Сляды волатаў

Укладальнік і аўтар уступных артыкулаў – старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі А. М. Карлюкевіч

У афармленні вокладкі выкарыстана рэпрадукцыя карціны «Ранішні туман» Л. Д. Шчамялёва з калекцыі Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь

© Жук А. А., 2024

© Ягоўдзік У. І., 2024

© Карлюкевіч А. М., 2024

© Шчамялёў Л. Д., выява на вокладцы, 2024

© Карлюкевіч А. М., укладанне,

Мастацкі позірк на прыроду

Літаратура на прыродазнаўчую, экалагічную тэматыку заўсёды прыцягвала ўвагу чытачоў розных узростаў. Мабыць, сёння яна прыцягвае ўвагу чытача асабліва настойліва. Схаваўшыся ад лясоў, рэк, азёр і тым болей балот у прыязную гарадскую зону камфорту, мы ўсё ж кожную сустрэчу з жывой прыродай успрымаем як жаданае адкрыццё. Узімку нас вабяць укрытыя снежнай коўдрай дрэвы, мы здзіўляемся ледзяному покрыву водных артэрый Радзімы, захапляемся ўзорамі сняжынак, што ляцяць насустрач нам, нагадваючы зіхатлівыя і недасягальныя зоркі. Ды ці мала сустрэч і адкрыццяў дораць беларускія краявіды не толькі ўзімку, але і летам, восенню, вясною?..

Традыцыяй беларускай літаратуры заўжды было і застаецца апісанне прыродных з’яў, іх мастацкае ўзвышэнне, захапленне стасункамі чалавека з навакольным асяроддзем.

Пра вечнасць і бясконцасць прыроды як падараванага нам шчасця існавання ў гармоніі з сонцам і паветрам, з вадою і зямлёю многія беларускія пісьменнікі імкнуліся і імкнуцца сёння распавесці юным чытачам нашай Айчыны. Творы Янкі Маўра, Уладзіміра Дубоўкі, Віталя Вольскага і іншых аўтараў, кожны з якіх абраў разнажанравы падыход да асвятлення ўласных сустрэч з прыродай, складаюць велізарную бібліятэку беларускай мастацкай прыродазнаўчай літаратуры. Праходзяць дзесяцігоддзі з часу іх напісання, як у выпадку з «Палескімі рабінзонамі» Янкі Маўра ці «Жоўтай акацыяй» Уладзіміра Дубоўкі, а чытацкая ўвага да гэтых і іншых аповесцей і апавяданняў не меншае!.. А колькі адкрыццяў дораць нам кнігі Віталя Вольскага «Па лясных сцежках», «У лясах над Бярозай», «Месяц за месяцам», «На бабровых азёрах», «Чайкі над Нараччу», «Родны край», «Дзень добры, Бяроза»!..

Сваімі ўражаннямі ад паходаў у лес, на рэчку, ад сустрэч са звярамі і птушкамі, якія адбываліся на працягу многіх гадоў жыцця, натхнёна дзяліліся ў сваіх кнігах Яраслаў Пархута, Змітрок Бяспалы, Рыгор Ігнаценка… Услухайцеся нават у самі назвы кніг вясковага настаўніка музыкі і спеваў з вёскі Паплавы Бярэзінскага раёна, што на Міншчыне, Рыгора Канстанцінавіча Ігнаценкі: «Лясныя тынкоўшчыкі», «Урок у лесе», «Дзе матылькі зімуюць», «У зімовым садку», «Карабель вясны». Быў час, калі і ў Мінску, і ў Маскве ў перакладзе на рускую мову яны выдаваліся шматтысячнымі тыражамі… А ў Васіля Жушмы, які і зараз жыве і працуе ў Іванаве, на Берасцейшчыне, ёсць кніга з назвай «Гарэза». Яна прысвечана толькі аднаму персанажу – звычайнай вавёрцы, якую пісьменнік спаткаў, любуючыся хараством ваколіц свайго гарадка. А кніжкі Змітрака Бяспалага «Лясныя хітруны», «У лясной каморы», «Мядзведзеў пачастунак», «Дзіўны птах», «Страшны звер»?.. У кожнай з гэтых невялікіх па памерах кніжачак – уважлівае назіранне за братамі нашымі меншымі: звярамі, птушкамі, насякомымі…

