Buch lesen: «Əyyaş»

Hans Fallada 1893-cü il iyulun 21-də Qreyfsvald şəhərində doğulub. Əsl adı Rudolf Vilhelm Fridrix Ditzen olan yazar 1920-ci ildə çıxan “Der Jinge Goedeschal” adlı ilk romanından başlayaraq Hans Fallada ləqəbindən istifadə edib. 6 yaşında ikən ailəsi Berlinə köçür. 1909-cu ildə qəzaya düşən və ertəsi il tif xəstəliyinə tutulan Falladanın qəbul etdiyi ağrıkəsicilərlə həyatı boyunca davam edəcək olan narkotik problemi başlamış olur. Məktəbə uyğunlaşa bilməyən və yaşıdlarından uzaq gəzən Fallada bir neçə dəfə intihara cəhd edir. Qaldığı xəstəxanada ədəbiyyatla maraqlanmağa başlayır. 1929-cu ildə Suse İssel ilə evlənir. Müxtəlif qəzetlərlə əməkdaşlıq edərək kitablarının naşiri Rovoltla işləməyə başlayır. 1931-ci ildə çap olunan “Bauem, Bonzen und Bomben” ilə tanınır. 1932-ci ildə çap olunan “Kleiner Mann – Was Nun?” böyük uğur qazanır (Bu əsər Alatoran Yayınlarında çapdan çıxıb) və yəhudi prodüserlər onun əsasında film çəkir. Bu, yazarın 1935-ci ildə nasist partiyası tərəfindən təhlükəli yazarlar siyahısına salınmasına səbəb olur. Maddi çətinlikləri olan yazarın 1940-cı illərin əvvəlində narkotik və spirtli içkidən asılılığı xeyli artır. Suse Ditzen ilə boşandıqdan sonra 1944-cü ildə keçmiş arvadına atəş açır. Silahı ələ keçirən Suse Ditzen yazarın başına vuraraq onu bayıldır və polis çağırır. Fallada nasistlərin ruhi xəstəxanasına salınır. Burada şifrəli bir şəkildə avtobioqrafik əsər sayıla biləcək “Əyyaş” romanını yazır. Nasist partiyasının dağılmağa başladığı 1944-cü ilin qışında sərbəst buraxılır. Morfi asılılığı ucbatından xəstəxanaya aparılan Hans Fallada bu gün ən məşhur kitabı olan “Hər kəs təkbaşına ölür” əsərini bitirdikdən dərhal sonra – 1947-ci ilin fevralında həyatla vidalaşır.

Əyyaş

1

Əlbəttə ki, həmişə içmirdim, hətta içkiyə başlayalı çox olmadı. Əvvəllər spirtli içkidən iyrənərdim; hərdənbir eləcə bir stəkan pivə içərdim. Şərabın dadı mənə turş gələr, arağın iyindən narahat olardım. Amma bir müddət sonra özümü pis hiss elədiyim bir dövrə girdim. İşlərim lazım olduğu kimi getmir, insanlarla əlaqələrimdə müxtəlif cür uğursuzluqlara məruz qalırdım. Başqalarına sezdirməsəm də, həmişə şüurlu və özünə güvənən bir adam olsam da, ətrafımdan simpatiya və tərif gözləyən mülayim bir insan idim. Daha pisi arvadımın da məndən üz çevirdiyi hissinə qapılmağım idi. Əvvəllər diqqəti çəkməyən bu əlamətlər bir başqasının gözdən qaçıra biləcəyi xırda-para şeylər idi. Məsələn, bizim evdə keçirilən bir ad günü yığıncağında mənə tort verməyi unutmuşdu; əslində tort yemirəm, amma əvvəllər həmişə mənə mütləq təklif edərdi. Bir dəfə otağımda sobanın üstündə üç gün boyunca təmizlənməyən hörümçək toru görmüşdüm. O biri otaqların hamısını gəzdim, mənimkindən başqa heç birində hörümçək toru yox idi. Əslində mənə qarşı olan bu qəzəbinin hələ nə qədər çəkəcəyini gözləmək istəyirdim, amma dördüncü gün artıq dözə bilməyib özünə dedim. Bundan sonra hörümçək toru ortadan qalxdı. Əlbəttə, bunu ona olduqca sərt şəkildə demişdim. Təklik və inciklik hissinin mənə necə əzab çəkdirdiyini heç bir şəkildə sezdirmək istəmirdim.

Ancaq bu istəyimi reallaşdıra bilmədim. Qısa müddət sonra ayaqaltı hadisəsi baş qaldırdı. O günlərdə bir bankla aramda bəzi problemlər yarandı; ilk dəfə almaq istədiyim pulu mənə vermək istəmədilər, həmin vaxt ziyana düşdüyüm danışılmış olmalı idi. Adı Alf olan bank müdiri mənimlə çox yaxşı davranaraq, müvəqqəti çətinliklərdən danışdı, hətta mərkəzə zəng edərək məni xüsusi bir kreditlə təmin etməyi təklif etdi. Əlbəttə, bu təklifi rədd etdim, həmişəki kimi yenə gülümsəyirdim, özümdən əmindim. Lakin indiyə qədər dəfələrlə etdiyi halda bu dəfə siqara qonaq etməməsi gözümdən qaçmadı, bu müştəri artıq onun üçün çox da əhəmiyyətli deyildi.

