Танланган асарлар: 1-жилд

– Юравер! – Анвар эшикни очиб, уни бошлаб кирди. Чоғроқ хонага ҳам худди зиналардагига ўхшаш қимматбаҳо гилам тўшалган, бир-бирига қаратиб қўйилган иккита стол бўш турарди.

Анвар юмшоқ ўриндиқли креслони Алимардоннинг олдига сурди.

– Ўтириб тур-чи…

– Сенинг столинг қайси?

– Ана… – Анвар бепарволик билан девор олдидаги столни кўрсатди. – Ҳозир тор топиб келаман. – У тез чиқиб кетди.

“Шунақа жойда ишларкан-да!” – Алимардон секин уф тортиб қўйди. Шу топда негадир унинг Анварга яна ҳасади келди, аммо нимагалигини ўзи ҳам билолмади.

Яна бир неча дақиқадан кейин Анвар садаф пардалари ярақлаб турган яп-янги тор кўтариб кирди. “Ажойиб тор экан! – Алимардон чолғунинг у ёқ-бу ёғини айлантириб кўраркан, тағин билинтирмай уф тортиб қўйди. – Пайти келсин, албатта, оламан!”

– Энди репетиция хонасига кириб машқ қиласан…

…Алимардон студия залининг бир чеккасидаги жажжигина стулга ўтирганча навбат кутарди. Бу ерга киришдан олдин қанчалик қўрққан бўлса, энди навбат тегишини шунчалик орзиқиб кута бошлади. Кимдир қўшиқ айтар, аллақандай қизлар рақс тушар, аммо у ҳеч кимни кўрмас, ҳеч нимани эшитмас эди. Шу топда хаёлида ёлғиз бир фикр чарх урар: “Ҳозир мени ҳамма кўради. Бутун республика кўради!”

Ниҳоят, пультда ўтирган қизнинг: “Навбат Алимардон Тўраевга”, – дегани эшитилди.

У бошқа ҳеч нимани эшитмади. Юзлари ловиллаб ёнаётганини, қулоқлари шанғиллаётганини ҳис этиб, секин ўрнидан турди. Оператор камерани аста-секин унинг олдига суриб кела бошлади. Ҳозир табассум қилиши кераклиги тўсатдан хаёлига келди-ю, камеранинг қизил чироқларига қараб жилмайди. Торни секин-секин черта бошлади. Кейин завқ билан, ҳарорат билан чалишга тушди. У яхши чалаётганини, тор ўзининг қўлида булбулдай сайраётганини билар, билган сайин завқ билан чертарди. Куй тамом бўлиши билан у қўшиқни, ўша – Муқаддамга айтиб берган – “Йигит қўшиғи”ни бошлаб юборди. Унинг овози жимжит студиянинг баланд шифтларига тегиб жаранглар, бугунги концертда ўзи ғолиб чиқаётганини, ажиб бир оҳангда айтаётганини билиб турарди.

Қўшиқ тамом бўлди-ю, у боягидай табассум билан оҳиста бош эгиб қўйди…

Йўлакка чиқиши билан Анварга дуч келди. Анварнинг кўзлари шодликдан чақнар, унинг қўлини маҳкам қисиб, ҳадеб бир гапни такрорларди:

– Жуда яхши чалдинг, дўстим! Жуда яхши.

Алимардон дўстининг шодликдан чақнаб кетган юзига қараб мийиғида кулиб қўйди. Шу ҳам чалиш бўптими? Ҳали шундай кунлар келадики, Алимардон Тўраев деган номни эшитганида бутун мамлакат ҳайратдан ёқа ушлаб қолади.

– Кетамизми? – деди у Анварга бепарво қараб.

– Юр… Мен ҳам Бўстонга боришим керак.

– Муқаддамнинг олдигами? – у қаҳ-қаҳ уриб юборишдан ўзини аранг тийиб, кўзларини сузди. – Майли, юравер…

Кўчада қуёш порлар, ҳаво илиқ, ҳузурбахш эди.

