Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар

Бервакытны мин, болай өй эчендәге күңелсезлекләр хакында сөйләргә батырчылык итә алмасам да, әтиемә мәдрәсәдәге хәлләр турында нык кына зарландым. Ләкин ул бер дә әсәрләнмәгән һәм исе китмәгән рәвештә генә:

– Алаймы, – диде, – авырлык белән алган белем кадерлерәк була ул! Яшь чагында күргән авырлыклар киләчәккә юл ача…

Шуннан соң ул үзенең яшь чаклары һәм нинди авырлык белән укуы турында кыска-кыска гына итеп сөйләп бирде.

Минем әти урта хәлле игенче Таҗи гаиләсендә туа. Мин Таҗи бабайны яхшы хәтерлим. Аның уртача гына зурлыктагы такта түбәле бер өе, бер келәте, ике буй лапасы бар иде. Терлек-туары да бер ат, бер сыер да биш-алты сарыктан тора. Ләкин ул авылның башка кешеләреннән аерыла: бары тик аның гына яшелчә һәм җиләк-җимеш бакчасы бар иде. Дүрт йөз йортлы авылда бүтән берәү дә бу эш белән маташмый. Җәй көннәре Таҗи бабай иртәдән кичкә кадәр шул бакчасында эшли, алма, чия, кура җиләге мул булып өлгерә, яшелчә түтәлләрендә кишер, кыяр, шалкан өлгерә. Бабай үзенең төпчек улы – озын буйлы, таза бәдәнле Садри әбзәй белән яши. Аны авылда Садри солдат дип кенә йөртәләр иде. Мин һәр көнне аның Хәйретдин исемле улы янына уйнарга барам. Яшелчә өлгергән чак булса, бабай безне кыяр, шалкан ише нәрсәләр белән сыйлый, алма, чияләрдән дә коры калдырмый иде.

Уртача хәлле булса да, Таҗи бабай бик горур, үзен дөнья кендеге санамаса да, авылның «алтын тамыр»ы саный. Уен түгел, аның турыдан-туры ерак бабасы авылга нигез салган бит! Шәҗәрә болай: Таҗетдин – Бәшир – Сираҗетдин – Җомагыл – Чурагол – Аккөбәк – Чүти. Безнең авыл шул Чүти исемен йөртә дә инде. Мин инде үзем бу «алтын тамыр»га болай барып тоташам: Зарифулла – Шәрәфетдин – Таҗетдин.

Мин әтинең анасы Кабас әбине белмим. Ул мин бишектә чакта ук үлгән. Зур әнкәйнең сөйләвенә караганда, аның исеме Хәбибҗамал булса да, безнең яктагы гадәт белән аны Кабас әби дип кенә йөрткәннәр.

Әти мулла булганнан соң, Коръәнне тулаем ятлау эшенә керешә. Коръәнне яттан-күңелдән белгән кешене «хафизы Каләмулла» дип атыйлар. Баласын «хафизы Каләмулла» итәргә теләгән кеше, гадәттә, аны җиде-сигез яшеннән шул эшкә багышлый. Кимендә моңа ун елдан артык вакыт китә. Ятлау белән генә шөгыльләнгәнгә, күп хафизлар бүтән мәсьәләдә шыр надан була иде. Безнең әти Коръәнне дүрт елда ятлап ала. Зур әнкәй:

– Аның Коръән ятлаган чакларда ничек интеккәнен мин генә беләм, – дия торган иде. – Кан төкереп ятлады ул аны.

– Саулыгыңны бетереп азапланма, – дип, әти-әнисе дә әйтеп карый.

Тик әтинең яраткан сүзе бар иде:

– Башлаган эшне ярты юлда калдыру – иң булдыксыз кешенең эше ул!

Коръәнне яттан өйрәнгәннән соң, әти үзлегеннән урысча укырга керешә. Авылда бер генә дә урысча укый-яза белгән кеше юк. Берәр адрес-фәлән яздырырга кирәк икән, һәркем күрше урыс авылларына йөгерә.

– Мин урысчаны бер тиенлек бакыр акчадан башладым, – ди әти. – Бер тиенлек бакыр акча өстенә «один копик» дип язылган. Шулай булгач, урыслар «бер тиен» дигән сүзне «один копик» диләр икән. Димәк, бу сүзнең башында «к» хәрефе була инде. Димәк, урысларда «к» хәрефе әнә шулай языла!

Шулай башлап китә дә, өйрәнә торгач, өч-дүрт ел эчендә урыс теленең бөтен грамматикасын үтә, мөкәммәл сөйләшергә өйрәнә, хатасыз яза алырлык хәлгә килә.

Аның урысча мавыгып укый торган нәрсәләре хокук һәм авыл хуҗалыгы турында китаплар була иде. Шуңа да аны бер яктан «хафизы Каләмулла» дип атасалар, икенче яктан «закончы мулла» дип йөртәләр.

Бервакытны ул шушындый сүзләрне ычкындырып куйды:

– Диндә кырык фарыз булса, безнең илдә аның кырык беренчесе – урыс телен өйрәнү.

Аның шушы сүзләреннән файдаланып, мин:

– Алай булгач, әти, син безне дә урысча укыт инде! – дидем.

Моңа каршы ул башта:

– Бик әйбәт булыр иде дә, аңа минем байлыгым җитми шул, – диде. Аннары тагын да үзенең тырышлыгын китереп кыстырды: – Ә менә мин үз тырышлыгым белән өйрәнгәнмен ич, сез дә шулай итегез!..