Прыходзячы ў школьныя і гарадскія бібліятэкі, юныя чытачы часцей бяруць з паліц кнігі з творамі вядомых, легендарных рускіх пісьменнікаў-прыродазнаўцаў – Канстанціна Паўстоўскага, Міхаіла Прышвіна, Барыса Жыткова, Георгія Скрабіцкага, Веры Чаплінай, Віталія Біянкі, Івана Сакалова-Мікітава і інш. Сапраўды, іх сакавітая, выпеставаная ў выніку многіх падарожжаў і адкрыццяў проза надзвычай прыцягальная. Але хацелася б параіць чытачам не абмінаць творы беларускіх пісьменнікаў-прыродазнаўцаў. У апошнія дзесяцігоддзі кніг на тэму прыроды выйшла даволі шмат: «Вочы зямлі», «Прыродны азбукоўнік», «Крылатыя суседзі», «Начны князь», «Ягадная паляна» Уладзіміра Ягоўдзіка, «Птушкі», «Расліны», «Як рассмяшыць папугая» Алеся Бадака, «Лаві зайца!» Алеся Жука… З некаторымі творамі беларускіх пісьменнікаў, прысвечанымі роднай прыродзе, чытачы сустрэнуцца і ў гэтым томіку з серыі «Сучасная беларуская літаратура». Але, паверце, у ім змясцілася толькі малая частка ўсіх захопленых, узнёслых расповедаў пра нашы родныя краявіды і іх насельнікаў.

Алесь Карлюкевіч,

старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі

Алесь Жук

З ЛЮБОЎЮ ДА РОДНАЙ СТАРОНКІ

Алесь (Аляксандр Аляксандравіч) Жук нарадзіўся ў 1947 г. у вёсцы Клешаў Слуцкага раёна, на Міншчыне. У 1970 г. скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Працаваў рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура», намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Маладосць». У 1980–1986 гг. быў галоўным рэдактарам газеты «Літаратура і мастацтва». У 1986–1990 гг. працаваў сакратаром Саюза пісьменнікаў БССР, у 1990–1997 гг. – намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Полымя». У 1997–2002 гг. – галоўны рэдактар часопіса «Нёман». У 2003–2005 гг. – галоўны рэдактар часопіса «Беларусь». Памёр 15 кастрычніка 2022 г.

Апавяданні пісьменніка друкуюцца з сярэдзіны 1960-х гг. Першая кніга – «Асеннія халады» – пабачыла свет у 1972 г. Маладога празаіка адразу заўважыла літаратурная крытыка ў Мінску і Маскве. Творы Алеся Жука пачалі перакладацца на розныя мовы. Выйшлі кнігі «Паляванне на старых азёрах», «Зоркі над палігонам», «Не забывай мяне», «Паляванне на Апошняга Жураўля» і інш. Па некаторых творах былі пастаўлены кінафільмы і спектаклі.

Пісьменнік – лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь імя Якуба Коласа, літаратурнай прэміі імя І. Мележа, Нацыянальнай літаратурнай прэміі Рэспублікі Беларусь.

Кніга «Лаві зайца!», якую Алесь Жук напісаў у канцы свайго жыцця, нагадвае размову дзядулі з унукам і ўвогуле са сваімі нашчадкамі пра родную прыроду, яе неўміручасць. Але – і гэта тонка падкрэслена на старонках апавяданняў, нарысаў, што склалі кнігу, – вечнасць прыроды залежыць ад чалавека, ад яго разумнага стаўлення да жывёл і раслін, рэк і азёр, паветра, да нашай роднай зямлі. Любоў да Айчыны, да багаццяў, якімі спрадвеку яна адорана, – гэта ў тым ліку і вялікая праца, вялікі клопат пра зберажэнне гэтых багаццяў. Клопат як дарослых, так і дзяцей!..

