Mikrokosmos "człowieka poczciwego" według Mikołaja Reja . Studia z antropologii kultury szlachty polskiej XVI w.

SPIS TREŚCI

WSTĘP

1. Uzasadnienie podjęcia tematu ............................................................. 13

2. Przedmiot badań ................................................................................... 21

3. Cel pracy i problemy badawcze .......................................................... 24

4. Konstrukcja pracy .................................................................................. 26

5. Metody badawcze ................................................................................. 29

6. Podstawa źródłowa ............................................................................... 34

CZĘŚĆ PIERWSZA

„SZPETNA CHOROBA”. CHOROBY „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” I ICH LECZENIE

1. Wprowadzenie ....................................................................................... 39

2. „Cztery wilgotności w człowieku”.

Teoria czterech temperamentów ......................................................... 43

3. „Anoś już pewien zdrowia, boć go wszyscy życzą”.

Profilaktyka zdrowotna ........................................................................ 52

4. „Przyjmij to jako dopust boży”.

Choroba jako konsekwencja ingerencji Boga ..................................... 61

5. „Przygody cielesne”. Inne przyczyny zapadania na choroby ......... 65

6. „Rozliczność potraw czyni rozliczność wrzodów”.

Konsekwencje braku umiaru w jedzeniu i piciu ............................... 72

7. „Grube potrawy jedzą, ale tylko do sytości”.

Dobór produktów żywnościowych .................................................... 78

8. „Jednego guzy a bliska franca frasuje”.

Przyczyny i objawy syfilisu ................................................................. 81

9. „Flegma w piersiach skrzypi”.

Kłopoty z układem oddechowym i inne dolegliwości ..................... 88

10. „Azaż nie widamy rąk, nóg połamanych?”.

Złamania kończyn i inne defekty ciała ............................................... 93

11. „Frasunk a kłopoty”.

Sposoby leczenia przypadłości o etiologii psychicznej .................... 96

12. „Każdej chorobie wczas zabiegaj”.

Pierwsze objawy chorobowe ciała i duszy ......................................... 100

13. „Doktor będzie pulsu macał”.

Metody badania chorego i diagnozowania choroby ........................ 102

14. „Dwa palce sobie w gębę tka”.

Wymioty i purganse jako metoda lecznicza ...................................... 105

15. „Syropki wdzięczne”. Uniwersalne leki .............................................. 110

16. „Z nadobnych ziółek przysmaki”.

Rola ziół w życiu codziennym ............................................................. 114

17. „Leda ziółkiem snadnie zagoić”. Zioła w lecznictwie i w kuchni .. 120

18. „Lekarstwa a agaryku potrzeba”. Leki łagodzące i gryzące ........... 131

19. „I dziwne lekarstwa, i z dziwnymi przezwiski”.

Łacińskie nazwy leków ......................................................................... 134

20. Znaczenie „aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków

rozlicznych rzemięśników” .................................................................. 140

21. „To najlepszy doktor, co się sam uleczy”.

Rola lekarzy w procesie leczenia ......................................................... 144

22. „Owi srodzy barwirze, jako katowie”. Lekarze niższej kategorii ... 152

23. Wnioski ................................................................................................... 159

CZĘŚĆ DRUGA

„ZDROWE A CHĘDOGIE JEDŁO PODAĆ”. POŻYWIENIE „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO”

1. Wprowadzenie ....................................................................................... 165

2. Badania nad historią pożywienia ........................................................ 170

3. Książki kucharskie w Europie ............................................................. 175

4. Pierwsza polska książka kucharska .................................................... 178

5. „Izaż nie lepsza piękna a poczciwa biesiada niżli wszeteczna,

sromotna a wstydliwa?”. Typologia biesiad ...................................... 180

6. „Koszt a rozliczność potraw wymyślnych”. Wydatki ponoszone

na organizowanie biesiad i na wykwintne jedzenie ......................... 188

7. „Biada wam, których brzuch Bogiem jest”. Grzech obżarstwa ...... 191

8. „Pijany ku bestyjej podobien”. Ocena pijaństwa .............................. 198

9. „Leżał na ziemi, nie jadł ani pił”.

Spożywanie jedzenia a stan emocjonalny człowieka ....................... 208

10. „Już wszytkim równo nalewaj”.

Stratyfikacja społeczna a sfera jedzenia .............................................. 212

11. „Sprośne a brzydkie sprawy i obyczaje ludzkie”.

