakeyliyə götürürlər. Qiyməti isə bahadı, ancaq varlılar ala bilir. Lakin o vaxt ki, qəşəng bir lakey qapını qonaqların üzünə açır, məclisə qulluq eləyir, bu, bilirsiz sizin ziyafət salonlarınıza necə əvəzsiz bir zinətdir?! Belələrindən yaxşı gəlir götürmək olar, bu şeytan balası da elə zirək, elə xoşavazdır ki, lap xas maldır.
– Mən onu satmaq istəməzdim, – mister Şelbi fikirli-fikirli dilləndi. – Məsələ burasındadır ki, ser, bir humanist adam kimi, mən uşağı anasından ayıra bilmərəm.
– Belə de! Əlbəttə, mən sizi başa düşürəm. Hərdən qadınlara baş qoşmayasan gərək. Doğrudur, göz yaşları, nalə-şüvən ağırdır! Çox ağırdır! Ancaq, ser, mən işi elə düzüb qoşaram ki, bunlarsız ötüşərik. Siz qadını bir günlüyə, ya bir həftəliyə başqa yerə yollayın, bununla da hər şey sakitcə, səssiz-səmirsiz öz yoluna düşəcək. Evə qayıdanda isə, artıq iş-işdən keçmiş olacaq. Arvadınız ona sırğa bağışlar, təzə paltar, ya da nəsə xırda-xuruş bir şey verər, bununla da o təsəlli tapıb ovunar.
– Çətin ağlım kəsir.
– Əşi, qurtarın görək! Zənciləri ağlarla bir tutmayın. Əgər işin çəmini tapsan, onlardan hər şeyi bir andaca qamarlamaq olar. Bəziləri deyir… – Heyli məhrəmliklə səsini alçaldıb davam etdi, – Bəziləri deyir ki, guya bizim işimizdə adam qəddarlaşır. Məncə, belə deyil. Başqaları neyləyir? Uşağı anasının əlindən qoparıb gözünün qabağındaca satışa qoyurlar, ana isə şüvən qoparır. Mən o cür eləmərəm. Elə iş görməzlər. Bu, sadəcə malı öldürməkdir. Bundan sonra bəzi qadınlar işləyə də bilmirlər. Yadımdadır. Orleanda biri vardı, dünya gözəli idi, belə rəftarın qurbanı oldu. Alıcı uşağı yox, təkcə ananı aldı. Qadın isə hərarətli, dəlisov idi, kəndir kimiydi. Bərk-bərk uşağa sarılmışdı, az qala boğub öldürəcəkdi. Yadıma düşəndə dəhşətə gəlirəm! Axırı ki, uşağı ondan qopardılar, özünü də damladılar. O, həbsxanada dəli oldu, bir həftədən sonra isə öldü. Min dollar batdı, axı niyə? Ona görə ki, rəftar eləməyi bacarmırlar. Yox, ser, belə yerdə xoş rəftar lazımdı. Bunu mən öz təcrübəmdən bilirəm. – Qul alverçisi stulun söykənəcəyinə yayxanıb, təkəbbürlə əllərini sinəsində çarpazladı.
Bu söhbət, görünür, Heyli üçün az əhəmiyyət kəsb eləmirdi. Düşüncələr içində portağal təmizləyən mister Şelbinin cavabını gözləmədən sözünə davam etdi, sanki o, gerçəkliyə nüfuz etmək meylini cilovlaya bilmədiyinə görə bir neçə kəlmə də əlavə etmək məcburiyyətində qalmışdı.
– Özünü tərifləmək yaxşı deyil, lakin gərək olanı deyəsən. Nahaq yerə demirlər ki, Heylinin zəncilərinin bir neçəsi yox, hamısı sayseçmədir, tox, sakit, biri birindən yaxşı. Özləri də başqalarına baxanda uzunömürlüdürlər. Bax, sanballı iş buna deyərlər, ser! Hamısı ser, mənim insanpərvərliyimdən irəli gəlir.
Mister Şelbinin deməyə sözü qalmadı, o, müxtəsərcə:
– Eləmi? – deməklə kifayətləndi.
– Məni, ser, lağa qoyublar, çox istəyiblər ki, baxışımı, münasibətimi dəyişsinlər. Nə deyəsən, bu çox da geniş yayılmış fikir deyil, ancaq, ser, mən ondan heç vaxt imtina etməmişəm və deyə bilərəm ki, bir dəfə də olsun pis vəziyyətdə qalmamışam. – Qul taciri özündən tamam razı halda bərkdən güldü.