Алимардон такси тўхтатгиси келди. Анварнинг ҳай-ҳайлашига қарамай, кўчанинг ўртасига тушиб олиб қўл кўтарди, аммо машиналар тўхтамас, уни майна қилгандай ғизиллаб ўтиб кетарди.

Ниҳоят, бир “Волга” ўн қадамча нарига ўтиб тўхтади. Икковлари кетма-кет югуриб боришди.

– Қаёққа, биродар? – шопмўйлов таксичи машинанинг қия деразачасидан мўралади.

– Бўстонга обориб қўйинг! – деди Алимардон нафасини ростлаб ололмай.

Ҳайдовчи кулди.

– У ёққа “собственний” машинангизда борасиз, ука!

Алимардон парпарондай елиб кетган машинанинг орқасидан қараб, тишларини ғижирлатиб қолди: “Бўпти! ўз машинамда борганим бўлсин!”

* * *

Қишлоқ ёмғирдан ювилиб, яшнаб кетган эди. Деворлар тагида адашиб бош кўтарган мунис майсалар эртага қор остида қолишидан бехабар яшнаб турарди.

Алимардон олдинда кетар, Анвар дўстининг текис талпинаётган баланд гавдасига қараб борар, Алимардоннинг телевизорда чиққанида, бунда ўзининг ҳам хизмати борлигидан шод эди.

Катта кўчанинг муюлишидаги тут тагига етганда Алимардон бурилиб қаради.

– Дўхтирхонага бораман, деганмидинг?

Анвар ҳам тўхтаб, соатига қаради.

– Муқаддам кетмагандир ҳали?..

– Кўришинг шартми?

Анвар унинг чеҳрасида бир қалқиб ўчган масхарали табассумни ўзича тушунди.

– Соғиндим, – деди секин. Зах ерга ёпишиб ётган тут хазонларини оёғининг учи билан титкилади. Кейин дўстига қараб оҳиста хўрсинди. – Сен билмайсан-да… Ҳеч тушуниб бўлмайди бу қизга. Икки ҳафтадан бери гаплашмай қўйди. Нима бўлаётганини ўзим билмайман. – У бошини баланд кўтариб, куз осмонида кезиб юрган бир парча булутга тикилди. Унинг кўзларида ширин бир орзуми, энтикувчан табассумми бор эди.

Алимардон яна боягидай масхарали кулди. У энди бу қўймижоз ошнасидан оладиганини олиб бўлган, студиядагилар билан танишиб олган, яна телевизорда чиқиш учун Анварнинг ёрдами керак эмасди.

– Мен уйланяпман, – деди хотиржамлик билан.

Анвар ярқ этиб бурилиб қаради. У севинишдан кўра кўпроқ ҳайрон қолди.

– Қўйсанг-чи ҳазилингни!

Алимардоннинг юзида яна ўша қув табассум қалқди.

– Ҳазили йўқ, – деди совуққина қилиб.

–Шайтон-эй, нега айтмадинг? – Анвар энди ишонди. – Қачон? Кимга?

Алимардон ҳозир унинг юрагига бигиз санчишидан завқланар, ич-ичидан тошиб келган кулгисини аранг босиб турарди. Овозини иложи борича бепарво қилиб, қошини чимирди.

– Муқаддамга…

– А? Қайси Муқаддам? – Даҳшатга тўлиқ қисқа бир ҳайқириқ ҳавода фарёд солди. – Қайси Муқаддам?!

Анвар оёқларининг учигача музлаб кетганини ҳис қилиб, Алимардоннинг бепарво кўзларидан маъно қидириб қолди. Алимардон тағин бир марта кулиб қўйди.

– Ўша ўзинг билган Муқаддам-да! – У оёғининг учида кескин бурилиб кетаверди.

Алимардон бошини ғоз тутиб борар, жаҳонда ҳеч ниам ўзгармагандек, ҳамма нарса кўнгилхушлик билан бораётгандек эди.

У тутзор кўча ичига кириб кетганидан кейингина Анвар ўзига келди. Юрагини тилимлаб ташлаган хабарни ҳазилга йўйишга ҳаракат қилгандек шуурсиз жилмайди. Югуриб бориб, Алимардонни елкасидан ушлаб, ўзига қаратди.