Ул безне мәдрәсәгә укырга җибәрә, өйгә кайткан чакларда ачык йөз белән каршы ала. Ләкин киткән чакта безгә, шуны укыгыз, моны өйрәнегез, шулай-болай булыгыз дип, бер генә сүз дә әйтмәгәне шикелле, укып кайтканнан соң да ни эшләдегез, нәрсә укыдыгыз, нәрсә белдегез дип тә сорашмый, тикшерми, сынап карамый. Кайчагында шуңа эче пошып, әни:

– Бу нинди ата бу? – дип куя. – Балаларының ничек укуларын сынау, тикшерү, алардан таләп итү дигән нәрсә юк!..

Әти моңа каршы да тыныч кына җавап кайтара:

– Баланың башына йодрык белән төеп тору аркасында гына укуыннан бер файда да юк! Алар үз теләкләре, үз дәртләре белән укырга тиеш. Менә шул чагында гына чын кеше була алырлар, файдалы белемгә ия булырлар!

Бервакытны ул, кайдан исенә төшеп, нәрсәне үрнәк итептер, бәет, шигырь язу эше белән дә мавыгып алды. Ул аларны язгач берәүгә дә менә бер нәрсә яздым әле, дип әйтми дә, күрсәтми дә. Тик аларны матур иттереп бер кәгазьгә яза да өстәл өстенә куеп китә. Аны һәрберебез үзе югында укыйбыз. Соңыннан мин аларны алам да үземнең кечкенә кара сандыгыма салып куям. Бераз вакыттан соң әти сорый:

– Кайсыгыз алды аны? – ди.

– Әти, миндә ул! – дим мин, үзем мине шелтәләр микән инде дип куркып-каушап торам.

Ләкин ул мыек астыннан гына бераз елмая да:

– Алай икән, ярый, югалтма син аларны, – ди. Башка бер сүз дә әйтми.

Мин соңыннан аңлый башладым: мондый нәрсәләр белән кем кызыксына дип сыный икән ул.

Кайчагында үзебезгә якынрак кешеләр аңардан:

– Мулла абзый, син шундый нәрсәләр язгансың икән… Укып карарга мөмкин булырмы икән? – диләр.

Ул, күңелле кыяфәттә елмаеп, миңа карый:

– Андый нәрсәләр Зарифта инде ул, андыйларны ул җыя! – ди.

* * *

Шулай авылым белән Буа мәдрәсәсе арасында нишләргә дә белми аптырап йөргән чагымда, мин үзем шикелле шәкертләрдән әлеге җәмәгать сәкесендә яшәүче Рәүф дигән берәү белән дуслашып алдым. Ул Буа шәһәренә якын гына булган Бәке Йомарасы дигән авылның мулласы Самад ахунның улы иде. Соңыннан Рәүф Казанда чыга торган газеталарга «Ахундзадә Габдерәүф Шәһидуллин», «Агыш» имзалары белән хәбәрләр язып торды. Аннары хәзерге Үзбәкстандагы Нәманган шәһәренә барып, матбага ширкәте оештырды һәм үзбәкләр тормышыннан берничә сәхнә әсәре дә язып бастырды. Гражданнар сугышында Колчак гаскәре белән Себергә китә, анда корпус мулласы була. Колчак җиңелгәч, Ташкентка килеп чыккан иде. Анда да совет властен үзләштерә алмыйча каядыр китеп югалды. Үз вакытында «Урман әүлиясы», «Ачлык кушты» кебек әсәрләр язган Ярулла Вәли дә шушы авылдан. Мин Оренбургта эшләгән чагында «Вакыт» газетасында хисапчы булып эшли иде. Соңрак Закир Рәмиевнең тол калган кызына өйләнгәч, ул нәшер итә торган бөтен матбугат эшен үз кулына алды. Утызынчы еллар уртасында Уфада Диния нәзарәтендә хисапчы булып эшли иде. Соңгы язмышын белмим.

Самад ахун ничектер төрле төбәкләрдә яңа мәктәпләр ачкан Әхмәт бай Хөсәенов белән танышып, аның ышанычын казана. Бераздан Әхмәт бай аның авылына да зур гына бер мәктәп салдыра. Аңа укытучылар һәм күп кенә китаплар җибәреп тора. Рәүф, авылына кайткан саен, әдәбият китапларын алып килә. Без аның белән икәүләп, буш вакыт булды исә, әлеге җәмәгать сәкесендә мич арасына кереп утырабыз да шуларны укыйбыз.

Әдәбият китапларыннан Каюм Насыйриның «Әбүгалисина»сы белән Фатих Халидинең испан гарәпләре тормышыннан алынып язылган сәхнә әсәрләре безгә чиксез зур тәэсир ясады. Бигрәк тә Әбүгалисина шикелле булу турында байтаккача хыялланып йөрдек.

Шундый китапларны укыганнан соң, үзара сөйләшәбез:

– Әйдә без дә шундый бер әкият китабы языйк!

– Нәрсә турында язарга соң?!

Киңәшәбез, темалар эзлибез.

Рәүф әйтә:

– Мәзин Сәлахының кибәк башы белән дамелланың дәрескә әфиүн салып килүе турында язсак ничек булыр икән? – ди.