Stəkandan boşalırmış kimi yağan payız yağışı altında əldən düşmüş halda evə gəldim. Daha o qədər də ciddi çətinliklər qarşısında deyildim, ancaq işlərimdə müəyyən gerilik baş qaldırmışdı və bu, həmin vaxtlarda bir-iki cəhdlə yoluna qoyula bilərdi. Ancaq bu cəhdləri reallaşdıra biləcək vəziyyətdə deyildim, qarşılaşdığım bütün bu səssiz narazılıqlardan xeyli əldən düşmüş vəziyyətdəydim.

Evə gəldikdə (şəhərdən bir az kənarda, öz villamızda yaşayırdıq; prospekt hələ oraya qədər düzəldilmədiyindən) qapının qarşısında çirkli ayaqqabılarımı təmizləmək istədim, ayaqaltı yox idi. Hirslə qapını açıb evdən içəriyə, arvadıma səsləndim. Hava qaraldığı halda evdə heç işıq yanmırdı, Maqda isə görünmədi. Bir neçə dəfə də səsləndim, amma əbəs yerə. Son dərəcə bərbad bir vəziyyətdəydim; yağış altında öz evimin, qapımın qarşısında dayanır, evin girişini və zalı çirkləndirmək istəmədiyimdən içəri girə bilmirdim və bütün bunlar bu saatda işdən evə döndüyümü bildiyi halda, arvadımın ayaqaltını qapının önünə qoymağı unutmasından irəli gəlirdi. Axırda hirsimi cilovlayıb barmaqlarımın ucuna basaraq evə girdim. Ayaqqabılarımı çıxarmaq üçün işıq yandırıb bir stulda oturduqda, göstərmiş olduğum bu qədər səyin boş yerə olduğunu gördüm; zaldakı yaşılımtıl xalçanın üstündə qorxunc ləkələr meydana gəlmişdi. Həmişə Maqdaya deyirdim ki, tez çirklənən yaşılımtıl xalça dəhlizə uyğun deyil, amma o hər ikimizin də artıq belə şeylərə bir az olsun diqqət yetirəcək qədər yaşlandığımızı bildirmişdi. Onsuz da Else (xidmətçimiz) də arxa qapıdan istifadə edir və evin içində həmişə başmaqla gəzirdi. Hirslə ayaqqabımın birini çıxarmışdım; elə ikincisini çıxarırdım ki, zirzəmiyə düşən pilləkənlərə açılan qapının önündə Maqdanı gördüm. Ayaqqabı əlimdən sürüşərək gurultu ilə xalçanın üstünə düşdü, daha bir bərbad ləkə əmələ gəldi.

–Bir az ehtiyatlı olsana, Ervin! – deyə Maqda hirslə qışqırdı. – Bu cür gözəl xalçanın halına bir bax. Ayaqlarını əməlli-başlı silməyi öyrənməyəcəksənmi?!

Bu cür göz görə-görə haqsız yerə günahlandırılmaq məni çox hirsləndirmişdi.

Hələ də gözlərini yerdən ayırmayan arvadımdan:

–Hansı dəliyə dürtülmüşdün? – deyə soruşdum. – Ən azı on dəfə səni çağırdım!

–Aşağıda, qazanxanada idim, – Maqda soyuqqanlı halda dedi. – Bax, gör nə hala gətirmisən xalçamı?

–Bu xalça sənin olduğu qədər həm də mənimdir, – deyə cavab verdim. – Həqiqətən istəyərək xalçanı çirkləndirmədim, amma qapının ağzında ayaqaltı yoxdursa neyləyə bilərəm!

–Qapının ağzında ayaqaltımı yoxdur? Əlbəttə var.

–Orada ayaqaltı-zad yoxdur! – deyə qətiyyətlə qışqırdım. – Zəhmət olmasa get öz gözlərinlə gör!

Amma o, qapının önünə çıxmağı heç düşünmürdü də.

–Əgər Else ayaqaltını qoymağı unudubsa, ayaqqabılarını çox rahatlıqla girişdə də çıxara bilərdin. Heç olmasa ayaqqabını bura, xalçanın üstünə elə yöndəmsiz halda atmalı olmazdın!

Hirsimdən səsim qısılmışdı, təəccüblə ona baxırdım.

–Bəli, – dedi, – bax yenə susursan. Kimsə səni günahlandırdıqda həmişə susursan. Halbuki sən dayanmadan məni günahlandırırsan…

Bu sözlərində doğru heç bir şey yox idi, yenə də soruşdum:

–Nə vaxt günahlandırdım səni?

