Buch lesen: «Тасаввуф алломалари»
МАШОЙИХЛАР ТАЗКИРАСИ
Тасаввуф асрлар давомида халқимиз маънавиятини бойитишга хизмат қилиб келган. Инсоннинг руҳий-ахлоқий покланиши, илоҳий муҳаббат билан юксалиб бориши бу таълимотнинг асосий ғояларидир. Шу боис тасаввуф чуқур инсонпарварлик ғоялари билан омухта бўлиб, ҳақиқат талабида юрган кишилар қалбига йўл топди, одамларнинг поклик, абадий ҳаёт, кўнгил ҳуррияти ҳақидаги орзуларини ифодалаб келди. Халқимиз сўфий дарвешларга ҳурмат-эҳтиром орқали Аллоҳга, Унинг инсонни улуғлаган қудрати ва файзу футуҳига эътиқодларини изҳор этганлар. Шайхларнинг кароматлари, сўзлари ва сийрату сурати юксак ахлоқ ва илоҳий муқаддаслик намунаси сифатида қабул қилинган. Тасаввуф шайхлари халқнинг маънавий раҳбарлари, руҳоний мураббий сифатида майдонга чиқиб, Пайғамбаримиз (с.а.в.) фаолиятларини, давом эттиришга жазм этганлар. Шу боис тасаввуфнинг тарихий тараққиёти, назарий жиҳатларини ўрганиш баробарида, шайхлар, авлиёлар фаолиятини ўрганиш ҳам муҳим ҳисобланади. Воқеан, назарий қарашларнинг ўзи ҳам шайхларнинг сўзлари ва ҳолатлари, асарлари, насиҳатлари, улар ҳақидаги хотиралар, ривоят ва ҳикоятларни ўрганиш замирида умумлаштирилган.
Улуғ сўфий ва шоир Фаридуддин Аттор ўзининг «Тазкират ул-авлиё» асари муқаддимасида қайд этадики, авлиёларнинг сўзи киши қалбининг малҳами ва руҳининг қувватидир. Кимки авлиё сўзини дилига жо этса, у Қуръон ва ҳадислар мағзига эшик очади, ўзининг ҳолати, ахлоқини, қилаётган ишларининг яхши-ёмонлигини ўйлайдиган бўлиб қолади, ҳаёт, одамийлик ўлим, охират хусусида мулоҳаза юритиб, ички оламини поклашга киришади.
Авлиёлар ҳақида тазкира битиш, уларнинг мақомат ва маноқибларини ёзиш анъанага айланган. Жумладан, Абдураҳмон Суламийнинг «Табақот ус-сўфия», Абдуллоҳ Ансорийнинг «Манозил ус-соирин», Фаридуддин Атторнинг «Тазкират ул-авлиё», Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс», Алишер Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат», Муҳаммад Сиддиқ Рушдийнинг «Тазкират ул-авлиёи туркий» каби китобларини кўрсатиш мумкин.
Булардан Навоий ва Рушдий асарлари ўзбек тилидадир. Аммо уларнинг тили хийла эскириб, ҳозирги китобхонларга қийинчилик туғдиради. Филология фанлари доктори, профессор Ҳамиджон Ҳомидий шу қадимий анъанани давом эттирган ҳолда тасаввуф шайхлари, орифлар ва валий зотларнинг ҳаёти ва асарларини ўрганиб чиқиб, «Тасаввуф алломалари» номи билан бир китоб яратибди. Ростини айтсам, шундай китобнинг яратилишини анчадан бери орзу қилардим. Китобни ўқиб чиқдим ва қониқиш ҳосил қилдим. Чунки катта меҳнат амалга оширилган. Талай қўлёзма манбаларга суянган ҳолда 80 нафар тасаввуф алломасининг ҳаёти ва фаолияти ихчам, равон ва оммабоп усулда ёритиб берилган. Шу билан бирга шайхларнинг баён этган ҳикматлари, фикру мулоҳазаларидан намуналар келтирилган. Тасаввуф тазкиралари, маноқиблари ривоят ва нақлларга сероб. Чунки худди шу ривоят ва нақллар шайхларнинг тутган йўли, ўзига хос тариқати, ният-мақсадини ривоятлар орқали очишга хизмат қилади.
