Buch lesen: «Қылмыстық процесте бизнесті қорғау»

АЛҒЫ СӨЗ

Белгілі адвокат Тайыр Назхановтың кітабы қалың оқырманға арналған. Автор экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудың көп жылдық тәжірибесімен және жеке практикасында болған нақты мысалдарын көрсете отырып, бизнесті қылмыстық процестің шеңберіне негізсіз тартудан қалай қорғауға болатындығы туралы кәсіби кеңестер береді. Тайыр Күзекұлы қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыратын және кәсіпкерлерге ең өзекті сұрақтарға жауап табуға, қиын жағдайларды жеңуге ғана емес, сонымен қатар өте жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін көптеген қателіктердің алдын алуға шынайы көмектесетін ерекше кітап жазды.

Бизнесмен өз мүдделерін қорғауға тырысса, компаниялар мен кәсіпкерлерді негізсіз қудалаудан қорғау механизмі қаншалықты күрделі екенін түсіне алады. Автор бизнесмендер, заңгерлер және құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастың мінсіз үлгісін ұсынады, оның ұсынымдары істің сәтті аяқталу мүмкіндігін арттыруға, тергеудің қызыл таспасын болдырмауға кепілдік береді және көп жағдайда сот талқылауынан мүлдем аулақ болуға мүмкіндік береді.

Тайыр Назханов экономика саласындағы қылмыстар бойынша қорғаудың ерекшеліктері мен жалпы ерекшеліктеріне тоқтала отырып, ұрлықтың түрлі нысандарына: алаяқтыққа, иемденіп алуға және талан-таражға салуға ерекше назар аударады, себебі қазақстандық кәсіпкерлер нақ осы қылмыстарға қатысты негізсіз айыптауларға жиі ұшырайды. Жеке тараулар салық қылмыстарына, әдейі банкроттыққа және адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысының ерекшеліктеріне арналады.

Аталмыш кітапты Тайыр Назхановпен бірге жазған адвокат Дархан Дүйсембеков нормативтік-құқықтық базаны іріктеп, ҚР ҚПК, ҚР ҚК, Қазақстан Республикасы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының және заңға тәуелді актілердің нақты баптары мен ережелеріне сілтеме жасайды.

Кітапта сипатталған нақты қылмыстық істер, сауатты кеңестер және ақпаратты ұсынудың қарапайым түрі оны шынымен қызықты және пайдалы етеді. Жаңа басылым бизнесмендер, заңгерлер мен жаңа іс бастаған кәсіпкерлер үшін үстел кітабына айналады.

«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының төрағасы Райымбек Баталов

КІРІСПЕ

Құрметті оқырмандар, сіздердің назарларыңызға адвокат, LLM, Алматы қалалық адвокаттар алқасы президиумының мүшесі, «Назханов және Серіктестер» адвокаттық кеңсесінің басқарушы серіктесі – Тайыр Күзекұлы Назхановтың еңбегі мен экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудағы көп жылдық адвокаттық тәжірибесінің нәтижесі ұсынылған.

Қазақстандық бизнесті қылмыстық процесс шеңберіне негізсіз тартудан қорғау, өкінішке орай, біздің шындығымызда өзекті мәселе болып қалуда. Ұзақ мерзімді практикамен қалыптасқан сот-тергеу жүйесінің айыптау бағытын, оның ішінде экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша, сондай-ақ меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар аясындағы істерді өзгерту қиын. Автордың пікірінше, экономикалық және мүліктік қылмыстар бойынша істерге қатысуға маманданған адвокаттың орасан зор тәжірибесі қалың оқырман үшін қолжетімсіз болып келеді. Қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыруда қазақстандық адвокатураның рөлін асыра бағалау қиын, алайда бұл мамандық өкілдерінің еңбектерін кітап дүкендерінің сөрелерінен және еліміздің кітапханаларынан табу іс жүзінде мүмкін емес. Экономикалық қылмысқа қарсы күрес саласындағы әдістемелік ұсынымдар, ғылыми құралдар негізінен мамандандырылған ведомстволық жоғары оқу орындарында ғана бар, бірақ қарапайым оқырман оларға қолжеткізе алмайды. Айта кету керек, бұл қылмыстық қудалау органдарының өкілдері қызметінің нәтижесі, ал адвокатураның билігінде көптеген себептерге байланысты ғылыми орталықтар, жоғары оқу орындары жоқ. Бұл кітап бизнес

өкілдеріне, жаңа бастаған заңгерлер мен тәжірибелі адвокаттарға арналған авторлық кітаптар сериясының жалғасы болуы керек. Бұған дейін аталмыш автордың «Заң кеңестері» (2009), «Адвокатпен сұхбат» (2020), «Кибербуллингтен құқықтық қорғау түрлері» (2021) сынды кітаптары жарық көрген болатын.