–Elə indi, – dərhal dedi, – birincisi, günortadan sonra Else icazəli olduğu üçün özüm qazanxanaya gedib baxmağa məcbur olduğumdan sən səsləyəndə gəlmədiyim üçün günahlandırırsan; ikincisi də ayaqaltı qapının qarşısında yox imiş. Mən bütün bu işlərin arasında Elsenin hər xırda-para işlərinə də nəzarət edə bilmərəm axı.

Özümü yığışdırdım, ürəyimdə Maqdanı hər məsələdə haqsız sayırdım, amma əvəzində:

–Dalaşmayaq, Maqda, – dedim. – Xalçanı istəyərək çirkləndirmədiyimə inanmalısan.

–Sən də inan ki, – hələ də olduqca sərt şəkildə dedi, – nə istəyərək səni bağırtdım, nə də istəyərək gözlətdim.

Bu sözündən sonra susdum. Axşam yeməyinə qədər ikimiz də yenə özümüzə hakim idik, hətta aramızda danışa biləcəyimiz yaxşı bir mövzu belə açıldı. Birdən ağlıma bir zamanlar kiminsə hədiyyə etdiyi bir şüşə qırmızı şərab gəldi. İllərdir zirzəmidə olan şərabı götürdüm. Bu düşüncənin haradan ağlıma gəldiyini doğrudan da bilmirdim. Bəlkə də barışmağımızın gətirdiyi hiss ilə bu axşamı xaç suyuna salma və ya nişan kimi qeyd etməyi düşünmüş ola bilərdim. Maqda da bu işə çox təəccübləndi, amma yenə də təsdiqləyirmişcəsinə gülümsədi. Bu axşam şərabın dadı mənə turş gəlmədiyi halda sadəcə bir yarım qədəh içdim. Getdikcə şən bir halda Maqdaya mənim əhvalımı korlayan işlərimdən danışdım. Amma əlbəttə, problemlərimdən danışmadım, əksinə uğursuzluqlarımı uğura çevirərək danışdım. Maqda uzun müddətdir göstərmədiyi bir maraqla məni dinlədi. Aramızdakı yadlaşmanın kökündən ortadan qalxdığı qənaətinə gəldim; sevincimdən ona özünə gözəl bir şey, paltar, üzük ya da istədiyi hər hansı bir şeyi alması üçün yüz mark verdim.

2

Sonradan öz-özümdən o axşam həqiqətən sərxoş olub-olmadığımı soruşdum. Əlbəttə, deyildim, nə Maqda, nə də mən heç bir şey sezməmişdik. Amma, yenə də o axşam həyatımın ilk sərxoşluğunu yaşadım. Nə ləngər vurmuş, nə də dilim dolaşmışdı. Bu kif iyli stəkan yarım şərab mənim kimi ayıq bir insana təsir edə bilməzdi. Bunun əvəzində spirtli içki bütün dünyamı dəyişdirmişdi. İçki sanki Maqda ilə aramızda heç bir yadlaşma və davanın olmadığını göstərmiş, işlə bağlı çətinliklərimi uğurlara çevirmişdi; həm də elə uğurlar ki, məni Maqdaya yüz mark verdirəcək həddə gətirmişdi. Bəlkə böyük məbləğdə pul deyildi, lakin mənim vəziyyətimdə olan bir adam üçün yenə də kiçik hesab edilməyəcək bir məbləğ idi. Ertəsi gün səhər oyanıb qapının önünə qoyulması unudulan ayaqaltıdan Maqdaya verdiyim yüz marka qədər arada baş verən bütün hadisələri yenidən fikrimdə canlandırdıqda, ona qarşı davranışımın utancverici olduğunu anladım. Onu işimin vəziyyəti haqqında təkcə səhv məlumat verərək yanıltmaqla qalmamış, bu yanıltmanı sözlərimə aldanması üçün vermiş olduğum pulla gücləndirmişdim. Hüquqi baxımdan bu vəziyyət çox yaxşı bir “aldatma” kimi dəyərləndirilə bilərdi, amma hüquq heç də mühüm deyildi; mühüm olan insani davranış idi, bu baxımdan da qorxunc dərəcədə çirkin idi. Evliliyimiz ərzində ilk dəfə Maqdanı bilə-bilə aldatmışdım, nə üçün? Durduğum yerdə nə üçün onu aldatdım? İndiyə qədər etdiyim kimi, yenə bu məsələdə susa bilərdim. Kimsə danışmağa məni məcbur etmədi. Kimsəmi? Xeyr, spirtli içki idi bunu mənə etdirən, işin fərqinə vararaq içkinin necə bir yalançı olduğunu, dürüst bir insana necə yalan dedirtdiyini tam mənasıyla qavradığım zaman artıq bir daha bir damla belə spirtli içki içməyəcəyimə, hətta aradabir içdiyim bir stəkan pivədən də imtina edəcəyimə and içdim.