Kultura jedzenia i picia ......................................................................... 215

12. „Łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona”. Zastawa stołowa .... 220

13. „Potrawa w pośrzodku za dyjabła stoi”.

Wykwintne potrawy i wymyślne kształty dań ................................. 234

14. „Pieczenia wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku,

a kapłon tłusty z kloskami dowiera”. Potrawy mięsne .................... 241

15. „Bo i rosołek barzo smaczny”. Obecność zup w jadłospisie ........... 253

16. „Karasi, karpi, okuni i szczuczek sobie nałowić”.

Ryby i potrawy rybne ........................................................................... 257

17. „Nie będą się mogli nigdy nasycić chleba swego”.

Produkty mączne w jadłospisie ........................................................... 264

18. „Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże”.

Nabiał w diecie i inne dodatki ............................................................. 272

19. „Rydzyków nasolić, grzybków nasuszyć”. Grzyby ......................... 275

20. „Kapusty, rzepy, pasternaki, piotruszki i ine rzeczy”.

Warzywa i ich przetwory ..................................................................... 277

21. „Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki”.

Owoce i owocowe dania ....................................................................... 284

22. „Przysmaki do potraw”. Przyprawy korzenne i inne ...................... 290

23. „Bijanka z marcepanem”. Desery, torty, słodycze ............................ 308

24. „Pragnącemu wodę jaką”. Kulturowe znaczenie wody .................. 312

25. „Cebrem piwo piją”. Spożycie piwa ................................................... 319

26. „Bo już musi być wino”. Kultura picia wina ..................................... 328

27. „Pół garnca gorzałki w gardło”.

Produkcja i spożycie innych napojów alkoholowych ...................... 343

28. „Przysmak do chuci – przegłodzenie”. Diety, posty i głód ............. 355

29. „Wiele jadał i pijał”.

Upodobania smakowe i zwyczaje żywieniowe Mikołaja Reja ........ 366

30. Wnioski ................................................................................................... 370

CZĘŚĆ TRZECIA

„BRUDU TROCHĘ ZMYJESZ Z CIAŁA”. HIGIENA I ESTETYKA ŻYCIA CODZIENNEGO

1. Wprowadzenie ....................................................................................... 381

2. „Umyj szłapy, boć na nich błota pełno wszędy”.

Kąpiele całego ciała ............................................................................... 387

3. „Przyszedł po wielkim upracowaniu do jakiej pięknej

a woniającej łaźniej”. Kąpiele w łaźni ................................................. 398

4. „Sobie w rękaw wody naleje”. Troska o czystość rąk ...................... 407

5. „Paznogcie obrzezujesz”. Higiena paznokci ..................................... 413

6. „Włosy z głowy i z brody ostrzygasz”.

Higiena włosów i skóry głowy ............................................................ 417

7. „A gnidy pod kołnierzem siedzą we trzy rzędy”. Wszy i ludzie ... 424

8. „Wonia nie cudna zalatuje”.

Nieprzyjemne doznania zapachowe ................................................... 433

9. „Owe wdzięczne wonności z gęby, z nosa cuchną”.

Higiena jamy ustnej ............................................................................... 442

10. „Nie pomogą mu nic perfumy: przedsię będzie śmierdział

jako kozieł”. Stosunek do perfum ....................................................... 447

11. „Chłop, co srał za dębem”. Załatwianie potrzeb fizjologicznych ... 453

12. „Do wychodu już go potym wetkał!”.

Miejsca przeznaczone do załatwiania potrzeb naturalnych ............ 464

13. „Zadkiem barziej trzasnąć”. Puszczanie wiatrów ............................ 470

14. „Na brzuch sobie pluje”. Spluwanie i smarkanie ............................. 475

15. „Brudne koszulki zejmują”. Schludny ubiór ..................................... 479

16. „Siedzi między okopciałemi ścianami”. Czystość pomieszczeń ..... 483

17. „Polezie do śmierdzącej pierzyny”.

Utrzymywanie w czystości bielizny pościelowej .............................. 488

18. „Próżno kąpiesz z wierzchu ciało, Jeśli wewnątrz co przywrzało”.

Higiena ciała a brud duszy. Oczyszczenie duchowe ........................ 490

19. „A natrzy się, jako gorzałką a oliwą a mydełkiem”.

Przybory toaletowe. Zabiegi kosmetyczne ........................................ 497

20. Wnioski ................................................................................................... 502

ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 507

BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 517

SPIS ILUSTRACJI .................................................................................................... 565

INDEKS NAZWISK ................................................................................................. 569