Осы басылым оқырмандарға экономика саласындағы қылмыстық істерге басқа қырынан қарауға мүмкіндік береді және тергеудің әуре-сарсаңына жол бермеу үшін компаниялар мен кәсіпкерлерді құқық қорғау органдары тарапынан негізсіз қудалаудан қорғау, сондай-ақ жәбірленушілердің мүдделерін білдіру жөніндегі істерде автордың нақты және баға жетпес тәжірибесін пайдаланудың маңыздылығын түсінуге көмектеседі.

Кітапта автор қылмыстық процестің әрбір жеке сатысы үшін экономикалық қылмыстардағы қорғаныстың жалпы ерекшеліктеріне тоқталып, экономикалық қылмыстарға қорғаушы ретінде де, жәбірленушінің өкілі ретінде де қатысудағы жеке тәжірибесін ұсынады. Адвокаттың алаяқтық, иемдену, жымқыру сияқты ұрлау нысандары туралы істер бойынша қорғау әдістемесі тұрғысынан ең күрделі көзқарасы ашылады. Салық қылмыстары бойынша автор өзінің кәсіби қызметіндегі нақты фактілерге сілтеме жасай отырып, қорғаудың тактикалық ерекшеліктерін ашу тараулардың бірін алады. Қасақана банкроттыққа, сондай-ақ осындай қылмыстық істер аясында мүдделерді қалай қорғауға болатынына да назар аударылған. Жеке бір тарау адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысына және тәжірибеші адвокаттардың осы процедуралық мәртебеде қандай проблемаларға тап болатынына арналған.

Бірлескен автор – адвокат Дүйсембеков Дархан Мейрамұлымен бірге нормативтік-құқықтық база ірікте алына отырып, ҚР ҚПК, ҚР ҚК нақты баптары мен ережелеріне, Қазақстан Республикасының заңдарына, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына, заңға тәуелді актілерге сілтемелер көрсетілді, бұл өз кезегінде осы басылымның маңызды артықшылығы болып табылады. Сонымен қатар адвокаттар нақты қылмыстық істер бойынша жасалған іс жүргізу құжаттарының үлгілері мысал ретінде келтірілді.

Экономикалық қылмыстық істер бойынша қорғаудың ерекшелігі

Алдымен, заң бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық істер ҚР ҚК 8-тарауында, ал меншікке қарсы ҚР ҚК 6-тарауында айқындалғанынан бастайық. Осы қылмыс түрлерінің ішінде тәжірибеде жиі кездесетіндері -алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы), иемдену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 189- бабы), іс жүзінде жұмыстар орындалмай, қызметтер көрсетілмей, тауарлар тиеп-жөнелтілмей шот-фактура жазу бойынша іс-әрекеттер жасау (ҚР ҚК 216-бабы), қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және оған басшылық ету (ҚР ҚК 217- бабы), экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы), қасақана банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы), ҚР ҚК 245) және басқа да қылмыс құрамдары. Қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылық түрінің қызмет мәні ең алдымен ақша, бағалы қағаздар, пластикалық карталар, сондай-ақ жылжымайтын мүлік болып табылады.

Алайда экономикалық қызмет саласындағы істер басқа негіздер бойынша да жіктелуі мүмкін. Мысалы, шаруашылық қызметтің салалық ерекшелігі бойынша өндірісте, қоғамдық тамақтандыру, сауда саласында және т.б. экономика саласында және меншікке қарсы қылмыс жасау әдістері зауыттарда, елді мекендерді абаттандыру кәсіпорындарында, фармацевтикалық компанияларда және т.б. ерекшеленуі мүмкін.

Бұдан әрі аталған істердің кейбіреулері мемлекеттік салада, ал басқалары экономиканың мемлекеттік емес секторы саласында жасалады деген негізде бөлінуі мүмкін. Мысалы, жымқыру әртүрлі секторларда жасалуы мүмкін. Егер зиянкес – бюджеттік ұйымның басшысы болса, онда, әдетте, зиян тікелей мемлекетке келтіріледі, сол сияқты залал кәсіпкерге, жеке ұйымға келтірілген жымқыру істері де бар. Ал салық төлеуден жалтару тек мемлекеттік секторға зиянын тигізеді.

Жоғарыда айтылғандармен қатар рұқсат етілген экономикалық қызметке және тыйым салынған экономикалық қызметке қатысты істерді бөліп көрсетуге болады. Рұқсат етілген қызметке жалпы заңды негізде жүзеге асырылатын, яғни бұл кәсіпорындар ресми тіркелген, жұмыс істейтін, бірақ қылмыстық жолмен, мысалы, бюджетке салық төлеуден жалтаруға бағытталған кірістерді жасыру немесе азайту әрекеттерін жатқызуға болады. Немесе қолданыстағы кәсіпорында бас- тапқыда болмаған тауарларды жөнелту үшін шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласындағы тыйым салынған қызметке, мысалы, экономикалық контрабанданы, жалған ақша жасауды, қаржылық (инвестициялық) пирамида құруды, яғни іс-әрекеттерге тыйым салынған және бастапқы заңды бизнестегі заңдылықтан ауытқу нысаны бола алмайтын әрекеттер жасалған жағдайды жатқызуға болады.