O səhər ağlımı başıma yığıb bir axşam əvvəl Maqda ilə aramızda yaranan isti havanı qorumağa, bir daha hər hansı bir incikliyə, ya da dava-dalaşa gətirib çıxarmamağa and içmişdim. Halbuki aradan sadəcə bir neçə gün keçmiş, biz yenidən davalarımıza başlamışdıq. Ağla sığacaq bir şey deyildi; evliliyimizin on dörd ili az qala heç bir dava-dalaşsız davam etmiş və indi on beşinci ildə çəkişmədən dura bilmirdik. Bəzən çox gülünc səbəblərə görə mübahisələrimiz olurdu. Sanki hansı səbəblə olursa olsun, müəyyən zamanlarda dava eləməyə məcbur idik. Dava da insanın tez alışdığı və artıq onsuz yaşaya bilmədiyi bir zəhər kimi idi. Əvvəllər vasvasılıqla nəzakətimizi qorumağa çalışır və əlimizdən gəldiyi qədər davaya səbəb olan mövzudan yayınaraq qarşılıqlı fərdi incitmələrdən çəkinməyə çalışırdıq.

Kiçik xidmətçi qız Elsenin varlığı da davranışlarımızın ifrat həddə çatmasına maneə törədirdi. Onun hər şeylə çox maraqlandığını və eşitdiklərini başqalarına da danışdığını bilirdik. O zamanlar şəhərdə hər hansı bir adamın problemlərimi və aramızdakı dava-dalaşları öyrənməsi mənim üçün təsəvvür edilməyəcək dərəcədə qorxunc bir şey olardı. Amma çox qısa müddət sonra insanların haqqımda danışmaları və düşüncələri mənim üçün heç dərd olmamağa başladı, daha pisi, özümə qarşı bütün hörmətmi itirdim.

Maqda ilə az qala hər gün dalaşmağa alışdığımızı demişdim. Əslində bunlar qoz qabığını doldurmayacaq qədər sadə şeylərə görə xırda-para mübahisələr, gərəksiz, qarşılıqlı sözatmalar şəklində olur və bu, durmadan aramızda meydana gələn gərginliyi bir az olsun azaldırdı. Bu qədər il Maqda ilə elə gözəl bir evlilikdən sonra bu cür davaların başlaması olduqca çirkin, təəccübləndirici bir vəziyyət idi. Sevərək evlənmişdik. O zamanlar ikimiz də kiçik bir məmurduq. Əllərimizdə bir çanta ilə işə gedib-gəlirdik. İndi düşünürəm ki, o yoxsulluq içində keçən ilk evlilik illərimiz necə də gözəl idi! Maqda evin idarə olunmasında tayı-bənzəri olmayan bir qadın idi. Bəzi həftələri on markla başa vurar, yenə də krallar kimi yaşayardıq. Daha sonra Maqdanın köməyi ilə təkbaşımıza bir iş qurmaq üçün cəsarət və böyük bir həyəcanla çalışdığımız illər başladı. Bacarırdıq, ilahi, o zamanlar hər şeyin öhdəsindən gəlirdik. Bir iş görmək istədikdə sadəcə ona əl atmağımız, iş və səylərimizi ona doğru yönəltməyimiz müvəffəqiyyətə çatmağımız üçün bəs edirdi; yaxşı baxılmış bir çiçək kimi açır, meyvələrini verirdi… O qədər istəməyimizə rəğmən uşağımız olmadı. Maqda bir uşaq salmışdı və bundan belə artıq heç uşağı olmayacaqdı. Amma buna görə bir-birimizə olan sevgimiz azalmadı. Evliliyimizin bir çox illəri boyunca bir-birimizə yenidən aşiq olurduq. Maqdadan başqa heç bir qadını istəyə bilmirdim. Məni hədsiz dərəcədə xoşbəxt edirdi, özü də ən azı mənim qədər xoşbəxt idi.

İşlərimiz elə gətirmişdi ki, yaşamaqda olduğumuz şəhərin və ətrafının böyüklüyü artıq bizə yetmirdi. Daha da genişlənməsi sadəcə həyat şəraitmizi yenidən dəyişdirmək, doğulub böyüdüyümüz bu kiçik şəhərdən ayrılıb daha böyük bir yerə köçməklə mümkün olacaqdı. İş məsələsinə olan həddindən artıq marağımız əvvəlki sürətini itirdiyindən, bu əksikliyi aradan qaldırmaq üçün şəhər kənarında torpaq sahəsi alıb villa tikdirdik; bağça saldıq, evimizi döşədik. Bunlar geri gedən həyatımızdakı evlilik əlaqələrimizdə ortaya çıxan soyuqluqları bizə sezdirtməyəcəkdi. Artıq əvvəlki kimi bir-birimizi sevməməyimizi, bir-birimizi əvvəlki qədər tez-tez və həyəcanla istəməməyimizi bir itki deyil, özbaşına gəlişən bir şey kimi görürdük. Artıq get-gedə yaşlı bir ər-arvad olmuşduq və bu başqalarının da başına gələn təbii bir vəziyyət idi. Evimizin planlaşdırılması, tikilməsi, döşənilməsi əsnasındakı yoldaşlığımız itirdiklərimizin yerini tuturdu; iki sevgili indi iki yoldaş olmuşdu, itirdiyimiz bir şey yox idi.