Humanizm prinsiplərinin bu cür anlamı o qədər özünəməxsus və gözlənilməz idi ki, mister Şelbi də qonağına qoşulub gülümsəməli oldu. Bu, Heylini daha da qızışdırdı, o, sözünə davam elədi:
– Qəribə işdir! Mən bunu adamların beyninə yeritməyə çox cəhd göstərdim, amma çifayda, zəhmətim hədər getdi. Elə mənim keçmiş şərikim, Natçezli Tom Lokker. Ağılsız oğlan deyil, zəncilər üçünsə – xalis iblisdir! Hər şey prinsipdən asılıdır, çünki əslinə baxanda, Tom qəlbən mərhəmətli adam idi. Ancaq onun üsulu beləymiş, fikir verirsizmi. Hərdənbir deyirdim ona: – “Tom! Əgər sənin qızların ağlayıb özlərini öldürürsə, onların üstünə qışqırıb şallaq altına salmağın nə mənası var? Bu heç nəyə kömək edəsi deyil. Qoy, sağlığına, ağlaşsınlar. Xislətləri belədir! Südlə gələn sümüklə çıxar. Neyləsən, mənası yoxdu. Eşşəyi döyəcləməklə at olan deyil ki. Bundan başqa, kötək ancaq ziyan gətirir, onlar bundan daha da xarab olurlar, ölgünləşirlər, xüsusən də mulat qızlar. Yaxşı olar ki, birtəhər dilə tutasan, bir az yumşaq danışasan onlarla. Bir balaca humanist ol, ziyan çəkməzsən, sözümü yadında saxla. Bu, söyüşdən və şapalaqdan yaxşı təsir göstərir və vaxt keçdikcə həmişə özünü doğruldur. Həqiqi sözümdür". Məgər onu qandırmaq mümkün idi? Nə qədər malı zay elədi, axırda ondan üzülüşməli oldum. Amma heyif, mərhəmətli ürəyi vardı, işlərdən də baş çıxaran adam idi.
Mister Şelbi soruşdu:
– Deməli, belə zənn edirsiniz ki, sizin iş üsulunuz Tomun üsuluyla müqayisədə bəzi üstünlüklərə malikdir?
– Belə düşünməyə haqqım var, ser. Bircə imkan olaydı! Mən peşəmizin xoşagəlməz cəhətlərini hər vasitəylə yoluna qoymaqdan heç vaxt çəkinmirəm. Götürək uşaq alverini. Ananı harasa göndərirəm ki, mane olmasın, axı məlum məsələdir: gözdən uzaq, könüldən iraq deyiblər. İş görülüb qurtarandan sonra onu geri qaytarmaq müşkül məsələdir, ana da istər-istəməz vəziyyətlə barışmalı olur. Axı, onlar ağ deyirlər – körpəlikdən bilirlər ki, arvad əriylə, uşaqlar isə valideynləriylə birgə yaşamalıdır. Zənci buna, heç ümid bəsləmir, əlbəttə, əgər o düzgün tərbiyə olunubsa, deməli, ayrılığa da asanca tab gətirə bilər.
– Əgər belədirsə, qorxuram mənimkilər səhv tərbiyə almış olalar, – mister Şelbi dilləndi.
– Ola bilər. Sizin Kentukkidə zənciləri korlayırlar. Siz mehriban rəftarınızla onların xarabını çıxarırsız. Özünüz fikirləşin, nədir zəncinin nəsibi? Dərbədər gəzib, əldən-ələ keçmək. Siz isə onun nazıyla oynayırsız, lap ərköyünləşdirirsiz… Bir də görürsən ki, o başladı başından yekə şeylər fikirləşməyə. Sonra da bunun əngəli çıxır. Mən deyirəm də, başqa zəncilər havalanmış kimi boğazlarını yırta-yırta nəğmə oxuduqları plantasiyalarda sizin zəncilər üzülüb vərəmləyir. Biz hamımız, mister Şelbi, düzgün hərəkət etdiyimizi fikirləşirik, ancaq mənə elə gəlir ki, öz zəncilərimlə layiqincə rəftar edirəm.
– Həsəd aparılası arxayınlıqdır! – mister Şelbi bu boşboğazlıqdan özündə aşkar ikrah hissi duyaraq çiyinlərini çəkdi.
– Hə? – Heyli uzun fasilədən sonra soruşdu, hər ikisi fındıq sındırırdı, – nə qərara gəlirsiniz?
– Fikirləşərəm və arvadımla danışaram, – Şelbi cavab verdi, – sizə isə bir məsləhətim var. Heyli, əgər bu işi mümkün qədər sakitliklə yoluna qoymaq istəyirsinizsə, heç kimə heç nə deməyin. Söz-söhbət yayılsa, başımız ağrıyacaq. Mənim zəncilərimdən hər hansı birini aparmaq, sizin düşündüyünüz qədər də asan iş deyil.