Экономика саласындағы құқық бұзушылықтар қылмыстық кодекстің әртүрлі құрамдарының белгілеріне жататынына қарамастан, олардың ортақ сипаттамалары бар. Әдетте, субъектілер экономика саласында қызмет ететін басқарушылық, өндірістік, коммерциялық және басқа ұйымдардың қызметкерлері болып табылады. Айыпталатын әрекеттер олардың функционалдық міндеттерін бұзуына байланысты жасалады.

Құқық қорғау органдары экономикалық қылмыстық істерді тергеу кезінде мыналарға назар аударады: нормативтік құқықтық актілердің қандай ережелері бұзылды, субъект қандай жарғылық және өзге ішкі құжаттар негізінде қызметті жүзеге асырды, ниеттің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеу, залалдың мөлшері қандай, ол немен расталады, қатысушылар бар ма, олардың әрқайсысының рөлі, бухгалтерлік құжаттаманың болуы, ондағы бұрмаланулар, сондай-ақ өзге де мән-жайлар.

Экономикалық бағыттағы істер қылмыстық іс жүргізу заңдарын ғана емес, сондай-ақ азаматтық құқық пен салалық нормативтік құқықтық актілерді білуді талап етеді. Сонымен қатар көбінесе экономикалық саладағы істер өте ерекше болып келеді, мысалы, интернет-платформалар бойынша істер. Сондықтан ҚР Қаржы мониторингі агенттігінің орталық аппаратындағы тергеушілер соңғы уақытта қылмыстық істерді тергеу кезінде сарапшыларды тартуда. Сонымен қатар олардың цифрлық технологиялар, қаржы, құрылыс және т.б. сала- ларда түрлі рұқсаттары бар сарапшылар жұмыс істейтін дербес басқармалары бар. Қорғауды жүзеге асыру барысында ұзақ уақыт бойы сарапшы есепшілер, салық органдары, құрылысшылар, IT-мамандарымен жұмыс істеп келемін және бұл дұрыс та, өйткені бәрін білу мүмкін емес, ал сіз өзіңіздің клиентіңізбен сенімді қорғаныс желін құра білуіңіз керек.

Өкінішке орай, қылмыстық процестің жетілдірілмегендігіне байланысты іс жүзінде тергеудің келесі сатыларында адам күдікті болған кезде олардың процессуалдық тіркелуіне дау айту мүмкіндігі бола тұра, адвокат өзінің қорғауындағы адамға экономикалық істер бойынша нақты көмек көрсете алмайды. Қорғау және айыптау тараптарының теңдігі туралы декларативті түрде мәлімделуі мүмкін, бірақ іс жүзінде адвокаттың өкілеттіктері тергеушіге қарағанда аз. Мысалы, сотқа дейінгі тергеудің өте маңызды кезеңі – сот сараптамаларын тағайын- дау және қорытынды беру үшін мамандарды тарту. ҚР ҚПК 64, 70, 71, 272-баптарына сәйкес тергеуші тиісті қаулымен танысуға мүмкіндік бере отырып, сараптама тағайындалар алдында жәбірленушіні, күдіктіні, адвокатты хабардар етуге міндетті, бұл ретте адвокат-қорғаушыға тіпті қаулының көшірмесін алуға да рұқсат етіледі. Сараптама аяқталғаннан кейін тергеуші процеске қатысушыларды сараптамалық қорытындымен таныстыруға міндетті, бірақ тергеушілер көбінесе ықтимал күдіктінің процессуалдық мәртебесін тіркеуді соңғы сәтке дейін кешіктіреді, бұл адамды, әрине, мұндай құқықтары жоқ куәгер ретінде ресми түрде қалдырады. Осылайша, қорғаныс тарапының сараптама мен зерттеуді тағайындау туралы хабардар болу, содан кейін тиісті қорытындыларға уақтылы қол жеткізу құқықтары шектеледі. Сотқа дейінгі тергеу аяқталар алдында ғана бұл «куәгерлердің» мәртебесін күрт өзгертіп, оларды күдікті деп тану және олардың әрекеттерін саралау туралы шешімдер жариялайды.