Анысына мин дә риза булам, язып та карыйбыз, әмма бер дә күңелгә ошарлык булып чыкмый шул! Шулай булса да, мин маташа торгач, «Карун белән Һарун» дигән хикәя сымак бер нәрсә яздым. Моңа пишкадәм һәм ханнар «сафсата белән шөгыльләнәсез!» дип кенә караса да, ул җәмәгать сәкесендә шактый популярлашып китте, аны кулдан-кулга йөртеп укый башладылар, мине тагын да шундый нәрсәләр язарга котырттылар. Пишкадәмнәрдән бары тик бер кеше – Гарифҗан Вәлиди мактап җибәргәч, минем күңел тагын да күтәрелде. Әлеге Рәүф тә:

– Пишкадәмнәр сүзенә төкер син! – ди. – Алар үзләре кеше төсле хат та яза белмәгәч көнләшәләр…

Гарифҗан абый Буа шәһәренеке, атасыннан яшьли ятим калган. Авырлыклар күреп булса да, тол анасы аны пишкадәм булганчы укыта. Ул пишкадәмнәрнең иң яше, аңа әле егерме ике яшьләр тирәсе генә. Мәдрәсәдә муллалыкка урын чыкканны көтеп яткан кырык-илле яшьлек пишкадәмнәр дә бар иде. Әнинең бертуган энесе Сәлах әбзәй дә (аны монда Хомса Сәлах дип йөртәләр) шактый картаеп бара иде инде. Ә урын юк та юк! Габдрахман абыйга пишкадәмлеккә ике ел калган иде әле. Гарифҗан Вәлидигә дамелла берничә җирдән урын тәкъдим итсә дә, ул ничектер мулла булмады. Соңрак ул шулай ук газеталарга шигырьләр, мәкаләләр язды. «Казан мөхбире»ндә чыккан «Мәйханә» шигыре әле дә хәтеремдә. 1926 елда мин аны Казанда күреп калдым, «кечкенә генә бер мастерскоем бар, шунда эшлим» диде.

Әлеге Гарифҗан Вәлиди еш кына безнең бүлмәдә минем агаларым белән сөйләшеп утыра. Азәрбайҗанда, Төркиядә чыга торган төрле газета-журналлар белән әдәбият китаплары алып керә. Алар шуларны бергәләп укый да әллә нинди әлегә чаклы мин ишетмәгән яңа сүзләр сөйлиләр. Мин бер читтә генә тыңлап утырам.

Шунда «әфәнде» дигән сүз колакка чалынды. Моңарчы бер дә ишеткән сүз түгел. Бүтән кешегә эндәшкәндә «әфәнде», «әфәндем» дисәң, зыялылык, тәрбиялелек билгесе икән. Безнең якта кара халык бер-берсенә «ами», «байткә», «амутька» дип эндәшә. Укыганрак кешеләр «мулла кем» диләр. Тагын да хөрмәтләбрәк әйтергә теләсәләр инде, «тәбәррек» дип зурлыйлар.

Шуннан соң без Рәүф белән бер-беребезгә гел «әфәндем» дип эндәшә башладык. «Әфәнде» сүзе инде барлык мәдрәсәләрдә модага кереп бара иде. Тик мәзин Сәлахына мода ни аңа, чурт ни, надан бит ул, бер тапкыр «әфәндем абый» дип эндәшкән идем, яңагыма шундый чабып җибәрде, күземнән утлар күренде!

2

(Акъегет мәдрәсәсе)

Елдагы гадәт буенча, быел да май башларында авылга кайттым. Хәзер миңа ундүрт яшь… Шул гомернең дүрт елы мәдрәсәдә үтте.

Мин авылга кайтып өч-дүрт көн үткәч, Акъегет авылындагы Заһидулла бай Шәфигуллиннан әтиемә бер хат килде. Ул әтине үз мәктәбендә булачак тантаналы имтиханга чакыра икән. Әтинең сүзенә караганда, бу имтиханга Казаннан һәм башка өязләрдән дә күп кенә кешеләр киләчәк.

Әнә шул юл белән халык арасына яңа тәртипле мәктәпләрнең файдалы булуы турында фикер таратыла, чөнки бөтен тау ягында (Буа, Тәтеш, Зөя, Цивил өязләрендә) беренче тапкыр ачылган бу яңа мәктәпкә каршы надан, кара муллаларның һәм аларның таянычлары булган байгураларның әшәке лыгырдаулары әледән-әле ишетелеп тора иде.

Саф, чын мөселманлык үрнәге саналган Бохара галимнәре – дин башлыклары да: «Анда укыган кешеләрнең һәммәсе дә динсез кяферләр!» – дип фәтва чыгарган икән. Имештер, кайчандыр, кайдадыр, кемнедер көпә-көндез, рамазан шәрифтә, болытсыз-яңгырсыз бер вакытта яшен атып үтергән дә, аның мәетен ниндидер бер марҗа гына күргән. Ул марҗа кемгәдер: «Ул кеше дуңгыз сурәтенә кергән иде!» – дигән икән. Соңыннан тикшереп карасалар, яшен суккан кеше ысулы җәдид мәктәбендә укучы кеше булып чыккан!

Берәүләр әнә шундый сүзләрне авызларыннан төкерек чәчә-чәчә сөйләсәләр, икенчеләре баш чайкап: «Ходайның кодрәте, ә! – дип куя. – Аллаһы Тәгалә диннең дошманын җәзалыйм дисә, болытсыз-яңгырсыз көндә дә яшен җибәрә икән, ә!» Ул эшне башкару өчен Җәбраил фәрештәне кушкандыр инде ул, Аллаһы тәбарәкә вә тәгалә хәзрәтләре!»

Минем әти исә нинди генә җирдә, нинди генә мәҗлестә булмасын, яңача укуга каршы сүзләр кузгалган чакларда, аларны ялганга чыгарып, мондый укуны дәртләнеп мактый иде.