Китоб Шайх Увайс Қараний билан бошланиб, Муҳаммад Сиддиқ Рушдий билан якун топади. Китобда тасаввуфнинг турли йўналишига мансуб шайх ва орифлар ҳаёти зикри мавжуд. Рисолада Боязид Бистомий, Мансур Ҳаллож, Абулҳасан Харақоний, Абу Саъид Абулхайр каби жунунтабиат, илоҳ ишқининг сархушлари, Жунайд Бағдодий, Зуннун Мисрий, Абдуллоҳ Ансорий, Абу Ҳомид Ғаззолий, Нажмуддин Кубро каби «ҳушёр» валийлар, ўзбек китобхонига унчалик таниш бўлмаган «Зайн ул-ислом» – Абулқосим Қушайрий, Зуннун Мисрий, Абулаббос Қассоб, Муҳаммад Хафиф каби ўнлаб тасаввуф шайхларига ўрин берилган. Уларнинг бир қисми янги тариқатларни асослаган пири муршидлар бўлса, баъзилари илмий фаолиятда, рисолалар ёзишда ном қозонган орифлар, баъзилари тарғиботчилик ва кашфу-каромат, ботиний ва зоҳирий билимларда донишманд ва соҳибкамол валийлар бўлишган.
Хуллас, китоб тасаввуф ва тариқатлар билан қизиқадиган одамлар учун қимматли манбадир. Ислом тарихи, Мовароуннаҳр тасаввуфини ўрганувчилар ҳам ушбу китобдан ўзларига керакли маълумотларни топа оладилар. Шубҳасиз, бу каби асарларнинг кўпайиши маънавият тарихини ўрганиш нуқтаи назаридан ҳам, бугунги маърифатимиз учун ҳам фойдалидир.
Нажмиддин КОМИЛОВ,филология фанлари доктори, профессор
МУҚАДДИМА
Мустақиллик туфайли миллий қадриятларимизни ҳар томонлама мукаммал ўрганиш борасида катта ютуқлар қўлга киритилиб, исломий билимлар кенг халқ оммасига етказилмоқда. Қуръон ва ҳадислар бир неча марта чоп этилди. Маънавиятимизнинг буюк даҳолари туғилган саналар халқаро миқёсда нишонланаётир. Бир гуруҳ олимларимиз тасаввуф дарғалари ижодини тадқиқ қилиш йўлида фидойилик кўрсатмоқдалар. Фан докторлари, профессорлар Н.Комилов, О.Усмонов, И.Ҳаққулов, И.Сувонқулов, Б.Назаров, филология фанлари номзодлари С.Олим, С.Рафиддиновлар бу соҳада намуна бўлиб келаётирлар. Ушбу сатрлар муаллифи ҳам ана шу ҳамкасбларига эргашиб, кўпдан бери тасаввуф тарихи ва буюк машойихлар ҳаётини ўрганиб, ўқиган ва билганларини «Тасаввуф алломалари» номи билан бир мажмуага жамлади. Китобни ёзишда муаллиф касбдошлари асарлари, бошқа манбалар билан бир қаторда Фаридуддин Атторнинг «Тазкират ул-авлиё», Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс», Шарафуддин Роқимийнинг «Тарихи томм», Муҳаммад Сиддиқ Рушдийнинг «Тазкират ул-авлиёи туркий», Саййид Зиёвуддин Сажжодийнинг «Ирфон ва тасаввуфга муқаддима», Абдуррофеъ Ҳақиқатнинг «Эронда тасаввуф тарихи» каби асарларга суянди.
Рисола кенг халқ оммасига Шарқнинг буюк валий зотларининг ҳаёти ва фаолияти хусусида мухтасар маълумот беришга мўлжалланган бўлиб, уларнинг ҳикматли сўзларидан намуналар берилдики, авлиё зотлар ҳаёти, касб-кор эгаллаш, илм ўрганиш йўлидаги заҳмат ва риёзатлари, эътиқодда метиндек собитликлари барча замон кишилари учун намунадир.