Алайда, бұл ретте, сотқа дейінгі тергеудің басынан бастап тергеу күдікті деп тану туралы қаулы шығарылады деп санайтын адамдарға қатысты жасырын тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. ҚР ҚПК 232-бабы 7-бөлігінің 1, 4-тармақтарына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда, хабарда оны дайындайтын, жасайтын немесе жасаған адам ретінде көрсетілген, не оған қатысты оның тергеліп жатқан құқық бұзушылыққа қатысы бар не дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтері бар деп пайымдауға өзге де негіздер бар адамға қатысты, сондай-ақ, егер үшінші тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы ақпаратты алатын немесе беретін іс үшін маңызы бар. Сондай-ақ негізінен экономикалық және меншікке қарсы қылмыстар бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы арыздар бастапқыда нақты адамдарға қатысты берілетінін ескеру қажет.

Демек, бұл адамдар ҚР ҚПК 65-1-бабы 1-бөлігінің анықтамасын негізге ала отырып, қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады, оған сәйкес егер адамға қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарламада оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не оған қарсы қылмыстық процеске қатысушы куә айғақ берсе, бірақ осы адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, онда ол қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады. Ал жасырын тергеу әрекеттерін жүргізе алатын үшінші тұлғалар – бұл процеске куәгер ретінде қатысатын немесе тергеушіге ешқашан ресми түрде шақырылмаған, бірақ құқық қорғау органдарының қарауында болуы мүмкін адамдар. Осылайша, адам қылмыстық қудалау органдарының тарапынан оның жеке басына қызығушылықтың жоқтығы туралы бейқам түрде сенсе, сонымен бірге оған дәлелдемелер жиналады. Істің барлық материалдарымен танысу кезеңінде клиентіңіздің қаншалықты артық сөйлегенін оқып шығып, белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын қалай түсіндіруді ойлайсыз. Неліктен мұны ертерек жасау мүмкін емес? Бұл ҚР ҚПК 296-бабы 1-бөлігінде айқындалған қорғау тарабы үшін заңнамалық кедергі, соған сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам күдіктіге және оның қорғаушысына айыптаулар тізімін қоспағанда, тігілуі, нөмірленуі, іс парақтарының тізімдемесіне енгізілуі және тергеу органының мөрімен бекітілуі тиіс істің барлық материалдарын ұсынады. Танысу мақсатында заттай дәлелдемелер де ұсынылады және күдіктінің немесе оның қорғаушысының өтініші бойынша тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоса берілген болса, фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, слайдтар, өзге де ақпарат жеткізгіштер жаңғыртылады.

Экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерді кім тергейді? Шынымды айтсам, бәрі ҚР ҚПК бойынша қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы түрлерін тергеудің атаулы ведомствосы – аумақтық Экономикалық тергеу департаменттерімен (бұдан әрі – ЭТД) бірге ҚР Қаржы мониторингі агенттігі (бұдан әрі – ҚР ҚМА) болып табылады. Бірақ азаматтарға және мемлекеттік емес ұйымдарға қатысты жасалған иемдену, жымқыру, алаяқтық жөніндегі қылмыстық істер, сондай-ақ қаржылық (инвестициялық) пирамидаларды ұйымдастыру жөніндегі істер Ішкі істер органдарында тергеуде болады. Мемлекеттік қызметкерлерге қатысты қылмыстық істерді ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) тергейді. Тәжірибемде экономикалық қылмыстарды тіпті ҚР арнайы прокуратурасы мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бөлімшелері де тергейтінін кездестіріп жүрмін. Яғни, істердің осы санатын зерттеп, тергегісі келетіндер көп. Бұл жүйеліктің бұзылуы емес екенін атап өтейін, өйткені прокурорда ҚР ҚПК 193-бабы 1-бөлігі 12-тармағында көзделген айрықша өкілеттік бар, оған сәйкес прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ тергеп-тексерудің объективтілігі мен жеткіліктілігін қамтамасыз ету қажеттігіне байланысты ерекше жағдайларда қылмыстық қудалауды жүзеге асыра отырып, қылмыстық қудалау органының не қылмыстық процеске қатысушының жазбаша өтінішхаты бойынша істерді бір орган- нан екінші органға береді, не өзінің іс жүргізуіне қабылдайды және ҚПК-де белгіленген тергеулілігіне қарамастан оларды тергеп-тексереді.