Bu aralarda işlərimdə indiyə qədər mənə həmişə kömək edən Maqda artıq ticari işlərlə maraqlanmamağa qərar vermişdi. İkimiz də bu davranışı çox adi hesab etmişdik. Evin işləri çoxalmışdı, bağça və ev heyvanlarımız baxım istəyirdi. Amma Maqdanın iş həyatından çəkilməsinin təsirləri gələcəkdə özünü göstərəcəkdi. Onun ayrılması təkcə ortaq maraq dairəmizin böyük bir hissəsinin yoxa çıxmasına gətirib çıxarmaqla qalmamış, onun necə əvəzedilməz bir köməkçi olduğunu da ortaya qoymuşdu. Məndən daha təsirli, daha təşəbbüskar idi, insanlarla olan münasibətlərdə məndən daha ağıllı idi; onlardan istədiklərini çox böyük bir asanlıq və rahatlıqla əldə edə bilirdi. Ortaq işimizdə mən diqqətli, müəyyən bir ölçüdə çox sürətli bir gedişi dayandıran, işi zəmanət altına alan bir işçiydim. Ticarət əlaqələrində də əlimdən gəldiyi qədər kimsəni məcbur etməməyə və kimsədən hər hansı bir şey istəməməyə çalışırdım. Maqdanın ayrılmasından sonra işlərim əvvəlki kimi irəliləyə bilmədi. Yeni əlavə olunan şeylər çox az idi, daha sonra yavaş-yavaş, ildən-ilə işimin əhatə dairəsi daraldı. Bütün bu geriləmələrin çox sonralar fərqinə vara bildim; lakin artıq çox gec idi, xilas edilə biləcək bir şey qalmamışdı. O zamanlar Maqdanın işdən ayrılması məni rahatlaşdırmışdı. Öz firmasını təkbaşına təmsil edən bir kişiyə, əlbəttə, daha çox önəm verilirdi, halbuki daha əvvəl firmanın idarə edilməsində arvadımın da söz haqqı vardı.

3

Maqdanın ev işləriylə məşğul olduğu, mənim də təkbaşıma firmanın başına keçmiş olduğum illərdə bir-birimizə nə qədər yadlaşdığımızı ancaq davalarımız başladığı zaman anladım. Özümüzü bütünlüklə buraxmağımızdan, bədbinliyimizdən əvvəllər bir az utanırmış kimiydim və Maqdanı incitdiyim zamanlar ağlamaqdan şişmiş gözlərlə gəzməsindən mən də az qala onun qədər əzab çəkmiş, vəziyyəti düzəltməyə and içmişdim. Amma insan hər şeyə alışır; zənnimcə, ən tez alışdığı şey də alçaldıcı vəziyyətdə yaşamasıdır. Maqdanın yaşlı gözlərlə baxması əsnasında artıq vəziyyəti düzəltməyə and içmədiyim gün də gəldi və qorxunc bir təəccübqarışıq razılıqla öz-özümə dedim: “Amma bu dəfə səni yaxşı yerində oturtdum! Həmişə hazırcavablığınla qazanırsan, amma mənə üstün gələ bilməyəcəksən”. Bunu bu cür hiss etməyim qorxuncdur, amma yenə də doğru hesab edirdim, nə qədər ziddiyyətli görünsə də bu hissdən xoşlanırdım. Artıq Maqdanı şüurlu olaraq incitmək üçün kiçik bir addım qalmışdı.

Olduğumuz yerdə (camaatın heç xoşlanmadığı) bölgə mərkəz həbsxanası vardı və bu həbsxananın divarları arasında davamlı olaraq min beş yüzə qədər məhbus yaşamaqdaydı. Həbsxana idarəsi ilə hər üç ildə bir yenilənən müqavilə bağlayaraq lazımlı qida maddələrilə təmin edilməsini firma olaraq biz üzərimizə götürmüşdük. Müqavilənin yenilənməsi arvadımla olan əlaqələrimizdəki bu son dərəcə kritik dövrə rast gəlmişdi. Doqquz ildir bizim üzərimizdə idi və Maqda o zamanlar bu işi əldə etmək üçün çox çalışmışdı. Sonrakı hər iki müqavilənin yenilənməsində də müqaviləni təsdiqləyəcək olan həbsxana idarəsinin baş nəzarətçisinə baş çəkmiş və heç bir çətinliklə qarşılaşmadan tenderi qazanmışdıq. Həbsxana ilə etdiyim bu ticarəti işimin özlüyündə əvəzedilməz bir hissəsi kimi görürdüm; bu dəfə də işi çox böyütmək istəmədim. Doqquz ildən bəri qiymət tənzimləmə baxımından möhkəmliyi sübut edilmiş olan təklifin nüsxəsini çıxarıb göndərdim. Mən də həbsxananın baş nəzarətçisinə baş çəkməyi düşünürdüm, amma hər şey yolunda gedirdi; onun işinin başından aşdığını bildiyimdən, narahat etmək istəmirdim. Qısacası, ziyarətdən imtina etmək üçün ən azı on dənə səbəb sadalaya bilərdim.