ТАСАВВУФ ТАРИҚАТЛАРИ
Шарқ тасаввуфи тарихида бир қанча мактаблар ёки тариқатлар бўлган. Уларнинг пайдо бўлиши ва тараққиёти тарихи Али ибн Усмон Жуллобий Ҳужвирийнинг «Кашф улмаҳжуб», Дорошукуҳнинг «Сафинат ул-авлиё», Абдуррофеъ Ҳақиқатнинг «Эронлик орифлар ва ирфон тарихи», Саййид Зиёвуддин Сажжодийнинг «Тасаввуф муқаддимаси», Нажмиддин Комиловнинг «Тасаввуф», Усмон Турарнинг «Тасаввуф тарихи» каби китобларида бирмунча батафсил ёритилиб, таҳлил қилинган. Биз ҳам ўқувчиларда ўтмишдаги Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган тасаввуф мактаблари, тариқатлари ҳақида тасаввур пайдо қилиш ниятида уларнинг моҳиятини мухтасар баён этишни лозим топдик.
Муҳосибия тариқатига Басра ва Бағдод шайхларининг пири Ҳорис Муҳосибий (ваф. 243/857 й.) асос солган. Муҳосибий тасаввуфдаги «ризо», «таваккул» ва «ҳол» мавзусига эътибор қаратган. Ҳорис дейди: «Ризо икки хил бўлади: бири Худонинг инсонлардан ризолиги (рози) бўлса, иккинчиси, инсонларнинг Худодан ризолигидир. Худонинг инсонлардан ризолигининг маъноси шуки, одамлар ҳамиша Худога муҳаббат йўлида яхши амалларни бажаришга интилсин. Инсонларнинг Худодан ризолиги эса уларнинг Худога таслим бўлиши ва Худо йўлида хизмат қилишидир». Инсон ризолиги билан Худо ризолиги орасида узвий боғлиқлик мавжуд. Шу сабабли ризо сабр ва бардош асосига қурилган илоҳий муҳаббат ифодасидир. Ризо зуҳд ёки нафс инкоридан устун туради. Зеро, ризонинг сарчашмаси Аллоҳга муҳаббатдирки, Ҳорис Муҳосибий ҳаётдаги оғирлик ва енгилликни, хушлик ва нохушликни «илоҳий жилва» деб, турмуш қийинчиликларини бамайлихотир қабул қилган. Муҳосибий фикрича, инсоннинг ўз-ўзини тафтиш қилиши, нафсини идора этиши, ўз-ўзига ҳисоб бериши (тахаллуси шунга асосланади) муҳимдир. Зеро, тасаввуфнинг асл мақсади инсоннинг маънавий-руҳий камолотидир.
Қассория тариқатига Нишопур шайхларининг пири Ҳамдун Қассор (ваф. 271/884 й.) асос солган. Қассор «маломат» йўлини тарғиб этган ва кейинчалик маломатия сўфийлик оқимининг вужудга келишига замин бўлган. Тариқат IX асрда Нишопурда вужудга келган ва кейинчалик Мовароуннаҳрга ҳам тарқалган. Тариқатнинг асосида инсоннинг Аллоҳ қаршисида тамомила пастлиги ва ўз амалларида сидқидилдан ихлосманд бўлиш ғояси ётади. Унга кўра, ҳар бир сўфий ўз фазилатлари ва одамларга қилган яхшиликларини пинҳон тутиши, ўзини айбдор ва гуноҳкордек кўрсатиши даркор. Токи кишилар улардан бирон нуқсон қидирсин. Яъни ҳар бир маломатий ўзининг олий хислати ва элга қилган хизматидан худбинлик ва ғурурга берилмаслиги лозим. Аллоҳ инсоннинг барча яхшиликларини кўриб туради. Бу сифатлар ўзгаларнинг назарига тушиши ёки бўлмаса халққа кўз-кўз қилиниши шарт эмас. Маломатийлар мўъминларнинг ўзаро адоватда бўлиши, мазҳаб талашиб, низо пайдо қилишига қарши эдилар. Шунинг учун халқ улардан айб қидириб, камситиб, «маломат» қилсалар ҳам, бу тоифа вакиллари ҳеч ким билан муноқаша (тортишув, жанжал)га боришмас, «маломат қилувчи»лардан асло қўрқмас ва ранжимас эдилар. Маломатийлар аслни «ўз нафсларининг маърифати» деб билиб, маърифатни «Аллоҳ маърифатининг восиласи» ҳисоблашган ва шунга амал қилишган. Улар ибодатни «банда билан Ҳақни боғлаб турадиган ришта» деб билишган. Шунинг учун улар «қанчалик маломатга қолсанг, шунча ғурур ва фирибдан йироқ бўласан» деган ақидага амал қилишган. Маломатийлар ички туйғуларни ташқарига чиқармай, зуҳд, риёзат ва кароматни ошкор этишни жоҳиллик, риё деб билишган.