– Əlbəttə ki! Susmaq və yenə susmaq! Ancaq mən, hər halda istərdim ki, bu işə tez xitam verəm, doğrusu, çox tələsirəm, – Heyli qalxıb paltosunu geyməyə başladı.
– Yaxşı, bu gün axşam saat altı ilə yeddi arası gəlin, qəti bir cavab verərəm.
Qul alverçisi təzim edib, otaqdan çıxdı.
– Bu özündənrazı həyasızı böyük məmnuniyyətlə pilləkənlərdən atardım! – Heyli qapını arxasınca çəkən kimi, mister Şelbi öz-özünə donquldandı, – öz üstünlüyünə güvənir. Əgər əvəllər bir adam mənə desəydi ki, nə vaxtsa Tomu bu iyrənc qul alverçilərindən birinə satacağam, inanmazdım, deyərdim: – “Məgər qul səninçün köpəkdir ki, onunla belə rəftar eləyəsən?” İndi isə, görünür, başqa əlac yoxdu. Hələ Elizanın oğlancığazı… Ürəyimə damıb, bu uşağa görə arvadımla aramızda çox xoşagəlməz söhbət olacaq, elə Toma görə də. Borca düşmək gör nə demək imiş! Bu əzazil tip yaxşı bilir ki, onun əlindəyəm, ona görə də məni qoz qabığına soxmaq fürsətini əldən vərməyəcək.
… Köləliyin bəlkə də ən mülayim qaydalarını Kentukki ştatında müşahidə etmək olardı. Orda əsas məşğuliyyət əkinçilik idi, əkin-biçin işlərinin arxayın, ahəngdar ritmi cənub ştatlarının tez-tez məruz qaldığı əsəbi tələsikliyə, qaça-qova səbəb olmurdu. Yəni Kentukki zəncilərinin zəhməti daha təbii və sağlam əsaslar üzərində qurulmuşdu. Digər tərəfdən kentukkili plantasiya sahibləri tədricən varlanmağa qane olub qəddarlıq etmirdilər – tərəzinin bir gözündə sürətlə varlanmaq imkanı, o biri gözündə isə aciz və hüquqsuz qullar az qala çəkisiz mənafeyindən başqa heç nə olmadığı bir şəraitdə zəif insan təbiəti asanlıqla tamahın əsiri ola bilərdi. Kentukki malikanələrini gəzənlər, ordakı ağa və xanımlann kölələrlə mehriban münasibətlərini, hətta bəzi qulların öz sahibkarlarına qızğın sədaqətini görənlər, bəlkə də, həmin yerlərdə həyatın “patriarxal” quruluşu haqqında şairanə əfsanələrə və buna oxşar nağıllara inanırdılar. Lakin əslində mənhus bir kölgə – qanun kölgəsi bu münasibətlərə acı bir kədər qatırdı. Və nə qədər ki, qanuna görə, qəlbi və həyatı duymaq qabiliyyəti olan bu insan məxluqları əşya, bu və ya digər sahibkarın xüsusi mülkiyyəti olaraq qalacaqlar, nə qədər ki, səfalət və bədbəxtliklər, işdəki uğursuzluq, yaxud xeyirxah ağanın ölümü onları dərdə və məcburi əməyə düçar edəcək, siz köləlikdə bircə dənə də olsun yaxşı və cəlbedici bir cəhət tapa bilməyəcəksiniz.s
Mister Şelbi kimi adamlar işıqlı dünyada az deyillər. O, açıqürəkli, həlim, ətrafındakılara qarşı rəhmli bir adam idi. Onun zənciləri həyat tərzinin ağırlığından şikayətlənə bilməzdilər. Lakin axır vaxtlar Şelbi aludəliklə birja oyunlarına qurşanmış, borca düşmüşdü. Böyük məbləğli vekselləri Heylinin əlinə keçmişdi. Bu kiçik məlumat yuxarıda danışılan söhbətə açar olmalıdır.
Elizaya gəldikdə isə, o, yemək otağının qapısına yaxınlaşarkən qulağı bir neçə söz çalmışdı və asanca yəqinləşdirə bilmişdi ki, qonaq – qul alverçisidir, ağasından kimisə satın almaq istəyir.