Быел ул мине дә шундый ният белән Акъегет мәдрәсәсенә имтиханга алып барды.

– Әйдә әле, улым, син дә барып күр әле, ошармы икән ул сиңа, – диде.

Бакча эченә салынган ике катлы зур мәктәп. Аның түбәнге катындагы җыйнак бүлмәләрендә читтән килеп укучылар тора. Югарыгы катында уку – класс бүлмәләре. Пакь, таза, бөтен җирләре балавыздай итеп юылган һәм кара парталар тезелеп киткән бу бүлмәләргә кергәч тә мин үземне яңа дөньяга чыккандай хис иттем, һәм күз алдыма Буа мәдрәсәсе ыржаеп килеп баскандай булды.

– Тагын да шул дуңгыз абзарына барырмын микәнни?

Аңа булган нәфрәтем кабат көчәйде. Акъегеткә юл буенча куркып-каушап бардым:

– Андагы шәкертләр миннән әллә нинди җавап бирә алмаслык сүзләр сорап йөдәтмәсәләр ярар иде, – дим.

Ул заманда нинди генә бер мәктәп яки мәдрәсәгә башка бер шәкерт килмәсен, аны дәррәү ун-унбиш шәкерт сырып алалар да төрле яктан йолыккалыйлар, көләләр, мыскыллыйлар, аңарга тузга язылмаган нәрсәләр турында сорау бирәләр иде:

– Сәлсәбила, җәлҗәбиланың мәгънәсе ничек?

– Мөселман пәриләр, җеннәр кайда күбрәк булалар? Менә шуннан соң сүз көрәштерү, талаш-тартыш китә.

Азагы агач башмаклар белән сугышып беткән чаклар да еш була иде.

Ләкин минем юлдагы уйларым да, куркуларым да бушка чыкты, чөнки мондагы шәкертләр мине бөтенләй башкача каршыладылар:

– И-и, син Буа шәкертемени?.. Алай булгач, син безнең өчен кадерле кунак икән!

Алар мине ачык йөз белән, дусларча култыклап алдылар да мәктәп тормышы белән таныштыра башладылар.

Мәктәп ишегалдында мунча: шәкертләр атна саен шунда кереп юыналар. Зур ашханә. Анда һәрвакыт куб кайнап тора, теләгән чагыңда чәйне эчә бир. Аның янында киң чуен плита, кастрюлеңне куй да аш пешер. Ашханә янында якты, җылы юыну бүлмәсе. Болар беренче күрүдә мине бик тә гаҗәпләндерде, әлбәттә.

Мондагы укучылар арасында дәрәҗәләр дә юк, тик бер нәрсә бар:

– Кайсы сыйныф шәкерте?

Класслар арасында бер-берсенә кимсетеп, түбәнсетеп карау булмаган шикелле, зуррак класста укучылар да борыннарын һавага чөеп йөрмиләр. Һәрбер класста ничә төрле фән укыла.

Тантаналы имтиханда миңа бик нык тәэсир иткәне география һәм уку дәресләре булды. Имтиханга кергән унбер-унике яшьлек бала уку китабындагы хикәяләрне укып чыга да аннары, китапны ябып куеп, аңлатырлык итеп сөйләп бирә…

Шундый ук балалар географиядән сөйләгән чагында, барлык җир йөзе синең күз алдында уч өстенә төшерелгәндәй җанлана. Алар сине әле Пекинга, әле Парижга, әле Истанбулга илтеп кертәләр… Ә мин сигез ел укып, үзебезнең Цивил шәһәре кайсы якта икәнлеген дә белмим.

Имтиханнар бетеп, кайтырга чыккач, әти миннән сорый:

– Ничек, улым, мондагы тәртип һәм укулар сиңа ошадымы? – ди.

– Ошамаган кайда инде ул! – дим мин. – Буа әчелеге түгел инде бу!..

Әти дә көлеп җибәрә, аннары кайтарып сорый:

– Алай, шәт, син дә шунда килеп укыр идең?

– Бик килер идем дә, сез рөхсәт итсәгез…

Мин әтинең мондый сүзләрне, әгәр кәефенә туры килә калса, хуплаганлыгын бик яхшы беләм. Шуңа күрә мин «сез рөхсәт итсәгез» дигән сүзләрне өстәп куям. Шуңадыр инде ул, ризалык күрсәтеп:

– Мин үзем дә шулай уйлыйм шул, – ди.

Дөрестән дә, ул үз сүзендә торды: көз җиткәч тә Акъегеткә укырга китерде.

Мин бу мәктәптә дә дүрт ел укыдым. Әмма һич шикләнми шуны әйтә алам: бу мәктәп минем аңымны, дөньяга, тормышка булган карашымны киңәйтте, мине, начармы-яхшымы, әдәбият мәйданына кертеп, матбугат хезмәтчесе ясады!

Гариф хәлфә мин барганның икенче елында мәктәптә тәрәккый мәҗлесе⁴ дигән бер нәрсә оештырып җибәрде. Менә шул мәҗлес, утырышлар аша мин беренче мәртәбә Мәҗит Гафури иҗатына килеп чыктым.

Һәрбер кече атна көндә кич белән үткәрелә торган бу тәрәккый мәҗлесенә, шушы мәктәпнең олырак шәкертләреннән тыш, шактый зур булган Акъегет авылының аңлырак картлары, яшьләре белән тирә-як авыллардан да күп кенә кешеләр килә торган иде.