Қорғау тапсырмасын қабылдағаннан кейін мен әдетте келесі әрекеттер жасаймын. Клиентпен сөйлескеннен, сұрақ қойғаннан кейін оның иелігіндегі процессуалдық құжаттармен танысқаннан соң хабарлама жазып, оны электрондық үкімет порталы арқылы тергеушіге клиентімнің мәртебесі туралы ақпарат беруді, сондай-ақ ҚР ҚПК бойынша өзінің мәртебесіне сәйкес оған және оның адвокатына қазірден бастап қолжетімді болатын құжаттармен танысу туралы өтінішхат жолдаймын. Егер осыған дейін клиентімнен жауап алынса, бірақ хаттаманың көшірмесі болмаса, онда тергеушіден онымен танысуға және одан қажетті мәліметтерді жазып алуға мүмкіндік беруін сұраймын, өйткені қорғаушының бұл құқығы ҚР ҚПК 70-бабы 2-бөлігінің 5-тармағында бекітілген. Хабарлама мен өтінішті тергеушіге оның WhatsApp қосымшасындағы нөміріне жіберемін. Сол күні ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі өңірлік басқар- масына қылмыстық істің қозғалысы бойынша статистикалық мәліметтерді, атап айтқанда, СДТБТ-де тіркелген күнін, ҚР ҚК сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған бабын, тергеп-тексеру мерзімінің үзілуі, тергеп-тексеру мерзімінің ұзартылуы туралы мәліметтерді, дерекқорда көрсетілген істің фабуласын, істердің бір өндіріске қосылуы, тергеу сотында санкцияларды алу туралы ақпаратты (мазмұнын ашпай, табиғи түрде), жәбірленушілер мен күдіктілер, алынған заттай дәлелдемелер туралы мәліметтерге адвокаттық сұрау саламын.

ҚР ҚПК 99-бабына сәйкес процеске қатысушы, оның ішінде адвокат, қылмыстық процесс барысында маңызы бар мән- жайларды анықтау, өтінішхатпен жүгінген адамның немесе олар өкілдік ететін адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін процестік әрекеттерді жүргізу немесе процестік шешімдер қабылдау туралы өтінішхаттармен тергеушіге жүгінуге құқылы. Осыған байланысты егер тергеуші менің өтінішіме 3 тәулік ішінде тиісті қаулы шығару арқылы жауап бермесе, ол мұны ҚР ҚПК 99-бабы бойынша жасауға міндетті, онда мен ҚР ҚПК 105-бабының тәртібімен осы істі қадағалайтын прокурорға шағым жазамын, ал қадағалау органы әрекет етпеген жағдайда, ҚР ҚПК 106-бабының тәртібімен тергеу сотына ұқсас шағыммен жүгінемін. Заңның көрсетілген нормасы тергеудің сотқа дейінгі сатысында заңдылықтың сақталуын сот бақылауының құқықтық тетігін бекітеді және тергеушінің немесе прокурордың әрекеті немесе әрекетсіздігін тікелей қозғайтын кез келген адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған. Әдетте шағым қаралғанға дейін немесе ол қаралған күні тергеуші адвокатпен белсенді түрде байланысқа шығады және түсінбеушілікті шешу үшін кездесу ұсынады. Жалпы тергеушімен болатын барлық қарым-қатынасты құжаттандыруды ұсынамын. Мысалы, тергеу әрекетінің сол хаттамасында жауап алғаннан кейін өтініш жазамын. Осылайша ол жоғалмайды, тергеуші оған жауап беруге мәжбүр болады, бірақ бұл оған ұнамайды. Ол менің әрекеттерімнің хаттаманы бұзғанын айтады, бірақ іс жүзінде олай емес, өйткені бұның бәрі заңмен рұқсат етілген. Мәселен, ҚР ҚПК 123-бабы 4-бөлігіне сәйкес, ауызша айтылған толықтырулар, түзетулер, ескертулер, қарсылықтар, өтінішхаттар мен шағымдар хаттамаға енгізіледі, ал жазбаша нысанда жазылғандар хаттамаға қоса беріледі. Бұдан басқа, ҚР ҚПК 199-бабы 6-бөлігіне сәйкес хаттама тергеу әрекетін жүргізуге қатысқан барлық адамдарға танысу үшін ұсынылады. Олар хаттамаға енгізілуі тиіс ескертулер жасау құқығы түсіндіріледі. Хаттамаға енгізілген барлық ескертулер, толықтырулар, түзетулер ескертілуі және осы адамдардың қолымен куәландырылуы тиіс.

Тергеушімен, прокурормен, сотпен қарым-қатынас – бұның барлығы сыртқы қорғаныс. Бірақ клиентпен, ішкі қорғаныспен қалай жұмыс жасау керек? Жалпы қылмыстық істерден айырмашылығы, экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша басынан бастап айғақтар беру, тергеуге құжаттарды көрсету қажет. Бұл неліктен маңызды, себебі көптеген адамдар экономикалық қылмыстар туралы істерде ең бастысы құжаттар деп санайды. Иә, дәл солай, бірақ осы дұрыс рәсімделген құжаттарды өзің тергеушіге бірінші көрсетіп, оның қатысы бар адамға деген қызығушылығын жоғалтатындай етіп түсіндіріп берген дұрыс. Тергеу – жедел тобы клиенттің кеңсесіне куәгерлерімен келіп, жәшік- терге салынған компьютерлері бар барлық құжаттарды тәркілеп, клиентті ешнәрсесіз қалдыруы сорақылық болып табылады. Тәркіленген құжаттардың көшірмелерін уақытысында жасамағандықтан, болашақта сол құжаттарға сілтеме жасай алмайды.