Daha sonra həbsxana rəhbərliyindən aldığım cavab məktubuyla beynimdən vurulmuşa döndüm; bir neçə quru sözlə təklifimin rədd edildiyi, qida maddələri işinin başqa bir firmaya verildiyi bildirilirdi, ilk düşündüyüm şey Maqdaya bu hadisəni eşitdirməmək idi. Sonra şlyapamı götürüb birbaşa baş nəzarətçinin yanına qaçdım; halbuki, bu ziyarət ancaq üç həftə əvvəl edilmiş olsaydı bir məna qazanacaqdı. Nəzakətlə, amma bir az soyuq qarşılandım. Baş nəzarətçi köhnə iş əlaqələrimizin qopmasına kədərləndiyini, ancaq başqa cür davrana bilməyəcəyini bildirdi. Çünki mənim təklif etdiyim qiymətlər çoxdan təyin edilmiş, bəziləri yüksək sayılmış, bəziləri də normadan aşağıymış. Hərçənd ümumiyyətlə bu qiymətlər arasındakı aşağılıq və yüksəklik fərqi bir-birini sıradan çıxarırmış, amma işdə sabitsizlik – açıq danışdığı üçün onu bağışlamalıydım – səlahiyyətli cənabların üzərində pis təsir yaradıb; üstəlik, bu tenderin mənə verilib-verilməməsi firmam üçün çox da əhəmiyyətli olmamalıymış. Bundan başqa bu tenderin əvvəllər bir neçə dəfə mənimlə rəqabət edərək olduqca əhvalımı pozan, bütün imkanlarıyla çalışıb-əlləşən yeni, gənc bir firmaya verildiyini öyrəndim. Bu dəfə yarışı qazanan onlar olmuşdu. Axırda baş nəzarətçi nəzakətlə əlimi sıxaraq, üç il sonra köhnə əlaqələrimizin yenidən qurulacağı ümidində olduğunu bildirdi; beləcə mən “təxliyə” edilmiş oldum!

Həbsxana idarəsində təlaş və çaşqınlığımı, bu uğursuzluq qarşısındakı çarəsizliyimi hiss etdirmədiyimi bilirəm. Zəfəri qazanmış şanslı rəqibimin adını yarınəzakət, yarımaraq nümayişi ilə öyrəndim. Amma çöldə, arxamdan həbsxananın ağır dəmir qapısı gurultuyla bağlanıldıqda, bu gözəl yaz günəşi altında çox pis bir xülyadan oyandım. Amma hələ də həqiqət ilə xülyanı bir-birindən ayırd edə bilməyən bir insan kimiydim. Hələ də o kabusların təsirində, təngnəfəs haldaydım. Dəmir barmaqlıqlı qapı əbəs yerə məni azadlığa yollamışdı; indi kədər və uğursuzluqlarımın məhbusuydum.

Bu anda şəhərə dönmək, ofisə getmək mənim üçün qeyri-mümkün idi; ən əhəmiyyətlisi Maqdanın qarşısına çıxmazdan əvvəl özümü ələ almalıydım. Şəhərdən və insanlardan uzaqlaşıb tarlalara, çəmənliyə baş vurdum; getdikcə uzaqlaşırdım, sanki özümdən, problemlərimdən qaçırdım!. O gün yeni əkinlərin təzə, zümrüd kimi yaşılı rəngini görmədim, dərələrin şırıltısını, torağayların qızılı-mavi havada ötüşmələrini eşitmədim; özümlə, bacarıqsızlığımla tək qalmışdım. Ürəyim başqa heç bir şeyi götürə bilməyəcək qədər problemlə yüklənmişdi.