Eliza dəhlizə çıxanda, onların sonrakı söhbətinə qulaq asmaq istəmiş, ancaq evin xanımı onu çağırdığından tələsik ordan uzaqlaşmalı olmuşdu. Lakin, hər halda, Eliza təxmin eləmişdi ki, qul alverçisi mister Şelbiyə onun oğlunu satmağı təklif edir. Görəsən, doğrudanmı eşitmişdi bunları? Birdən elə bil ürəyi dayandı, sonra şiddətlə çırpınmağa başladı və o, Harrini özünə sarı çəkib elə bərk-bərk qucaqladı ki, oğlan matdım-matdım onun üzünə baxdı.
Bayaqdan su bardağını aşırmış, iş zənbilini əlindən salmış Eliza özü də hiss etmədən paltar dolabından xanıma ipək don əvəzinə uzun gecə köynəyini vərəndə missis Şelbi dözmədi:
– Əzizim, bu gün sənə nə olub belə? Eliza diksindi.
– Ah, missis! – deyə səsləndi, gözlərini qaldırıb xanıma baxdı. Sonra ağladı və hıçqıra-hıçqıra kresloya çökdü.
– Eliza, əzizim! Nə olub? – Missis Şelbi qışqırdı.
– Ah, missis, missis! Ağanın yanına qul taciri gəlib, yemək otağında oturub söhbətləşirlər. Öz qulaqlarımla eşitdim.
– Ay axmaq! Bundan sənə nə axı?
– Missis! Doğrudanmı, sahibkar mənim Harrimi satacaq? – Zavallı əsəbi hönkürtülərini saxlaya bilməyib kreslonun söykənəcəyinə dirəndi.
– Harrini satacaq? Səfehliyə bir bax! Guya sən bilmirsən ki, ağan cənublu qul alverçilərinə baş qoşmur və öz nökərlərini satmaq onun peşəsi deyil. Səfehsən, səfeh! Kimə lazımdır axı, sənin Harrin? Vay, vay, necə də axmaqsan! Onunçün ürəyi gedən elə bir özünü görərsən. Kimdi ondan məəttəl? Yaxşı, bəsdir ağladın, dur paltarımı düymələ… Bax, belə! İndi isə saçlarımı yığ, öyrətdiyim kimi də hör. Qapı dalından pusmağı isə tərgit.
– Missis, heç olmasa, siz razı olmayın, əgər, əgər…
– Boş-boş danışma! Əlbəttə razı olmaram! Bu nə söhbətdir! Məgər mən öz uşaqlarımı sataram?! Səninkiləri də satmaram. Vallah, həqiqi sözümdür. Eliza, matahını çıxarmısan öz Harrinin! Bir adam qapıdan girən kimi elə bilirsən, sənin körpəni almağa gəlib.
Xanımın səsindəki qətiyyətdən təskinlik tapıb ovunan Eliza yenicə keçib getmiş qorxularına gülərək, tələsik onu geyindirməyə başladı.
Missis Şelbi böyük ağıla və incə qəlbə malik qeyri-adi bir qadındı. Xeyirxahlıq və alicənablıq onda möhkəm etiqadlarla və möminliklə tamamlanırdı, o bunlara bütün ömrü boyu, dönmədən əməl edirdi. Mister Şelbi dini məsələlərə etinasız olsa da, arvadının möminliyini qiymətləndirir və hörmət edirdi. Hətta bir balaca ondan çəkinirdi də. O, arvadının xidmətçiləri oxutmasına, onların qeydinə – qayğısına qalmağına, xeyirxah öyüd-nəsihətlər vərməsinə mane olmurdu. Hərçənd ki, özü bütün bu işlərdən tamam uzaq idi. Dindar adamların xeyirxah əməlləriylə adi bəndələrin də günahlarının bağışlanacağı fikrini təlqin edən doktrinanın qızğın tərəfdarı olmasa da, mister Şelbi, hər halda, zəif bir ümidlə inanırdı ki, arvadının xeyirxahlığı və möminliyi onların hər ikisi üçün artıqlaması ilə kifayətdir və bu onu cənnətlik edəcək.
Qul alverçisiylə söhbətdən sonra, razılaşdığı sövdələşməni arvadına necə xəbər verəcəyi və onun qəti etirazlarını, inadlı xahişlərini – bu, heç şübhəsiz, olacaqdı, – necə dəf edəcəyi fikri mister Şelbiyə daha çox əziyyət verirdi.
Missis Şelbi ərinin maliyyə çətinliklərindən xəbərsiz deyildi, ancaq onun yumşaq xasiyyətinə arxayın olduğundan Elizanın şübhələrini bütün səmimiyyətiylə qovub dağıtmışdı. Sonradan bu söhbət onu heç düşündürmədi də və qarşıdakı qonaqlığa hazırlaşaraq, bir dəfə də olsun o söhbətə qayıtmadı.