Сондай-ақ салық төлеуден жалтару үшін келесідей трюк қолданылады. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастау үшін салықтық тексеру актісі талап етілетіні белгілі. Егер берешек сомасы 50 мың АЕК-тен асатын болса, онда салық қызметкерлері актіні материалдарымен бірге қаржы мониторингі органдарына жібереді. Бірақ ол басқа жолмен де орын алады. Мысалы, тәжірибемде мынадай жағдай болды, букмекерлік кеңсенің басшылығы мен қызметкерлеріне қатысты құмар ойындар ережелерін бұзу бойынша сотқа дейінгі тергеу басталды. Осы іс аясында салықтық тексеру тағайындалды. Салық кодексі бойынша қылмыстық іс шеңберінде салықтық тексеру жүргізілген жағдайда хабарлама сот үкімінен кейін ғана шығарылады. Мәселен, ҚР Салық кодексі 159-бабы 4-бөлігіне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде салықтық тексеру жүргізілген жағдайда, өзіне қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізіліп жатқан салық төлеушіні тексеру нәтижелері туралы хабарлама қылмыстық істі қарау аяқталғаннан кейін шығарылады. Осылайша, кәсіпкердің азаматтық тәртіпте хабарламаға шағымдануға мүмкіндігі жоқ.

Бізде қазіргі таңда 01.01.2015 жылға дейін, яғни ҚР соңғы ҚПК заңды күшіне енгенге дейін болғандай тергеуге дейінгі тексеру жүргізілмейді. Енді сотқа дейінгі тергеудің басталғаны туралы адамдар тінту, құжаттар алынып, шоттар жабылып, контрагенттерден жауап алу жүргізіліп жатқан кезде ғана біледі. Алайда қылмыстық істің ашылғаны туралы мәлім бір белгілер арқылы анықтауға болады. Бұл туралы банктерден, мемлекеттік кіріс органдарынан сұрау салулар куәландыруы мүмкін. Кәсіпкер мұны сезгеннен кейін бірден бухгалтерлік есепті тексеруді қамтитын компанияның аудитін өзі жүргізуі керек. Оның үстіне мұндай тексерулерде «тәжірибелі» адамды сырттан шақырған дұрыс. Онымен бірге экономикалық қылмыстық істерге мамандандырылған адвокат құжаттаманы тексерген кезде құқықтық аудит жүргізу керек, өйткені тергеуші кейін оған өзінің айыптау призмасы арқылы қарайды. Кәсіпкер адвокатына барлығын ашық айтқаны абзал, сонда ол істі дәл сол жерде тезірек реттеп, осыған байланысты тиімді заң көмегін көрсетуге болады. Кәсіпкер бухгалтерлік есеп пен заңды құжаттарға аудит жүргізгеннен кейін өз құжаттарын ретке келтіруі керек. Бәрін сканерлеп, серверді кеңсе аумағынан тыс жерге көшіргені дұрыс. Келесі қадам – ұжыммен жұмыс. Бұл жерде адвокат қайтадан өз клиентімен, яғни компанияның меншік иесімен немесе директорымен жұмыс жасап, оған қызметкерлермен қарым-қатынас жасауды тапсыру керек. Неліктен бұл маңызды, себебі тергеуші мықты адвокаттарды әртүрлі заңсыз әдістермен істен шығаруға тырысады. Олар әдейі жалған айғақ беруге мәжбүрлеу сияқты себеп табады, онда қызметкер адвокат оны осылай айтуға бұйырды деп айтады.

Мұндай істер бойынша қорғаныстың әлсіз буыны компания қызметкерлері болып табылады, өйткені жауап алу бірінші солардан басталады. Оларды жүргізу барысында негізгі шешімдерді директордан басқа кім қабылдайтыны, олар қалай қабылданатыны, кімнің қандай қызметтік функциялары бар екені, куәгердің келісімшарт туралы не білетіні, оның орындалмауы сот тергеуіне себеп болғаны белгілі болады. Сондықтан куәгерге жауап алуға заң көмегін көрсету туралы келісімі болатын адвокатпен бірге барғаны дұрыс. Сотта куәгерлердің 10-12 сағат бойы адвокатсыз тергеушімен бірге су- сыз, тамақсыз, дәретханасыз отырдық және соңында хаттаманы оқымай-ақ жай ғана қашып құтылу үшін қол қойдық деп айтып жатқандарын көріп жүрміз. Онда бұл куәгер айтқандай жазылмаған. Сосын олар тергеушіні сотқа шақырады, ал прокурор оған «куәгерге қысым көрсеттіңіз бе?» деп сұрақ қойғанда, тергеуші «әрине, жоқ!» деп жауап береді. Ал сот өз кезегінде, тергеушіге сеніп, айыптау үкімін шығарады. Егер кәсіпкер өз қызметкерлерін уақтылы қорғауға, ешкімді азаптамауға және тергеу сатысында істі тоқтатуға шаралар қабылдаса, осының бәрін болдырмауға болады.