Мәҗлес дүрт бүлектән тора. Беренчесе: иң элек зуррак шәкертләр берәр мәсьәлә турында үзләренең электән хәзерләп килгән фикерләрен сөйлиләр. Бу нотык (речь) дип атала иде. Шуның өчен дә аны сөйләүче мөмкин чаклы тыңлаучыларны кызыксындырырлык, аларның тойгыларын уятырлык итеп сөйләргә тырыша. Нотыкларның төп эчтәлекләре – татар милләтенең артта калуы, аның сәбәпләре, шуңа каршы көрәш, уку эшләрен яхшырту, мәктәпләргә фән кертү, гүзәл әхлак, тырышлык, эшчәнлек, пакьлек, тазалык һәм башка шундыйлар.

Мин, чынлап торып әйткәндә, милләтнең нәрсә икәнлеген бөтенләе белән дини караш нигезендә генә яклый идем. Бала беренче тапкыр укырга башлагач та, хәлфә аның кулына кечкенә генә «Иман шарты» дигән бер китапны тоттыра. Анда шулай язылган: «Сән кем колый сән?» – дип сорасалар, «Алла колый мән!» – дигәй сән! «Канкый милләтдин?» – дип сорсалар, «Ибраһим галәйһиссәлам милләтидән!» – дигәй сән!»

Ибраһим кем соң, үзе нинди милләттән?

Синең бу турыда сорарга да, аңа җавап эзләргә дә, тикшерергә дә хакың юк!.. Коръәндә «Сезнең ата-бабаларыгыз Ибраһим милләтеннән» – дип язылган икән, син татар да, ислам динендә булганлыктан, үзеңне Ибраһим милләтеннән сана, шулай дип ышан! Ә Ибраһим яһүди ич, син дә шул милләттән буласың түгелме соң? Гариф хәлфә мәҗлес саен аңлатма бирә:

– Ибраһим яһүди бит ул, ә без яһүди түгел, без татар, – ди.

Шулай итеп, минем «Иман шарты»ннан алган «милли тойгым» төтен булып оча да китә.

Икенчесе – газеталар, әдәбият китапларын кычкырып уку. Безнең мәктәпкә Кырымдагы Бакчасарай шәһәрендә Исмәгыйль Гаспринский чыгарган «Тәрҗеман» газетасы белән Тифлис шәһәрендә Мөхәммәт Шаһтахтинский тарафыннан чыгарыла торган «Шәркый урыс» газетасы килә торган иде. Әлеге мәҗлестә берәү шуларны кычкырып укый да, аннары аларда куелган мәсьәләләр турында фикер алышулар китә. Мәсәлән, «Шәркый урыс» газетасы һәрбер номер саен диярлек «Безгә гарәп хәрефен ташлап, үзебезнең бөтен төрек халыклары өчен бер нигездә милли хәреф тәшкил итәргә кирәк!» дип язып чыга иде. Гариф хәлфә шул карашка төбендә кушыла да:

– «Шәркый урыс» тәкъдим иткән хәрефләрне кабул итәргәме-юкмы – анысы башка, әмма гарәп хәрефен ташларга кирәк! – ди.

Бу мине шулай ук гаҗәпкә калдыра иде.

Өченче бүлек – элекке җыелышта бирелгән темалар буенча, һәркемнең үзе язып килгән нәрсәсен уку.

Дүртенче бүлек – төрле фәнни сораулар һәм шуларга тапкыр җаваплар бирү. Дөрес җавап бирүчеләргә каләм, карандаш, китап, дәфтәр кебек нәрсәләр бүләк ителә.

Шушы кышны мин дә шундый сорауларга дөрес җавап бирүем өчен өч тапкыр бүләк алдым. Ул бүләкләр арасында кыска гына кызыл шарф, Баһау Максудовның (татар матбагасы эшлеклесе, бар гомерен Уфа шәһәрендә үткәреп, 1958 елда 96 яшендә вафат булды) матур язарга өйрәткән «Хөснелхат» рисаләсе һәм Мәҗит Гафуриның «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек» хикәясе дә бар иде.

Гариф хәлфә шушы соңгы бүләкне биргән чагында, аны башкаларга һәм элекке бүләкләрне биргәндәгегә караганда ничектер тантаналырак итеп минем кулыма тоттырды

– Бүләкләрнең дә иң шәбе һәм иң кадерлесе эләкте сиңа! – диде. – Нык сакла, яхшылап, аңлап укы, белемеңне киңәйтүдә үзеңә дәстөр⁵ ит!..

Җыелышның шактый соңга калып таралуына да карамастан, мин бу хикәяне шушы төндә үк бер кабат укып та чыктым. Укый башлагач та, ярлыларның хикмәтләреннән эчем катып көлгән идем. Ләкин, хикәяне укып бетергәннән соң, андагы күренешләрнең минем йөрәгемдә сыкранулы, әрнүле, тынычсыз тойгылар кузгатканлыгын сизә башладым. Шунлыктан мин аны тагын да берничә кабат укып чыктым. Укыган саен ул мине уйландыра иде. Гафури хикәясендә сурәтләнгән вакыйга һәм кешеләргә охшашлык үз тирә-юнемдә дә барлыгы күз алдыма килә. Аның тере шаһитлары берәм-берәм калкып чыгалар шикелле.