Bunun işlərim baxımından çiyin çəkib eləcə kədərlənərək qəbul ediləcək kiçik bir müvəffəqiyyətsizlik olmadığını çox yaxşı bilirdim. Min beş yüz insan üçün təmin ediləcək olan qida maddələri nisbətə vurulacaq olsa, kiçikməbləğli qazanc gətirsə də, mənim illik gəlirimin elə böyük bir bölümünü əhatə edirdi ki, bütün işlərimdə əsaslı dəyişikliklər etmədən bu itkini qəbul etməyimə imkan yox idi. İtkinin aradan qaldırılmasını bizim kiçik əyalət şəhərində böyük müəssisələrin olmaması səbəbiylə fikrindən belə keçirə bilməzdin. Çox böyük bir səy ilə pərakəndə işlərin sayı bir neçə düjünə çatdırıla bilərdi, amma bütün bunların itirilənin yerini tutmaması bir tərəfə, mən bu cür həddindən artıq səy göstərməkdən uzaqdım. Bəzi səbəblərdən az qala bir il idi ki, canlılığımı itirmişdim. Hər işi öz axarına buraxır, çox da həyəcan keçirmirdim. Bəlkə də erkən yaşlanmışdım, iki işçimi işdən çıxarmağa məcbur olmağım açıq-aşkar ortada idi. Bununla bağlı xeyli şayiə yayılacağını bilmək belə məni hərəkətə gətirmirdi. Bu anda dərdim iş deyil, Maqda idi. Əsl düşüncəm, əsl dərdim Maqda idi. Onun bundan xəbəri olmamalı idi. Öz-özümə bu iki nəfərin işdən çıxarılmasını və ərzaq işini itirmiş olduğumu gələcəkdə Maqdadan gizləyə bilməyəcəyimi deyir, amma bir tərəfdən də özümü aldadaraq ən əhəmiyyətli şeyin indi bunu Maqdanın bilməməsi olduğunu, bir neçə həftə içində bu itkinin yerini doldura biləcək başqa işlər tapa biləcəyimi düşünürdüm. Sonra yenə bir anlığa hər şeyi açıq-aşkar görə bildim. Dayandım, yolun qırağındakı daşa bir təpik atıb öz-özümə dedim ki, Maqdanın öyrənməsi daha yaxşı olar. Başqalarından öyrənməyindənsə mən deyərəm, həm də elə bu gün. Hər təxirə saldığım gün etiraf etməyim daha da çətinləşəcək. Üstəlik, cinayət-zad işləməmişəm ki. Sadəcə ləng davranmışam. Daşa bir təpik də atdım. Maqdadan yenidən işlərimə kömək etməsini xahiş edərəm. Belə davranmağın mənə və işlərimə faydası olar, bəlkə uğursuzluğum da aradan qaldırıla bilər. Həqiqətən də canla-başla çalışmaq üçün özümdə güc tapa bilmirəm, yaxşı bir köməkçiyə çox ehtiyacım var!..

Hər şeyi açıq-aşkar görə bildiyim bu anlar çox tez keçdi. Başqalarının və xüsusilə Maqdanın gözündə həmişə nüfuzumu aşağı salmamağa diqqət yetirmişdim. Bir müdir kimi necə müntəzəm olaraq hörmət gördüyümü düşündüm. İndi də xüsusilə bu anda bundan imtina edə bilmərəm, qürurumu sındıra, Maqdanın gözündə özümü alçalda bilmərəm. Xeyr, qərarımı vermişdim, nə olursa olsun təkbaşıma bu işin öhdəsindən gələcəkdim. Az qala hər gün çəkişdiyim bir qadından kömək istəyə bilməzdim. Bu çəkişmələrin iş yerində davam edəcəyini əvvəlcədən bilmək çətin deyil. Orada da öz dediyinin üstündə duracaq, mən qarşı çıxacağam, o da uğursuzluqlarımı üzümə vuracaq, xeyr, mümkün olan şey deyil!

Yenə bir təpik vurdum, bu dəfə ayağım yolun tozuna batdı. Başımı yerdən qaldırdım. Başım dərd-kədərimlə elə qarışmışdı ki, haraya gəldiyimin heç fərqinə varmamışdım. Yaşadığımız şəhərdən çox da uzaq olmayan, çox gözəl ağcaqayın meşələri və gölünə görə bizim şəhərlilərin yayda gəzinti yeri kimi çox sevdikləri bir kəndə gəlmişdim. Amma bu saatda gəzməyə gələn yox idi, hər kəs şəhərdə qızğın şəkildə işləyirdi.

Kənd meyxanasının qarşısında dayandım, susamışdım. Böyük, qaranlıq meyxanaya girdim. Buranı əvvəllər həmişə kəndə gəzməyə gələn şəhərlilərlə dolu görmüşdüm. Açıq rəngli yay paltarlarıyla qadınlar salonu daha da işıqlandırar, tavan sanki yüksəlibmiş kimi görünərdi. Şəhərlilər bura gəldilərmi, pəncərələr açılar, masaların üstünə rəngli örtülər sərilər və hər yerdə uzun vazaların içində gül dəstələri olardı. İndi içərisi qaranlıq idi, masaların üstündə qəhvəyi-sarımtıl örtülər vardı, pəncərələr möhkəm bağlandığından, havası boğuq idi. Barın arxasında saçları yaxşı daranmamış, önlüyü çirkli olan gənc bir qız dayanıb əhəng sıçramış ağ geyimindən rəngsaz olduğu bəlli olan cavan bir adamla pıçıldaşırdı. İlk reaksiyam geri dönmək oldu; susuzluğum, daha da əhəmiyyətlisi yenidən dərdlərimlə baş-başa qalmaq hissi məni bara doğru itələdi.