Жалпы басынан бастап экономикалық қылмыстық істерде маманданған адвокатпен жұмыс жасаған дұрыс. Мысалы, жедел уәкіл есепшіге қоңырау шалып, оған бір күн ішінде келісімшарттар мен құжаттарды әкелуді сұрайды. Есепші бірден бәрін орындай бастайды. Ал бұл іс жүзінде қажет пе? Мәселе мынада, келісім шартта кем дегенде екінші тарап бар, егер ол туралы ақпаратты оңға және солға тарататын болсаңыз, оның құқықтары бұзылуы мүмкін. Сондықтан заңда құпиялылық пен коммерциялық құпия туралы келісімде осындай талап бар. Тәркілеу шаралары қашан орын алады? ҚР ҚПК 253-бабына сәйкес іс үшін маңызы бар белгілі бір заттар мен құжаттарды, егер олардың қайда және кімде екені нақты белгілі болса, сонда тәркіленуге жататын мүлікті алып қою мақсатында тәркілеу жүргізіледі. ҚР ҚПК 254-бабы 1-бөлігінде коммерциялық құпияны құрайтын құжаттарды тәркілеу тергеу сотының санкциялауын талап ететіні көрсетілген. Тергеу соты рұқсат еткен тәркілеу туралы қаулыны талап ете отырып, клиент онымен танысуға құқылы, ал оның адвокаты көшірмесін жасап алуға құқылы. Сонымен бұл қаулыда тергеуші судьяға санкцияның не үшін қажет екенін түсіндіруі керек деген мотивациялық бөлім бар. Мұнда сіз толық болмаса да, бастапқы кезеңде кәсіпкер мен оның адвокаты үшін өте құнды ақпаратты, соның ішінде қылмыстық істің нөмірін, тергеушінің тегін, тергеу жүргізіліп жатқан қылмыстың мән-жайын, қай бап бойынша, қай уақыттан бастап тергеу басталғанын таба аласыз. Ал қаулымен танысқаннан кейін кәсіпкер тергеушіден қажетті құжаттарды жинауға уақыт сұрай алады. Құжаттарды жинау кезінде клиентке компьютерде құжаттаманың егжей-тегжейлі атауы бар құжаттардың толық тізімін теріп, оны флэшкаға жүктеуге кеңес беремін. Осылайша, өзі немесе қызметкері және адвокаты құжаттаманы беру кезінде уақытты үнемдейді. Тергеуші жай ғана флэшкадағы ақпаратты жүктеп, өзінің деректемелерін жазып, хаттаманы басып шығаруы керек бо- лады. Компания қызметкері тергеушінің қолы қойылған осы хаттаманың көшірмесін алуға құқылы. Мәселен, ҚР ҚПК 256- бабы 2, 4-бөліктеріне сәйкес алынған барлық заттардың жеке ерекшеліктерін нақты көрсете отырып, хаттамада көрсетілуі тиіс алу хаттамасының көшірмесі олар жүргізілген адамға қолхатпен беріледі. Егер тәркілеу ұйымда жүргізілсе, онда хаттаманың көшірмесі оның өкілдеріне қолхат арқылы тапсырылады. Сондай-ақ тәркілеу жұмыстарының барысын фотоға немесе бейнеге бекіту қажет екенін есте ұстаған жөн.

Сонымен қатар тәркілеу жұмыстары кезінде фото немесе видеоны тіркеу керек екенін ескеріңіз.

Мұның бәрі салықтық тексеру жағдайында инспекторға осы хаттаманы ұсыну үшін қажет, ол өз кезегінде осы хаттаманы немесе алынған құжаттарды өз бетінше сұрай алады. Сол себепті заңға сәйкес шығарылған тәркілеу туралы қаулыны сұрауыңыз қажет. Бұл біріншіден, ал екіншіден, осы құжаттарды тапсырған кезде жедел уәкіл немесе тергеуші есепшімен сөйлесуге ниет білдіреді және онда есепші не туралы айтатыны әлі белгісіз, негізінен экономикалық қылмыстық істер бойынша көбіне директор мен есепшіні жауапқа тартатынын түсіну керек.