Тайфурия тариқати асосчиси ўнлаб машойихларнинг пири муршиди, метин ирода соҳиби, буюк шайх, «султон улорифийн» Боязид Бистомий (ваф. 243/848 й.)дир. Тасаввуф тарихида интуитив билиш назариясининг асосчиси дея эътироф этилган Боязид Бистомий «ғалабот» ва «сукр» (сархушлик) йўлидан борган. Унинг фикрича, зикр пайтида ўзини унутиб, Ҳақнинг ишқида масту мустағрақ бўлган сўфийнинг ҳолати «фано»дирки, ўзлигидан кечган ва ўзлигини унутган сўфийда илоҳий сифатлар мужассам бўлади.
Жунайдия тариқатининг асосчиси Бағдод тасаввуф мактабининг буюк сўфийси, ўз даври илм аҳли томонидан «Саййид ут-тоифа», «Султон ул-муҳаққиқийн», «Товус улуламо» деб улуғланган Жунайд Бағдодий (ваф. 297/909 й.) дир. Жунайд сукр (сармастлик) ҳолатидан саҳв (ҳушёрлик) ни устун қўйиб, «ҳушёрлик табиий ҳолат, сармастлик эса ғайритабиий руҳий ҳолат» деб таъкидлаган. Жунайд тасаввуф илмини тартибга солиб, тасаввуфий истилоҳларни изоҳлаган. Зоҳирий ва ботиний илмлар, яъни шариат ва тариқатни бир-бирига боғлаган. Тасаввуф таълимоти ва амалиётини ислом ақидалари билан уйғунлаштириб, тасаввуфнинг фақат қалбда яшаб, ботинийлик касб этиши, инсоннинг вазифаси – нафсини ислоҳ қилиб, илм ва амални муштарак олиб бориш, қалбни Аллоҳга қаратиш эканини эътироф этган. Жунайд Бағдодий тасаввуфда «саҳв» (ҳушёрлик) йўлини илгари сурган ва бу кейинчалик вужудга келган тариқатларга кучли таъсир кўрсатган. Жунайд Бағдодий тасаввуфда мўътадиллик таълимотининг байроқдори бўлган. Абу Наср Саррож, Абу Али Даққоқ, Абулқосим Қушайрий каби машҳур машойихлар мазкур тариқат вакилларидир.
Нурия тариқатига Абулҳусайн Нурий (ваф. 294/907 й.) асос солган. Тасаввуфда «фақр», «ийсор» (бошқаларни ўзидан афзал деб билиш, жўмардликнинг энг юқори даражаси) ва фароғат, суҳбат йўлидан борган, узлатни ёқламаган. Нурийнинг фикрича, ҳар бир инсон фақат ўзгалар манфаати ва осойишталигини ўйлаб ҳаёт кечириши зарур. Бошқаларнинг ҳимоясини деб, уларга хизмат қилиб, фақирона яшаш инсонни кибру ҳаводан асрайди, ўз нафсини ислоҳ қилиш имкониятини яратади.
Саҳлия тариқатига Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарий (ваф. 283/896 й.) асос солган. «Нафс», «мужоҳада», «риёзат» ва «ботинни поклаш»га эътибор қаратган. Абдуллоҳ Тустарий чиллага алоҳида аҳамият берган. Унинг фикрича, тасаввуфнинг боши шундай илмдирки, уни идрок қилиб бўлмайди, охири ҳам илмдирки, ҳаргиз тамом бўлмайди.