Берәүләр байлык аркасында бал-май өстендә йөзә, йомшак түшәкләрдә ауный, рәхәт көн күрә. Аларның тормышы да тәртипле, һәрнәрсәсе дә үз җирендә, алардан берәү дә көлми дә, мыскылламый да, алар нәрсә әйтсәләр дә, аларныкы дөрес! Ә берәүләр, әнә шул хикәядә күрсәтелгәнчә, фәкыйрьлек аркасында хурлыклы, мәсхәрәле тормышта яши. Алар, зур көч түгеп маңгай тире белән тапкан юклы-барлы ризыкларын да тыныч кына ашый алмый. Көннәре гел кайгыда үтә. Нигә бу болай, аның сәбәбе нәрсәдә? Нигә теге ярлы да бу бай?

Әнә шуларны уйлаган чагымда минем күз алдымда әтинең сеңлесе Шәрифҗамал абыстайның ире Садыйк хаҗи белән аларга якын гына торган Камали карт җанлана. Алтмыш биш яшьлек Камали карт әле дә булса дыңгычтай тап-таза ир, эшләгәндә актарып ташлый, сөйләгәндә ярып сала. Урлашмый, эчми, тартмый, сүгенми, караңгыдан караңгыга кадәр тир түгә – арткан төше юк! Ә Садыйк хаҗи мәҗлестән мәҗлескә йөри. Эшләгәнен күргәнем юк. Бик мул яши. Ник болай?

Әллә соң чыннан да Садыйк хаҗиның «Алла бирмәсә, эшләсәм дә байый алмыйм!» дигән сүзләре дөресме? Ә нигә Алла хезмәт кешесенә мул тормыш бирергә теләми? Юк, мин нидер аңламыйм. Дөресен әйткәндә, Мәҗит Гафуриның хикәясен дә аңлап бетермим әле мин.

Мәҗит Гафуриның бу хикәясен мин әлеге тәрәккый мәҗлесендә дә укыдым. Бераз укыган саен, күз кыры белән генә тыңлаучыларны сөзеп алам. Башта берникадәр көлгән булдылар да аннары тирән тынлыкка чумдылар. Кем белә, бәлки, алар да шулай: «Ул нигә болай соң?» дигән сорауга җавап эзли торганнардыр.

Бер генә җирдә дә, бер генә җыелышта да авыз ачып сөйләми торган үтә ярлы Истәй карт, хикәяне укып бетергәннән соң, кинәт кенә урыныннан торды да әлеге сорауны бирде һәм, шуңа җавап көтеп, бер миңа, бер башкаларга карап алды. Ә башкалар, Истәй картның да теле ачылуга гаҗәпләнеп булса кирәк, бер-берсенә караштылар. Сүзне Заһидулла бай алды:

– Әйе, шулай ул, – диде бай. – Ярлылык начар нәрсә, ә ярлылык ялкаулыктан, тапкан малны тота белмәүдән килә. Шуның өчен дә авылда пыскып ятмаска, читкә китәргә, сәүдә итәргә, мал табарга, тапкан малны саклап җыярга кирәк!..

Гариф хәлфә дә өстәп куйды:

– Укырга, һөнәрле булырга кирәк!

Гаҗәп бер кыюлык белән Истәй карт үзе җавап бирергә тотынды:

– Уку, һөнәрле булу кирәк, әлбиттә, – диде ул, аннары Заһидулла байга карады: – Сәүдә мәсьәләсенә килгәндә, хаҗи әфәнде, мин сезнең фикерегезгә кушыла алмыйм. Элеккеләрдән калган бер сүз бар: син дә мулла, мин дә мулла, атка печән кем сала? Шуның шикелле, син дә, мин дә, Мөхәммәтәмин дә сәүдәгәр булгач, аларның алучылары кем булыр?

Җыелыштагыларның күбесе тагын да гаҗәпсенеп бер-берсенә карашып алдылар. Бу гаҗәпсенүнең чын сере шунда иде: бу нинди хәл бу? Үз гомерендә беренче тапкыр Истәй карт та байлар алдында авыз ача. Җитмәсә тагын, алар сүзенә каршы!

Шул ук вакытта кайберәүләр аның сүзләрен хуплап та куйдылар. Бу хәл Истәй картка батыраеп сөйләргә көч бирде бугай:

– Ярлылык ул тик ялкаулыктан дип әйтәсең дә бит син, хаҗи әфәнде, – диде, – ай-һай, бу сүз дөрес булыр микән?.. Әнә бит сездә хезмәт итүче Чүти авылының Талип Тимершасы һәр көнне иртә таңнан тора да сезнең өчен утын кисә, ишегалларын тазалый, терлек-туарны карый, су китерә, аның хатыны, сезнең балаларыгыз йокыдан торганда өй җылы булсын өчен, мичләргә яга, чәй кайната, тәмле коймаклар пешерә. Шулай булгач, шундый кешеләр ялкау булалармы икән?

Заһидулла бай кайтарып һичбер сүз эндәшмәде. Бик авыр һәм каты басып, җыелыштан ук чыгып китте.

Гариф хәлфә тонык тавыш белән генә:

– Һиммәтле⁶ бер байның хәтерен калдыру ярап беткән эш түгел инде, – дип куйды. Ләкин ул да, башкалар да Истәй картка каршы чыгып сөйләмәделәр.

Җыелыштан чыкканда, шул авылда Казан артыннан килеп яшәүче Шакир тегүче, үз-үзенә әйткәндәй итеп:

– Гаҗәп хәл булды бит әле бу, – диде. – Бүген укылган хикәя Истәй картның да телләрен ачты, төеннәрен чиште.

Ярлы игенче аксак Мөхетдин дә:

– Син, энекәш, күбрәк шундый хикәяләрне укы безгә! – диде.