–İçməyə bir şey verin, – dedim, – nə olursa olsun, susuzluğumu götürsün!

Qız mənə baxmadan bir stəkana pivə doldurmağa başladı; stəkanın kənarından daşan köpüyü seyr edirdim. Qız pivə kranını bağladı, bir anlığa köpüyün çəkilməsini gözlədi, sonra bir az da əlavə etdi; yenə heç nə demədən stəkanı önümə doğru itələdi və yenidən bayaqkı oğlanla pıçıldaşmağa başladı. Mənə bir dəfə olsun baxmamışdı.

Stəkanı qaldırıb ağzıma apardım və yavaş-yavaş, qurtum-qurtum, heç ara vermədən axıra qədər içdim. Təzə, qıcıqlandırıcı və yüngülcə acı idi, boğazımdan keçərkən ardında rahatlıq, yüngüllük buraxırmış kimi idi; daha əvvəl pivənin bu xüsusiyyəti yox idi.

“Bir stəkan da verin” deyəcəkdim, amma başqa cür davrandım. Cavan oğlanın qarşısında bizdə “statiğe” deyilən və ümumiyyətlə buğda arağı içmək üçün istifadə edilən açıq rəngli, balaca bir stəkanın olduğunu görmüşdüm.

Birdən: “Mənə də bundan bir qədəh verin!” – dedim. Həyatı boyu araq içməmiş, iyinə belə dözə bilməyən mənim kimi bir adamın durub araq istəməsinə özüm belə məəttəl qaldım. Ağla, məntiqə sığan şey deyildi. O günlərdə həyatımdakı bütün vərdişlər dəyişir, bir sıra gizli ünsürlərə qapılır və özümdə bunlara etiraz edəcək gücü tapa bilmirdim.

Qız ilk dəfə üzümə baxdı. Göz qapaqlarını yavaş-yavaş qaldıraraq açıq rəngli gözləriylə ağırlığımı, dəyərimi ölçürmüş kimi baxdı.

–Araqmı? – deyə soruşdu.

–Bəli, araq, – dedim.

Qız şüşəni götürdü; indiyə qədər hər hansı bir qadının mənə bu cür açıqdan-açığa sınayıcı nəzərlərlə baxıb-baxmadığını düşündüm. Bu baxış sanki kişiliyimin dərinliklərinə enmək, kişi kimi nə dəyərdə olduğumu ölçmək istəyirdi. Baxışını fiziki, bir az əzab verən, amma şirin bir təhqir kimi qəbul etdim, sanki gözlərinin qarşısında lümlüt soyunmuş kimiydim.

Stəkan ağzına qədər dolu idi, masanın üzərində mənə doğru itələnildi, göz qapaqları yerə çevrildi, qız oğlana döndü; haqqımda mühakimə yürüdə bilərdi. Stəkanı qaldırdım, əvvəlcə bir az duruxdum, sonra ani bir qərarla bütün stəkanı ağzıma boşaltdım. Nəfəsimi kəsirmiş kimi yandırırdı, udqundum, mayeni boğazımdan aşağıya doğru məcburən apardım. Yandıraraq, dağlayaraq aşağıya doğru düşdüyünü hiss etdim. Birdən mədəmdə istilik, rahatlaşdırıcı, şən bir istilik yarandı. Sonra bütün bədənim sarsıldı. Rəngsaz oğlan bir azca yüksək səslə: “Bu sarsılanlar ən pisləridir”, – dedi, qız güldü. Masanın üzərinə bir mark qoyaraq başqa bir söz demədən meyxanadan çıxdım.

Yaz günəşli bir istilik və yüngül, ipək kimi küləklə məni qarşıladı; bu dəfə ona dəyişmiş bir insan kimi dönmüşdüm. Mədəmdəki istilik işıqlığa çevrilərək başıma yüksəldi, ürəyim çırpınmır, ara vermədən döyünürdü. İndi yeni əkinin zümrüdü yaşılını görür, torağayların mavi göylərdəki ötüşmələrini eşidirdim. Dərd-sərimdən uzaqlaşmışdım. Öz-özümə dedim ki, bir gün hər şey düzələcək. Sevinmişdim, evə doğru getməyə başladım. “Niyə indidən əhvalımı pozum?”

Şəhərə gəldikdə iki meyxanaya da baş çəkərək tezcə gedən təsirini yeniləmək və gücləndirmək üçün daha bir “statiğe” götürüb başıma çəkdim. Yüngül, xoş bir boşalma hiss edirdim. Düz yemək vaxtı evə gəldim.