– Овсар! Шунақа нарса билан ҳазиллашадими одам?!

Алимардон ҳайрон қолгандай қошини чимирди.

– Ўзинг биласан, ҳазилни ёмон кўраман.

Анвар унинг чиндан беҳазил гапираётганини тушунди. Биров бехосдан “онанг ўлди”, деганда киши қандай аҳволга тушса, ҳозир у ҳам худди шундай аҳволда қолди. Аъзойи бадани япроқдай қалтирай бошлаганини ҳис этиб, Алимардоннинг ёқасига ёпишди.

– Ёлғон айтасан, мараз!

Алимардон ҳузур қилиб кулди.

– Бор, ишонмасанг ўзидан сўра! –У Анварнинг қўлини ёқасидан олиб ташлаб, дона-дона қилиб таъкидлади: – У менга тегади, билдингми?! У менга тегишга мажбур! Мен уни ўзимники қилиб қўйдим!

– Туҳмат!

Анварнинг кўз ўнги қоронғилашиб кетди. Қошини чимириб турган Алимардон ҳам, яланғоч тутлар ҳам, осмонда кезиб юрган бир парча булут ҳам чирпирак бўлиб айланиб кетди.

У Алимардоннинг башарасига қачон мушт туширганини билолмай қолди. ўзига келганида, Алимардон кафтининг орқаси билан қоп-қора қонга бўялган оғзини артар, пастак тутга суяниб олганча ҳадеб тупурарди.

Анвар заранг ерни қарсиллатиб тепганча югуриб кетди. Мактабдан қий-чув кўтариб чиққан болалар орасидан, сўриларда чойхўрлар чордана қуриб ўтирган чойхона олдидан югуриб ўтди-ю, деразаларига оппоқ дарпардалар тутилган дўхтирхона эшигига бориб қолди. Шиддат билан йўлакка отилиб кирди. Навбат кутиб ўтирган одамларнинг ҳайҳайлашига қарамай, тепасига “Манипуляционная” деб ёзилган эшикни шахт билан силтаб тортди. Қарши томондаги деразанинг бир тавақаси даранглаб очилиб кетди.

– Муқаддам!

Унинг ҳайқириғи бутун дўхтирхонани жаранглатиб юборди. Устига оқ чойшаб ёпилган столга тирсагини таяганича кафтини пешанасига босиб ўтирган Муқаддам ўрнидан турди-ю, оёқларидан мадор кетгандай яна ўтириб қолди. Унинг ранги қув ўчиб кетган, кўзларида даҳшат бор эди.

Анвар кўксини тўлдирган нидони ялинчоқ ингроқ оҳангда айтди:

– Муқаддам… Айтинг… Ростми?

У Муқаддамнинг йўқ дейишини кутиб турар, шу бир оғиз сўз учун бутун борлиғини беришга тайёр эди.

Ваҳимали сукунатга тўлиқ бир неча дақиқа ўтди.

Муқаддам кафти билан юзини тўсиб йиғлаб юборди.

– Рост…

Анварнинг кўз ўнгида яна ҳамма нарса чирпирак бўлиб кетди. Оёқлари ўз-ўзидан бўшашиб, гандираклаб кетди-ю, эшикка суяниб қолди. Бу ердаги ҳамма оппоқ нарсалар бирданига қоп-қора тусга кирди-да, бошини солинтирганча тиашқарига қараб судралди.

У бирданига ҳаммасини тушунди. Муқаддам нима учун ўзига бегона бўлиб қолганини ҳам, энди ҳеч қачон қайтиб келмайдиган, умрбод насиб этмайдиган азиз бир нарсасидан жудо бўлганини ҳам, ўзининг софдиллиги, очиқкўнгиллиги ўз бошига бало бўлиб ёғилганини ҳам – ҳамма-ҳаммасини тушунди. Фақат бир нарсани тушуна олмасди. Шунча йиллик қадрдон дўсти нима учун хиёнат қилди унга? Шунчалар аблаҳлик қилишга уни нима мажбур этди экан?! Дунё пайдо бўлганидан бери нима учун одамлар боши устида хиёнат деган қоп-қора шарпа кезиб юради? Одамлар бунчалик қабиҳликни қаёқдан ўрганишаркин?!