Ҳакимия тариқати назариётчиси Ҳаким ат-Термизий (ваф. 320/932 й.) бўлган. Ҳаким ат-Термизий «валийлик», «хотам ул-анбиё», «хотам ул-авлиё», «жазба», «қурб», «каромат» масалаларини таҳлил этган ва тасаввуф таълимотига фалсафанинг кириб келишига замин яратган. Ҳакимия дастлаб зоҳидлар, дарвеш, қаландарлар йиғини давраси, мажлиси тарзида ташкил топган.
Харрозия тариқатига Абу Саъид Харроз (ваф. 286/899 й.) асос солган. «Фано» ва «бақо» мавзуларига эътибор қаратган. Абу Саъид Харроз банданинг Ҳаққа бандачилигини орзу билан топиб бўлмаслиги, лекин истаган топиши ва топмагунча тиламаслигини эътироф этган.
Хафифия тариқатига Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Хафиф Шерозий (ваф. 372/982 й.) асос солган. «Ғайбат», «ҳузур», «тавҳид» ва «тажрид» масалаларига эътибор қаратган. Унинг фикрича, «ғайбат» – қалбда Аллоҳдан ўзга барча нарсанинг ўз ҳолидан ғойиб бўлишидир. Соликнинг ўз ҳолидан ғойиб бўлиши Аллоҳ билан («ҳузур») бўлишидир.
Сайёрия тариқатига марвлик имом Абулаббос Сайёрий (ваф. 342/953 й.) асос солган. Абулаббос «жамъ» (қўшилиш) ва «тафриқа» (фарқланиш), «тавҳид маърифати» масалаларини таҳлил этган ва тавҳидни «қалбда Аллоҳдан ўзганинг ёди бўлмаслигидир» деб изоҳлаган.
Ҳалложия мактаби Форис Динаварий номи билан боғлиқ бўлиб, Мансур Ҳаллож йўлидан борган ва унинг қарашларини талқин қилишда адашиб, ҳулул ва таносуҳ ҳақидаги фикрларни Ҳаллождан олганини даъво қилган. Ҳужвирий «Кашф ул-маҳжуб» асарида Ибн Фориснинг даъволари асоссизлиги ва унинг Мансур Ҳаллож қарашлари билан боғлиқ жиҳатлари йўқлигини эътироф этиб, «Фориснинг кимлигидан қатъи назар, кимки Аллоҳнинг бирлиги ва ҳақлигига қарши гапирар экан, унинг динга ҳеч қандай алоқаси йўқдир» деб, уларнинг нафақат тасаввуф, ҳатто динга алоқаси йўқлиги, айниқса, руҳ масаласида адашганликларини қайд этган.
Рифоия тариқатига басралик сўфий Саййид Аҳмад Рифоий (ваф. 578/1182 й.) асос солган. Яқин Шарқ, Эрон, Туркияда кенг тарқалган.
Шозилия тариқати асосчиси Шайх Абулҳасан Мағрибий Шозилий (ваф. 654/1256 й.) бўлиб, «муҳаббат», «маърифат», «тавҳид», «иймон» масалаларини таҳлил этган. Ваъзларида Аллоҳдан қўрқиш, шариат кўрсатмаларига қатъий риоя этиш, суннатни бажариш, дунё лаззатларидан юз ўгиришга даъват этган. Шозилия ҳозирда Шимолий Африкадаги энг йирик сўфийлик тариқати ҳисобланади.
Бадавия тариқатига мисрлик Саййид Аҳмад Бадавий (ваф. 675/1276 й.) асос солган. Тариқат Мисрда кенг тарқалган.