Лаві зайца!
`Апавяданні

Лясныя кветкі і мурашкі

Аздабленнем вясновага лесу, калі і зеляніны яшчэ амаль няма, калі і снег яшчэ не зусім сышоў, з’яўляюцца вясновыя кветкі. На высокіх сцяблінках паказваюцца белыя кветачкі, якія людзі называюць падснежнікамі. Гэта анемона белая, хаця між белых трапляюцца і жоўтыя. А за імі прыходзіць час пралесак, прыгожых сіне-фіялетавых кветак, якія густа ўсцілаюць зямлю пад дрэвамі, і на сонечных лясных пагорках, і ў прагалінах між суровых зялёных ялін. За імі белая сціплая анемона робіцца незаўважнай. У дадатак да пралесак прыходзяць лясныя фіялкі, пяшчотныя сіне-ліловыя кветкі. На гэтым сіне-фіялетава-ліловым фоне сапраўднымі каралямі выглядаюць ландышы – большыя ростам, з сакаўнымі лістамі, між якіх, быццам пацеркі, нанізаны на сцябліны круглыя шарыкі кветак. Ды і водар ландыша намнога мацнейшы, чым тонкі пах фіялак. Крыху пазней з’явяцца і ключыкі – першацвет вясновы. Кветкі ў яго невялікія, сабраныя парасончыкам, бледна-ліловыя, жоўтыя ў сярэдзіне.

Любяць лясныя кветкі за іх прыгажосць людзі. Але і вялікія рудыя лясныя мурашкі – мурашы – таксама. Праўда, цікавяцца яны фіялкамі, калі на іх з’явіцца насенне. Зярняткі фіялак схаваныя ў кропелькі смачнага фіялетавага соку. Вось з-за гэтага соку, якім мурашы любяць ласавацца, яны і разносяць насенне фіялак. Сок мурашы абсмоктваюць, а зярняткі застаюцца на зямлі, і з кожнага наступнаю вясною вырасце новы кусцік фіялак. Ну чым не кветкаводы гэтыя лясныя мурашкі?

Зімовыя птушкі

Летам, калі з выраю вяртаюцца ўсе нашы птушкі, іх галасамі ад досвітку да ночы звіняць і лес, і поле, і гарадскія паркі і скверы. За імі не чутно і не заўважна тых птушак, якія застаюцца з намі на зіму, яны не такія спеўныя і іх не так і многа. Застаюцца вядомыя нам яшчэ з казак сарокі-белабокі, яны не толькі ў лесе жывуць, але і ў горадзе, трашчаць аднолькава і там і тут. А вось іншая птушка не надта любіць паказвацца на вочы, яна скрытная, хуткая, вялікая і прыгожая: рознакаляровая, з блакітным пер’ем на крылах. Корміцца пераважна насякомымі, а ўвосень – жалудамі. Іх яна запасае на зіму, хавае ў мох. З тых жалудоў, якія не знойдзе зімою, вясною прарастаюць маладыя дубкі. Завуць гэтую прыгажуню сойка.

Сінічкі ўсім нам добра вядомыя сваім зялёным колерам з рознымі адценнямі і меладычным пацінькваннем. Сінічкі ў нашым лесе жывуць розныя: даўгахвостыя, чубатыя, чорнагаловыя і самыя маленькія – сінічкі-гаічкі. Мы найбольш бачым і ведаем сініцу вялікую, з халадамі яна завітвае да нас і ў гарады, ахвотна жыве ў парках і скверах, у садах. Для сінічак майструюць і развешваюць на дрэвах спецыяльныя домікі – сінічнікі, падобныя на шпакоўні, толькі памерам меншыя. Сінічкі знішчаюць многа насякомых-шкоднікаў.

Яшчэ ў лясным гушчары жыве попаўзень. Ён падобны на вялікую сініцу, але цела яго больш выцягнутае і хвост зусім кароценькі. Пер’е ў яго на спіне блакітна-шэрае, брушка белае, бакі рыжавата-карычневыя. Попаўзень умее хутка бегаць па галінах і ствалах дрэў знізу ўверх і зверху ўніз. Гэта ён шукае ў трэшчынках кары лічынак і насякомых, якімі корміцца.

Яшчэ жыве ў лясным гушчары самая маленькая наша птушка – жоўтагаловы каралёк. У народзе яго называюць валовым вочкам, такі ён маленькі. Пер’е пушыстае, афарбоўка падобная на попаўзневу, толькі на крыльцах ёсць белыя аконцы. Жыве пераважна ў яловых лясах.