Икенче көнне Гариф хәлфә мине үз бүлмәсенә чакырып алды да:

– Кичәге мәҗлес көтелмәгәнчә җанлы үтте бит әле. Киләсесендә менә шул китапны укы, – диде.

Ул миңа Галиәсгар Камалның «Бәхетсез егет» дигән әсәрен бирде.

Бүлмә ишегеннән чыгып барганда, ул мине кабат чакырып алды да:

– Тагын әйтәм: бу китапны да шулай җанлы итеп укы! Заһидулла шикелле байлар бала тәрбиясенең нәрсә икәнлеген аңласыннар! – диде шатлыклы бер кыяфәт белән.

Нәкъ шушы вакытта Гариф хәлфәнең күңеле күтәренке чакларда көйли торган бер җыры исемә төшеп китте:

 
Әй бай улы, бай улы, якаларың каюлы,
Ятсаң – урының җәюле, чыксаң – атың җигүле.
 

Заһидулла байның яшькә бездән олырак булган, ләкин безнең белән бер сыйныфта укучы Хәйрулла исемле улы бар иде. Кием шәп, ашау-эчү дигәнең аннан битәр! Аның кесәсендә һәрвакытта кәнфит тә шоколад, ул дәрес вакытында да шуларны суырып утыра. Укуга һич игътибары юк, тәртибе дә әллә кем түгел. Милләт өчен күп эш башкарса да, Заһидулла байның үз улына вакыты җитми иде, күрәсең. Гадәттә шулай була бит.

Мин электән ук Шакир тегүчегә барып-килеп йөри торган идем. Белмим, әллә ул миңа охшаган, әллә мин аңарга, безнең серләр бик килешә иде.

Мин килеп керүгә, ул хатынына эндәшә:

– Яле, Таифә, табаңны берсәк чыжылдатып ал әле! Мәхдүм үзе килгән!

Таифә әптәй дә тиз генә самавырын кайнатып, коймак яисә бәрәңге кыстыбые кебек нәрсәне өстәлгә китереп тә куя.

Заһидулла бай, һәр шәкерт казаки киеп йөрергә тиеш, дигәч тә, мин, әлбәттә, туп-туры Шакир әбзәй янына киттем.

Бу юлы мин барганда Шакир кием тектерергә килгән кешеләр белән сөйләшеп утыра иде. Мин кергәч тә, ул:

– Менә үзе дә килеп чыкты әле! – диде.

– Нәрсә бар, Шакир агай?

– Менә бу агай-энеләргә әлеге син укыган китап турында сөйләп утыра идем. Мин әйтәм, шуны язган Мәҗиттән сорыйсы иде дим, ул әнә, безнең шикелле, авырлык белән көн итүчеләр турында да шундый бер китап язсын иде дим.

Менә шул рәвешчә, Мәҗит Гафуриның «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек» дигән хикәясе Акъегет авылында кулдан-кулга, өйдән-өйгә йөреп китте. Аулак өйләрдә кич утырган буй кызлар да, җылы мунчаларда җыелып уйнаган буйдак егетләр дә шуны укыйлар, шул турыда сүз алып баралар. Авылга килгән кырыктартмачы, тубалчыларга да беренче сорау шул була:

– «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек» дигән китап бармы?.. Яисә шундый башка бер хикәя?..

3

(Камил Мотыйгый)

Мин инде унҗиде яшьлек бер үсмер. Гәрчә беркадәр әйләнгечрәк булса да, Акъегет⁷ авылына барганда Кече Кайбыч аркылы кайтам һәм Сөнгатулла муллада кич кунып яисә ашап-эчеп, кунак булып, хәл җыеп китә идем. Чөнки Сөнгатулла агай белән минем әтием арасында нинди сәбәпләр аркасындадыр шактый якын дуслык бар, алар бер-берсенә барышып-килешеп йөриләр иде. Искитмәле егет табигатьле, шактый хөр, ачык фикерле һәм бик күп төрле гыйбрәтле мәзәкләр сөйләргә оста, һәвәс булган бу кеше белән сөйләшеп утыру миңа ләззәтле тәэсир итә торган иде.

Ул, сүз ара сүз чыккан саен, шушы авылдан китеп, Уральскида мулла булган һәм әтисе белән бертуган Мотыйгулла турында сөйләргә ярата. Ул шактый аңлы, шактый зур белем иясе, бигрәк тә гарәп, фарсы әдәбиятларын нык тикшергән. Көнчыгыш шигырьләренең төзелеш законнарын, кагыйдәләрен нык белә торган бер кеше икән.

Аннары сүз Мотыйгулла мулланың улы Камилгә күчә.

– Искиткеч кабилиятле, дәртле егет, шактый зур эшчән кеше чыгар аңардан, – ди Сөнгатулла мулла.

«Тәрҗеман» һәм «Шәркый урыс» газеталарын укып барган Мотыйгулла мулла да, Фатих Кәрими атасы Гыйльман ахун шикелле, татар халкына матбугат һәм әдәбият кирәк, ди, шуны булдыру турында хыяллана. Үзенең улы Камилдән шул юлда хезмәт итүче бер кеше чыгуын көтә.

Камил Мотыйгый башта әтисенең мәдрәсәсендә укый. Аннары аны әтисе урта дәрәҗә юридик мәктәпкә (хәзерге техникум дәрәҗәсендә) бирә. Аны бетереп чыккач, Мисырга – аның үзәк шәһәре Каһирәгә җибәрә.