Чиштия тариқатига Хожа Абу Исҳоқ Шомий (ваф. 491/1097 й.) асос солган. Ҳиндистонда кенг тарқалган. Тариқат йўли шариат, тариқат, ҳақиқат босқичидан иборат. Шунингдек, фақр, қаноат, риёзат, самоъга амал қилинади. Тариқат пешвоси Муйниддин Чиштий (XII асрда яшаган) Ҳирот яқинида туғилиб, Бухоро ва Самарқанд мадрасаларида ўқиган. Сўнг Бағдодга борган. Машҳур шайх Хожа Усмон Ҳоруний ҳузурида йигирма йил хизмат қилиб, унинг қўлидан хирқа кийган. Ҳиндистонга бориб, ўзининг сўфийлик мактабини яратган. Муйниддин Чиштий фикрича, Аллоҳ барчани тенг яратгани учун бандалари баробар яшаши зарур. Шунинг учун дардмандларга дармон бўлиш, очларни тўйдириш олийжаноб инсоний фазилатдир. Уларнинг ақидасича, ҳар бир мўмин «дарёдек сахий», «офтобдек нурпош», «заминдек таъзим-тавазуъ»да бўлиши даркор. Зеро, Аллоҳ ана шундай бандаларини севади.
Чиштия тариқатининг кенг ёйилишида Шайх Низомуддин Авлиёнинг (ваф. 726/1325 й.) таъсири катта бўлган.
Суҳравардия тариқатига Шиҳобуддин Суҳравардий (ваф. 539/1144 й.) асос солган. Тариқат Эрон, Покистон, Ҳиндистон, Афғонистонда кенг тарқалган. Унинг асосини ибодат, зуҳд ва мужоҳада ташкил этади. Абдураҳмон Жомий Шайх Суҳравардийни «зоҳир ва ботин илмларда барча улуғ шайхларнинг устози, раббоний олим, нурлар манбаи, ҳақиқат таржимони» деб таърифлаган. Унинг «Авориф улмаориф» китоби сўфийликнинг тамал манбаси ҳисобланиб, ирфон, ахлоқ ва руҳият тарбияси амалиётига бағишланган. Суҳравардия силсиласи Ҳиндистонда Баҳоуддин Закариё Мўлтоний томонидан ривожлантирилган. Ҳозир ҳам Покистон, Ҳиндистон ва Афғонистонда суҳравардия таълимотининг давомчилари бор.
Қодирия тариқатига машҳур шайх, «Ғавс ул-аъзам» Абдулқодир Жийлоний (ваф. 562/1166 й.) асос солган. Тариқат Ироқ, Мовароуннаҳр ва Хуросонда, жумладан, Фарғона водийсида кенг тарқалган. Абдулқодир Жийлоний тасаввуфдаги «ҳушёрлик» мақомини ривожлантириб, «саховат», «ризо», «сабр», «ишорат», «ғурбат», «саёҳат», «фақр» каби масалаларга эътибор қаратган.
Қодирия таълимотининг асосини қалб риёзати ташкил этади. Бу таълимотнинг кўп жиҳатлари шофеъия ва ҳанбалия мазҳаблари дунёқарашига яқин. Абдулқодир Жийлоний ҳанбалия суннийларидан бўлиб, «Шайхи Машриқ» номи билан ҳам шуҳрат топган. Сафавийлар даврида шиалар назарияси ўртасидаги зиддият туфайли Жийлоний Бағдодга кўчиб ўтган. Қодирия тариқатининг рамзи яшил рангдир. Тариқатнинг зикр тартиби «Зикри даврон» (сўфийларнинг ўтириб, тик туриб ва гир айланган ҳолда овоз чиқариб Аллоҳ исмларини такрорлаши) бўлиб, сўфийлар зикрга алоҳида (зикри хафий) ва биргаликда (зикри жаҳрий) тушишган. Қодирия тариқатидан 29 та тармоқ ажралиб чиққан.
Мавлавия тариқатига Мавлоно Жалолиддин Румий (ваф. 672/1273 й.) асос солган. Эрон, Туркияда кенг тарқалган. Тариқат «ишқ», «жазба», «самоъ» ва «сафо»га асосланган. Тариқат аҳли фикрича, «самоъ» – Мутлақ руҳнинг инсон қалбидаги зарраси мусиқа таъсирида, зикр пайтида тиниқлашиб, покланади, яъни ўз ўзагига яқинлашади, Аллоҳга муҳаббатини тўлароқ ифодалашга ёрдам беради. Тариқат «Гирди дарвешон» («чарх уриб айланувчи дарвешлар») номи билан машҳурдир. Дарвешлар шиддатли ҳаракат ва рақс жараёнида ўзидан кетишни – «Ҳаққа етиш они» деб билишган. Тариқат асосан Усмонли Туркияда равнақ топган. Тариқат аҳли чўққили қалпоқ кийиб юришга одатланишган. Ҳозир ҳам Туркиянинг Кўния шаҳридаги Мавлавий мақбарасидан куй таралиб туради.