А сапраўдны кароль яловага лесу – крыжадзюбяловік. Птушка велікаватая, зверху буравата-чырвоная, караткахвостая, дзюба моцная і на канцы перакрыжаваная. Корміцца пераважна насеннем яловых шышак: сядзе на шышку галавою ўніз і вельмі спраўна лушчыць крывой, перакрыжаванай дзюбай. Гэта самая зімовая птушка: у лютым крыжадзюбіха выседжвае птушанят. Песня крыжадзюбава – моцны свіст, у якім выразна чуваць «клёклё». За гэта яго яшчэ і клястом завуць.

Зімуе разам з намі і прыгожая, лімонна-жоўтая, як кветка, пеўчая птушка аўсянка, якая корміцца насеннем траў і раслін, насякомымі. Калі надыходзяць вялікія маразы, аўсянка ненадоўга адлятае на поўдзень краіны, а з пацяпленнем вяртаецца назад.

Але самымі прыгожымі зімовымі птушкамі-кветкамі з’яўляюцца снегіры, якіх яшчэ гілямі завуць. Хто не любаваўся іхнімі чародкамі на аснежаных дрэвах! Здаецца, што нехта невядомы развесіў на галінах чырвоныя ружы. У нас снегіроў жыве нямнога, а зімою мы іх бачым так часта, таму што яны прылятаюць да нас з паўночных краёў.

Кветкавы гадзіннік

Усе мы карыстаемся гадзіннікамі і ведаем, што гадзіннікі ёсць наручныя, насценныя, настольныя, кішэнныя. Ёсць з боем кожную гадзіну, з зязюліным куваннем, з будзільнікам, які пабудзіць у патрэбны час… – усе вось так адразу і не пералічыш.

Каб вызначыць час, людзі спачатку запаміналі месцазнаходжанне сонца на небе, потым навучыліся больш дакладна вызначаць час па даўжыні ценю ад палачкі, уваткнутай у зямлю. Такі гадзіннік называўся сонечным.

Але ж самы маляўнічы і самы прыгожы гадзіннік прыдумаў шведскі вучоны-біёлаг Карл Ліней яшчэ ў васямнаццатым стагоддзі. Ён у адпаведным парадку высадзіў на клумбе розныя кветкі, якія і паказвалі час.

Справа ў тым, што кожная кветка толькі ў адпаведны час сутак цалкам распрамляе свае пялёсткі.

Жоўты казлабарод разгортвае кветкі яшчэ на дасвецці, у тры гадзіны. За ім прачынаецца блакітная цыкорыя, запунсавее мак, маленькімі сонейкамі зажаўцеюць кветкі дзьмухаўца. У шэсць гадзін раніцы ўсцешыць вока сваім блакітам ільняное поле, потым бледна-фіялетава закалышуцца кветкі бульбоўніку, жарынкамі загарацца палявыя гваздзікі. У восем гадзін раскрыецца вадзяная лілія, а ў дзевяць – кісліца ў лесе…

Пасля абеду кветкі пачынаюць засынаць. Першым згорнецца ранні казлабарод, за ім дзьмухаўцы, казялец, стане толькі зялёным ільняное поле, але да самага заходу сонца будуць цешыць вока кветкі шыпшыны.

Бачыце, каб даведацца, колькі гадзін, не абавязкова нават ладзіць клумбу, трэба толькі ведаць кветкі і запомніць, калі яны прачынаюцца і засынаюць.

Вядома, кветкавы гадзіннік не такі дакладны, як іншыя прыдуманыя чалавекам. Ды і працуе ён толькі ў сонечнае надвор’е. Але ж карыстацца ім цікава, бо міжволі пазнаёмішся з рознымі кветкамі. І чым будзеш больш іх ведаць, тым дакладней вызначыш час.

Хто на балоце жыве

На Беларусі амаль сем тысяч балот, яны займаюць тэрыторыю большую за два з палавінай мільёны гектараў. Балоты – гэта тарфяныя глебы таўшчынёй тры і болей метры, перанасычаныя вільгаццю. Хто жыве на балотах? Балотныя птушкі, найбольш кулікі. У народзе і прымаўка ёсць: «Кожны кулік сваё балота хваліць».

ГАРШНЕП – самы маленькі і самы нешматлікі кулік, які любіць нашы паўночныя балоты. Велічынёй ён з дзіцячы кулачок. Як ва ўсіх кулікоў, у яго даўгаватая дзюба і гэткія ж ножкі. Дзюба даўгаватая, каб з балотнай гразі ежу даставаць. Галава і спіна ў яго чорныя, бакі светла-рыжыя, калі спалохана ўзлятае, крычыць «чы-вік». Умее добра хавацца, яго не часта ўгледзіш. Гняздо робіць на балотных купінах. Нясе тры-чатыры яйкі, з якіх вылупліваюцца птушаняты.