Құжаттарды беру әрдайым тыныш бола бермейді. Экономикалық қылмыстық істер бойынша кең таралған тінту сияқты тергеу әрекеті де бар, ол ҚР ҚПК 252-бабы 1-бөлігіне сәйкес іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және тәркілеу, оның ішінде тыйым салынуға жататын мүлікті табу мақсатында жүргізіледі. Әдетте олар бір уақытта кеңсенің орналасқан жерінде де, директордың, есепшінің және негізгі менеджерлердің тұрғылықты жерінде де әртүрлі мекен жайлар бойынша бірнеше тінтулер жүргізеді. Тергеуші ретінде тінту жүргізген және адвокат ретінде қатысқан адам ретінде тінтуге дайындық неғұрлым жақсы болса, іс соғұрлым жақсы болады деп айта аламын. Бұл тергеушіге де, тінту жүргізілетін адамға да қатысты. Тінту жұмыстары алдында кеңсе немесе пәтер терезелерінің астында жедел бөлімшелердің қызметкерлері тұрады, сондықтан бірдеңені лақтырып тастай аласыз деп күтудің қажеті жоқ, өйткені ол ерте ме кеш пе анықталады. Тінту басталар алдында тергеуші куәгерлердің қатысуы- мен бейнекамераға тінту жүргізу туралы қаулы жариялайды және тінту жүргізіліп жатқан адамға қолын қойғызып онымен танысуға, ал адвокат-қорғаушы қатысқан жағдайда соңғысына осы қаулының көшірмесін алуға мүмкіндік беруі тиіс.

Әдетте олар тергеу сотының санкциясымен дайын болып келеді. Алайда кейде олқылықтар да болып тұрады. Мысалы, тінту туралы қаулыда мекенжайдың дұрыс берілмеуі әбден мүмкін. Тінту орнында жасырын бейнебақылау камерасы болғаны жақсы. Бұл кейіннен құқық қорғау органдары қызметкерлері әрекетінің заңсыздығы туралы хабарлау үшін қажет. Куәгерлердің өздерімен бірге келгендер емес, көршілердің болғанын талап етіңіз. Иә, бұл жағымсыз, ұят. Бірақ осы- лайша сіз тәртіп сақшылары заңсыз әрекеттерінің куәгерлері болатынына сенімді боласыз. Заң куәгерлердің ең аз санын шектейді, бірақ жоғарғы шекті шектемейді, сондықтан тінтуді бастамас бұрын көршілеріңізден тағы бірнеше куәгердің қатысуын сұраңыз. Бұл түсінік ҚР ҚПК 82-бабы 3-бөлігінің мәнінен туындайды, оған сәйкес тергеу әрекеттерін жүргізуге кемінде екі куәгер қатысады.

Жедел уәкілдердің бейнекамераның, компания басшысы мен қызметкерлерінің назарынан тыс қалып, сіздің тұрғын немесе кеңсе орын-жайыңыздағы бөлмелер бойынша таралуына жол бермеңіз. Сондай-ақ компанияның барлық қызметкерлерін бір кеңсеге орналастырып, ал құқық қорғау органдарының қызметкерлері кеңседе немесе пәтерде еркін серуендеуіне жол бермеу керек. Барлық кабинеттер, бөлмелер құлыптаулы, ал есіктердің кілттері сізде болғаны дұрыс. Тінтудің барлық қатысушылары бір жерде болатындай етіп оларды кезекпен ашыңыз. Хаттаманы толтыратын тергеушінің жанында отырмаңыз, тінту жүргізетіндердің қасында болыңыз. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері қызметкерлеріңіздің біреуімен жеке қарым-қатынас орнатып, олармен сенімді әңгімелер жүргізуіне жол бермеңіз.

Бұл – заңсыз әрекет. ҚР ҚПК бойынша тінту барысында ешқандай сауалнама, әңгіме қарастырылмаған. Мәселен, ҚР ҚПК 254-бабы 12-бөлігіне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам тінту жүргізілетін үй-жайдағы немесе сол жердегі адамдарға және осы үй-жайға немесе орынға келген адамдарға тінту аяқталғанға дейін оны тастап кетуге, сондай-ақ бір-бірімен немесе өзге де адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы. Тінту жүріп жатқандықтан, қылмыстық іс бар және қауіпсіздік күштерімен кез келген қарым-қатынас құжатталуы керек. Егер қауіпсіздік күштері тінту жүргізуге келсе, онда оны жүргізу кезінде басқа да артық әрекеттер жүргізуге жол берілмейді. Алайда бұл оларға тінту аяқталғаннан кейін компания қызметкерлері мен жетекшісінің эмоционалды күйзелісін пайдаланып, дереу куәгер ретінде жауап алуға тыйым салмайды (адвокаттың оларға бұл процедуралық мәртебеде міндетті емес екенін әдейі түсіндіру арқылы). Ал психологиялық қысымға ұшыраған адамдардың жауап алу кезінде адвокатсыз не айтатынын, осыған дейін айтқан болатынмын.