Хилватия тариқатига Сирожиддин Умар Хилватий (ваф. 800/1397 й.) асос солган. Миср, Туркияда кенг тарқалган. Тариқат «жаҳрий зикр»га асосланган ва «зикри даврон»га амал қилинган.
Бектошия тариқати асосчиси Ҳожи Бектош Валий (ваф. 669/1270 й.) бўлиб, Туркия ва Ироқда тарқалган. Бектошийлар Ҳазрат Али (р.а.)га муҳаббат қўйиб, шиаларнинг ўн икки имомини ардоқлаб, Аллоҳга ва унинг элчиси Муҳаммад (с.а.в.)га эътиқод қўйиш, шаръий таом ва шароб тановул этиш, аҳду паймонда собитқадам бўлишга риоя қилишган. Бектошийлар хонақоҳи муршид («бобо» деб аталган) томонидан назорат ва идора қилинган. XIX асрга қадар бектошийлар Туркия сиёсатида кучли таъсирга эга эдилар. Улар мамлакатдаги асосий сиёсий оқим яничарларни қўллабқувватлашган. 1242/1826 йилда яничарлар корпуси тормор этилгач, бектошийлар фаолияти ҳукумат томонидан тақиқлаб қўйилди. Ушбу тариқат йирик ғоявий, ижтимоийсиёсий оқимга айланиши натижасида тарқатиб юборилган бўлса ҳам, бектошийлар яширин фаолият олиб боришган. Кейинчалик ўз қароргоҳларини Албанияга кўчирганлар. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг эса мамлакатда бектошийлар сафи кенгайган.
Неъматуллоҳия тариқатига Саййид Неъматуллоҳ Валий (ваф. 835/1431 й.) асос солган. Эронда кенг тарқалган. Тариқатда «таслим», «зуҳд», «фақр», «ридо», «вафо», «фано»га аҳамият берилган. Саййид Неъматуллоҳ фикрича, қалбни ислоҳ қилиш ва ўзликни поклаш учун барчага меҳрмуҳаббат кўрсатиш ва халққа холис хизмат қилиш керак. У Хожагон тариқатининг «хилват дар анжуман» қоидасига амал қилиб, халқ ичида яшаб, Ҳаққа хизмат қилишни тарғиб этган. Неъматуллоҳия тариқати сиёсий фаолияти, давлатнинг ички ҳаётига фаол таъсир кўрсатиши билан бошқа тариқатлардан ажралиб турган.
Ишқия тариқати асосчиси Шайх Абулҳасан Ишқий бўлиб, Боязид Бистомийнинг (ваф. 261/874 й.) «сукр» йўлини тутган. Самарқанд (Остона бобо) ва Қашқадарёда (Лангар) тарқалган. Шайх Абулҳасан «сукр» маърифати асосида шоҳу гадони тарбиялаган. Алишер Навоий ишқия тариқати аҳли ҳақида «уларнинг ажабтовур кароматлари ва ҳайратангиз сўзлари кўп ва ҳаттоки султонлар уларга мурид тушганлар» деб зикр қилган.
Кубровия тариқати Ўрта Осиёда пайдо бўлиб, унга Шайх Нажмуддин Кубро Хоразмий (ваф. 618/1221 й.) асос солган. Мазкур таълимот негизини «хуфия зикр» ташкил қилади. Нажмуддин Кубро тариқат қоидаларини «Усули Ашара» (ўнта усул)да баён этган ва мурид тарбиясига алоҳида аҳамият берган. Нажмуддин Кубро инсон руҳиятининг имкониятлари, унинг яратувчанлик ва мўъжизакорлик қувватини «валийлик», «каромат» тушунчалари орқали баён этган. Нажмуддин Кубро тасаввуфдаги «сукр» ва «саҳв» йўналишини бирлаштириб, тафаккурий билим билан кароматни уйғунлаштирган, ирфон фалсафаси ривожига салмоқли таъсир кўрсатган.