БАКАС – удвая большы за гаршнепа, жыве не толькі на балотах, але і на мокрых лугах, узлесках. Корміцца чарвякамі, слімакамі, лічынкамі мух, камароў, іншымі насякомымі.

Пер’е на хвасце рыжае з папярочнымі палосамі і белымі кончыкамі. Гэтым сваім хвастом бакас і «спявае» вясною. Падымаецца высока ў неба і каменем падае ўніз. Хваставое пер’е пачынае трымцець ад паветра, і чуецца, быццам баранчык бляе. За гэту «песню» бакаса ў народзе баранчыкам завуць. Яйкі ў бакаса падобныя на маленькія грушы. Выводзіць ён птушанят два разы за лета, а восенню, як і ўсе кулікі, адлятае ў вырай.

ВЕРАЦЕННІК ВЯЛІКІ – сапраўды вялікая птушка, даўжыня яе цела – сорак сантыметраў. Корміцца малюскамі, лічынкамі, жукамі, часам і насеннем траў.

Дзюба ў яго доўгая, ногі цыбатыя, чорнага колеру. Гнёзды робіць у ямках, высланых сухою травою. У яго ёсць і меншы брацік, яго так і называюць – вераценнік малы, бо памерам напалову меншы за вераценніка вялікага.

ЧЫРВАНАНОЖКА – па велічыні гэткая ж, як і вераценнік малы. На крылах мае белыя палосы, якія добра відаць у палёце. Дзюба ў гэтай птушкі спачатку чырвоная, а потым чорная, ногі аранжава-чырвоныя, за што яе і назвалі чырвананожкай. Корміцца, як і ўсе кулікі, і любіць ласавацца маладзенькаю травою, за што яе яшчэ і траўнікам называюць. Вясною, у шлюбны перыяд, можа садзіцца на вершаліны дрэў, гучна цюлюкае і пасвіствае.

ТУРУХТАН – па велічыні гэткі ж, як і чырвананожка, толькі дзюба карацейшая і ногі зеленавата-жоўтага колеру. Вясною ў турухтанаў на шыі вырастае даўжэйшае пер’е і ўтварае гэтак званыя вушкі і каўнерык, які веерам распускаецца вакол шыі і галавы. Гэта вясельны ўбор турухтанаў. У ім яны злятаюцца на ток, каб выбраць сабе сябровак. Распускаюць свае каўнерыкі і адчайна б’юцца, каб спадабацца будучай сяброўцы, з якою яны выведуць цэлую сямейку турухтанаў.

КУЛОН ВЯЛІКІ. Па-руску – «кроншнеп». Жыве і корміцца, як усе кулікі, але дасягае вагі да кілаграма. Дзюба доўгая, сагнутая ўніз, ногі таксама доўгія. Лятае плаўна, рэдка ўзмахваючы крыламі. Голас пяшчотны: «Крулі». Гняздуецца калоніямі, у вырай адлятае ў Афрыку ці на Міжземнае мора. На кулона вялікага падобны і кулон сярэдні, толькі што памерам меншы.

ЖУРАВЕЛЬ ШЭРЫ – вялікая балотная птушка, вагой да сямі кілаграмаў, размах крылаў да двух метраў, з доўгаю дзюбай, шыяй і доўгімі нагамі. Афарбоўка шэрая, канцы крылаў, галава, шыя і ногі чорныя. Па шыі ад вачэй да крылаў – дзве белыя паласы, на патыліцы – чырвоная пляма.

Вясною жураўлі збіраюцца чародамі і ладзяць вясельныя танцы. Жывуць жураўлі парамі. Гняздо робяць вялікае, дыяметрам да двух метраў, з сухіх галін, трыснягу, травы, кожны год гняздо рамантуюць і мяняюць падсцілку. У канцы лета перад адлётам у вырай у Міжземнамор’е жураўлі збіраюцца ў вялікія чароды з важаком наперадзе. У час адлёту многія дні чуваць над зямлёй іх журботны развітальны кліч «курлы-курлы». У даўніну жураўлёў было многа, на іх палявалі. Да меліярацыі многія нашы балоты былі яшчэ жураўлінаю радзімаю. Цяпер гэтых птушак засталося ў лепшым выпадку пара соцень, яны занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі. А тыя жураўліныя чароды, якія мы зараз бачым і чуем пад восень, гэта паўночныя пералётныя жураўлі.