– Әйдә ике яклы галим булсын, – ди ул. – Шәрекъ дөньясын да, гареп дөньясын да үз күзе белән күреп, кирәк белемне алсын.

Менә шул рәвешчә, читтән торып, мин Камил Мотыйгыйның әтисе белән дә, үзе белән дә таныштым.

1905 елның язында Акъегет авылыннан үз авылыбыз Чүтигә кайтканда, мин тагын да әнә шул Кече Кайбыч авылы аркылы үтеп, әлеге Сөнгатуллаларга туктадым. Капкадан кергәч тә, шатланган кыяфәттә елмаеп, хуҗа миңа сөенче биргән тон белән:

– Әйдә, хуш килдең, – диде, – әле миндә тагын бер кадерле кунак бар!

– Кем ул?

– Уральскидагы Мотыйгулла абзыйның улы Камил!

Озын буйлы, таза гәүдәле, мәһабәт кыяфәтле һәм көр тавышлы Камил белән танышу һәм сөйләшүләр миндә аңа карата бик тиз арада симпатия кузгаттылар.

Акъегет мәдрәсәсендәге баш мөгаллим Гариф Хәйруллин тарафыннан атнакич саен үткәрелә торган әдәби кичә сымак утырышларда укылган «Тәрҗеман» белән «Шәркый урыс» газеталары һәм татар дөньясында күренгән аз гына санлы әдәбият китаплары тәэсирендә мин матбугат, әдәбият белән шактый кызыксынсам да, боларны тирән, төпле итеп аңлаудан шактый ерак идем әле. Менә шунлыктан мин Камил Мотыйгыйның матбугат, әдәбият турындагы сүзләрен зур кызыксыну белән бирелеп тыңладым, аңламаганнарымны аңларга тырыштым. Ул Россиядә тиздән ихтилал – революция булачагы турында сөйли иде.

– Шуннан соң, – диде ул, – татар телендә дә газета-журналлар чыгачак, бер-бер артлы матур әдәбият китаплары туып торачак. Бөтен мәдрәсәләребездә яңа тәртип белән укытылачак. Татар мөгаллимнәренә дә, хәтта муллаларга да хөкүмәт тарафыннан вазифа тәгаен ителәчәк (жалование биреләчәк).

Шунда ук ул гарәп, фарсы, төрек телләрендәге шигырьләрне зур дәрт белән укып-көйләп җибәрде дә:

– Озакламый бездә дә шундый шигырьләр була башлар! – диде.

– Ә бездә шигырьләрне язарлык кешеләр бармы соң?

– Нигә булмасын, бар, әлбәттә, гаҗәп талантлы яшьләр бар. Алар тик хөррият булмаганлыктан, үз телебездә матбугат юклыктан гына дөньяга чыга алмый ята. – Шуннан соң ул үз әтисенең мәдрәсәсендә укып ятучы Габдулла исемле бер шәкертне дә телгә алып үтте: – Гаҗәп дәрәҗәдә сәләтле егет. Әти әйтә: «Моңардан зур бер шагыйрь чыгар!» – ди. Шуның өчен дә әти аны гел үз тирәсендә тота, гарәп-фарсы шигырьләре, аларны төзү кагыйдәләре белән таныштыра. Ул егет урыс әдәбияты белән дә таныш. Аның өстәл өсләре дә төрле телдәге әдәбият китаплары белән тулган. Шуның өчен әти аны «замана Җаһизы» дип йөртә. Җаһизны беләсеңдер, элекке гарәп галиме. Аны «китап гашыйгы» дип тә йөрткәннәр. Әти миңа әйтә: «Син бу егетне кулдан ычкындырма, киләчәктә күркәм тарихка ия буласы егет бу!» – ди. Тик егет бик үзсүзле… – Шуннан соң ул әлеге Габдулла турында шуны да әйтеп үтте: – Бала чагыннан ук ятимлектә, какты-сукты астында үскән, хәзерендә дә матди хәле әйбәт түгел. Әти аңа ул яктан да хәлдән килгәнчә ярдәм итә. – Аннары Камил кыркылдап бер көлде дә: – Безнең әтинең кызык бер табигате бар аның, – диде. – Матбугат вә әдәбият белән кызыксынучы яисә шул юлда өметле бер кеше булдымы, ул аны үз тирәсенә тарта. Габделвәли исемле бер төрек егете солтан Габделхәмиткә каршы чыгуда гаепләнеп, кулга алынып, җәзалану куркынычы астында калгач, Урысиягә качып чыга. Әти, кайдандыр табып алып, аны үз мәдрәсәсенә урнаштырган. Әлеге Габдулла янында, аның белән бер бүлмәдә торсын дигән! Габдуллага әйткән: «Бу кеше әдәбият белән шактый таныш булганы шикелле, кабилият ягыннан да буш булмаска охшый. Син аннан файдаланырга тырыш!» – дигән.

Мин, Сөнгәтулла мулланың сүзләрен искә алып:

– Ничек соң, Камил агай, син үзең аны-моны ябалап, әдип булу юлына керешмисеңме? – дип сорадым.

– Маташмыйммы соң, – диде ул. – Каләм тотып төннәр буе утырган вакытларым булды. Кайчакларны берәр мәүзугъ⁸ өстендә уйланып йөрим, хыялланып ятам, әллә нинди матур фикерләр, гөлле-чәчәкле сүзләр искә төшә. Ләкин, каләм тотып язарга башладыммы, шуларның һәммәсе дә кинәттән таралып китә. Барып чыкмый бит…