Мажидуддин Бағдодий (ваф. 618/1221 й.), Сайфиддин Боҳарзий (ваф. 659/1260 й.), Саъдуддин Ҳамавий (ваф. 650/1252 й.) Нажмуддин Кубронинг издошларидир.
Яссавия тариқатига туркистонлик Аҳмад Яссавий (ваф. 563/1167 й.) асос солган. Тариқат шимолда Қозонгача, ғарбда Болқон яриморолигача етиб борган. Яссавия тариқати Мовароуннаҳр ва Хуросоннинг маънавий, маданий ва ижтимоий тараққиётига жиддий таъсир кўрсатган. Аҳмад Яссавий ўз она тилини биринчи бўлиб тариқат тили мақомига кўтарган, шеърларидаги ҳар бир сўз ва ҳар бир ибора ислом ҳақиқатлари билан суғорилган. «Қалбингда Аллоҳ бор, Аллоҳга чекин» дейди Яссавий. Узлатга чекинмоқ – ўз-ўзингга чекинмоқ демакдир. Аввал ботинни англамоқ, тарбияламоқ даркор, бу нафсни поклашдан бошланади. Унинг маънавийруҳий олами шунчалик юксак бўлганки, Алишер Навоий Хожа Аҳмад Яссавийни «Туркистон аҳлининг қиблаи дуоси» деб улуғлаган. Яссавия тариқати бошқа тариқатлардан одоб ва аркон жиҳатдан ҳам фарқланган ва бу тамойиллар Сўфий Муҳаммад Донишнинг «Миръот ул-қулуб» (XIII аср) асарида мухтасар баён қилинган. Академик В.В.Бартольд «Аҳмад Яссавий тарбия ва тарғибот ишлари билан халқнинг меҳр-муҳаббатига сазовор бўлган мутасаввифдир, бу ҳурмат туркий халқларда ҳозиргача давом этмоқда» деб эътироф этган.
Нақшбандия тариқати асосчиси «Баҳоуддин Балогардон» номи билан машҳур бўлган бухоролик Хожа Баҳоуддин Нақшбанд (ваф. 792/1389 й.)дир. Тариқат асоси Абдулхолиқ Ғиждувоний (ваф. 575/1179 й.)нинг «зикри хуфия» (Аллоҳ исмларини овоз чиқармасдан такрорлаш) ва «рашҳа»лардан шакллантирилган. Бу рашҳалар ҳар бир нафасдан огоҳ бўлиш, қадамни назорат қилиш, Ҳақ томон юриш, халқ ичида Ҳақ билан ёлғиз бўлиш, қалб ва тил билан тавҳид зикрини қилиш, мақсад Аллоҳ ризоси эканини билиш, қалбни хавотирдан сақлаш, ҳар нафасда Аллоҳ билан бўлишдир.
Нақшбандия таълимотига кўра, ҳар бир сўфий фаол ҳаёт кечириши, бирон-бир касб-кор билан шуғулланиб, қўл кучи билан топилган ризқу рўзи эвазига кун кўриши лозим, яъни «Дил ба ёру даст ба кор» (кўнгил Аллоҳда, қўл эса ишда бўлсин). Баҳоуддин Нақшбандий «гўшанишинлик» ва «таркидунёчилик»ни қатьий рад этган. Нақшбандийликда мурид тарбиясига алоҳида эътибор берилган. Шу сабабли бу таълимот Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистон, Туркия ҳатто Кавказ каби минтақаларда кенг тарқалган.
Юқорида қайд этилган тариқатлардан янги тармоқлар келиб чиққан ва улар ҳам алоҳида фаолият кўрсатишган. Ислом динининг бошқа давлатларда кенг тарқалишида тариқатларнинг амалий аҳамияти катта бўлиб, ҳозирга келиб тариқатлар сони уч юз элликдан ошиб кетган.