Як Ягорку кісліца паіла

Ягорка з дзедам выправіліся ў грыбы. Раніца была сонечная, сонца прыграваць пачало. Таму Ягорку піць захацелася. Ён сказаў дзеду:

– Я піць хачу!

Дзед ляпнуў рукою па палявой сумцы:

– Біклажку дома забыліся!

Трэба дадому вяртацца. Сумным стаў Ягорка. Надта ж яму хацелася знайсці баравік.

Дзед хітравата ўсміхнуўся:

– Тады папрасі кіслічку, каб цябе напаіла.

І паказаў на палянку паміж ялін, усю ў кісліцы. На кожнай раслінцы між трыма сэрцападобнымі лісцікамі блішчала кропелька расы.

– А як яе прасіць?

– Трэба на калені стаць і расінку з кіслічкі выпіць. Сарвеш рукамі – кропелька долу ўпадзе.

Дзед прысеў, сарваў некалькі кіслічак і пачаў жаваць. Ягорка здзіўлена паглядзеў на яго.

– Паспрабуй і ты, – прапанаваў дзед.

Ягорка сарваў кіслічку, пажаваў.

– А смачная! Зусім як шчаўе.

– Таму яе яшчэ і заечым шчаўем завуць.

– За гэта яе, напэўна, зайчыкі і любяць, заадно і расінкі п’юць, – здагадаўся Ягорка.

Смагі ён ужо не адчуваў. Нахіліўся, каб яшчэ сарваць, – і пад маладою елачкаю ўгледзеў ужо дарослага, крамянага баравіка з цёмна-карычневай шапачкай. Кіслічка не толькі напаіла, але і грыб Ягорку падаравала.

Дзе чыё гняздо

Вясною птушкі вяртаюцца з выраю, каб вывесці птушанят. І таму першы клопат у іх – віць гнёзды. Такой вялікай і дужай птушцы, як бусел, не трэба клапаціцца пра тое, каб схаваць гняздо ад драпежных птушак і звяркоў, якія любяць паласавацца яйкамі і маленькімі птушанятамі. Буслінае гняздо на дрэвах і нават на воданапорных вежах відаць здалёку. Вясною буслы толькі рамантуюць яго, мяняюць падсцілку. У бусліным гняздзе з бакоў і знізу гняздуюцца вераб’і.

Шпак, вядома ж, прылятае да сваёй шпакоўні. Чысціць яе, выкідае старое гняздо. Шпакі звычайна селяцца паблізу чалавечага жытла. Вядома ж, зробленых чалавекам шпакоўняў на ўсіх не хапае, і таму шпакі займаюць дуплы дрэў. Шпакі могуць выводзіць птушанят два разы за лета. Пасля таго як усе птушаняты вывеліся і падраслі, шпакі збіваюцца ў чароды, кормяцца на ўзлесках і лугах, робяць налёты на вішні ў садах. У пачатку верасня шпакі ненадоўга вяртаюцца да сваіх шпакоўняў, спяваюць раніцай, а потым адлятаюць у вырай – хто ў цёплую Афрыку, хто бліжэй, у Заходнюю Еўропу.

Пры чалавеку робяць свае гнёзды вясковыя і гарадскія ластаўкі – пад дахамі і ў нішах будынін. Яны вяртаюцца з выраю ці не самымі апошнімі, калі стане зусім цёпла. Лепяць ластаўкі свае гнёзды з камячкоў зямлі, травінак, сцяблінак і праклейваюць, змочваючы іх слінай, знутры высцілаюць пярынкамі, травінкамі.

А вось берагавыя ластаўкі робяць гнёзды ў абрывістых берагах рэчак – капаюць у іх норкі. У норках жывуць і зімародкі – даўгадзюбыя зеленавата-блакітныя птушкі, якія ўмеюць ныраць і кормяцца маленькімі рыбкамі.

Птушкі стараюцца рабіць свае гнёзды ў зацішных, утульных месцах. Але гэтага не скажаш пра чарацянак, невялікіх светла-бурых птушачак. Ёсць чарацянкі балотныя, трысняговыя, садовыя. Гэтыя птушкі робяць свае гнёзды ў выглядзе кошыка, падвешваючы яго між сцяблінак, знутры высцілаюць лісцікамі, пухам. Пад ветрам сцяблінкі трыснягу, крапівы (калі гняздо пры доме ў садзе) хістаюцца, і птушаняты люляюцца ў ім, як у калысцы.

Гнёзды робяць і тыя птушкі, якія не адлятаюць у вырай. Напрыклад, сінічкі. Яны розныя жывуць у нас, але мы найлепш ведаем і часцей бачым сініцу вялікую. Гнёзды ў лесе і ў садах яны робяць у дуплах, у шчылінах дрэў і нават у вулічных ліхтарах. Знутры гнёзды высцілаюць, як і ўсе іншыя птушкі. За лета сініца можа вывесці два вывадкі птушанят.

Сініцы, як і большасць усіх пеўчых птушак, знішчаюць многа садовых і лесавых шкодных насякомых. Людзі робяць для сінічак домікі, як і шпакам, толькі крыху меншыя. Калі ў вашым садзе ёсць сінічнік, то гэтых прыгожых і вясёлых птушак можна бачыць круглы год.

«Лаві, дзед, зайца!»

Гэтак Ягорка пацвельваў дзеда да канца лета. А пачалося вось з чаго.

Вырашыў дзед абкасіць траву, што звісала над разоркаю на дачы. Пасля дожджыку вільготная трава касілася лёгка. Дзед ужо ад варотцаў да парога дайшоў. Узмахнуў касою – і спыніўся. Здалося, што нейкі шэры каменьчык ляжыць у разорцы. Адклаў дзед касу ўбок, апусціўся на калені. Сапраўды, пад травою ляжаў шэры камячок, жывы, хаця і не рухаўся. Зайчаня. Дзед схапіў яго ў прыгаршчы. Камячок адразу ажыў, цёпла заварушыўся ў дзедавых руках, пачаў драпацца лапкамі, пішчаць, як дзіця малое плача. Дзед расхінуў рукі і з цікавасцю глядзеў на зайчанятка. Вушкі на канцах цемнаватыя, паварушваюцца, спрабуе вызваліцца. А ўвесь велічынёй з дзіцячую пуховую рукавічку. Палюбаваўся дзед на звярка і апусціў яго на зямлю. Зайчанятка хуценька закумільгала па разорцы да ганка суседскай дачы і знікла пад ім.

Пра гэта дзед расказваў Ягорку тыдні праз два, калі яны ўдвух ехалі на дачу. Шкадаваў Ягорка, што яго не было тады і ён не пабачыў маленькага зайчыка.

Затое давялося бачыць падрослага. Калі падыходзілі да ганка, дзед нечакана спыніўся і таямніча паказаў сабе пад ногі. Ягорка прыгледзеўся, але нічога не мог угледзець. Блішчалі на траве кропелькі пасля нядаўняга спорнага дажджу, чарнела граззю града. Дзед тым часам паволі прысеў, выставіў уперад рукі і адважна плюхнуўся долу. І з-пад рук у яго нечакана выскачыў велікаваты, з ладнага коціка зайчык, на імгненне прыпыніўся, каб агледзецца, натапырыў лапушыстыя вушы і сігануў пад кусты парэчак.

Радасны Ягорка азірнуўся на дзеда. На ногі ўставаў не дзед, а сам чорт з балота! Твар чорны ад гразі, рукі чорныя, штаны таксама. Як тут не зарагочаш! Падумалася Ягорку, што і заяц, мабыць, з-пад кустоў глядзіць на дзеда і смяецца. Таму ў добрым гуморы Ягорка часам пацвельваў: «Лаві, дзед, зайца!».

Восенню Ягорку яшчэ раз давялося палюбавацца на іхняга дачнага зайца. Раніцай хлопчык сядзеў за сталом насупраць акна і ўгледзеў, як да былой капуснай градкі па-гаспадарску клыпаў прыгожы шэры звярок. Прысеў, павёў лапушыстымі вушамі. Ягорка падхапіўся, каб паклікаць дзеда. Заяц заўважыў Ягорку і вялікімі скачкамі кінуўся прэч.