У елкасига келиб тушган қақшатқич зарбадан мункиб кетгандай бошини қуйи солиб борар, қишлоқ оқшом тараддудидини кўрар, чойхона гавжум, мактабдан қий-чув солиб болалар чиқиб келишарди. Олисда – уфқ этагида қуёш ботиб борар, дарахтлар учида қонли шафақ ўйнарди.

* * *

Шанба оқшомида Бўстон қишлоғи ажиб бир жозиба кашф этди. Бу оқшом ой ҳам эрта чиқди. Тўлиб, қип-қизариб, яшнаб-яшнаб чиқди. Ноғоранинг шодон така-туми илиқ куз ҳавосини титратди. ўужғон ўйнаган юлдузлар тўйхона устида пасайиб рақс тушди.

Анвар Қонқус устидаги яккачўпда оёқларини осилтириб узоқ ўтирди. Анҳор жимжит, сув юзида юлдузлар қалқиб оқар эди.

Ноғорачи йигит уста экан! Шундай берилиб, шундай терга ботиб чалдики, осмон пардасини йиртиб юборгудай бўлди. ўз касбини яхши билар экан! Боплаб чалар экан! У фақат бир нарсани билмади. Ноғора чўпи билан ноғорани эмас, худди ўзига ўхшаш бир йигитнинг қалбини савалаётганини билмай қолди.

Шу куни ажойиб воқеа бўлди. Кимнингдир кўнглида баҳор гуллади. Кимдир кимгадир интизор бўлди. Кимнингдир қалбига қор ёғиб чиқди.

Тўйга бутун қишлоқ йиғилди. Фақат анҳор ўз ўзанидан чиқолмади. Қонқус тун бўйи ғазаб билан, алам билан тўлғаниб оқди.

* * *

Ҳаёт шунақа экан. Гоҳо кимнингдир мотами кимгадир байрам бўларкан!

Алимардон икки ойгача ана шу байрам роҳати билан гашт қилиб яшади. Муқаддам ўзи ўйлаганидан ҳам яхшироқ, меҳрибонроқ чиқиб қолди. Анвар бўлса ундан бутунлай узоқлашиб кетди. Телестудияда тўсатдан дуч келиб қолса, тескари бурилиб кетадиган бўлиб қолди. Аммо Алимардон парво қилмасди, бир вақтлар ўзига қадрдон бўлган бу йигитни энди бир пулга ҳам олмас, ўз қувончи, ўз бахтидан маст эди.

У шу икки ой ичида тўрт марта телевизорда чиқди. Ҳа, энди унинг омади юриша бошлаган эди. Узоқ сафарга чиқаётган одам бирон нарсасини унутиб қолдиришидан чўчиб, ўзини қанчалик текширса, Алимардон ҳам шунчалик пухта тайёрланарди. Ёнғоқзор боғ устида ҳар саҳар унинг янгроқ, дилбар овози парвоз этар, у қўшиқ бошлаганида табиатнинг ўзи ҳам тан бериб қулоқ солгандай бўлар, сўқмоқлар ҳам, анҳор ҳам бир нафас сукут сақлаб тингларди.

Алимардон ҳар ҳафтада янгидан-янги қўшиқлар ўрганар, шеърларга ўзи куй басталар эди.

Навбатдаги байрам арафасида уни яна студияга чақиришди. Шу куни Алимардон ўз кучига икки марта ишонч ҳосил қолди. Мусиқа таҳририятига кириб бориши билан Анварнинг ёрдамчиси – касалманд муҳаррир йигит унга учта конверт топширди.

– Сизга экан.

Алимардон ҳайрон бўлиб конвертлардан биттасини очди.

Оддий қора қалам билан ёзилган хатнинг биринчи сатрларини ўқиди-ю, ҳаяжондан кўз ўнги жимирлашиб кетди. У кўпдан орзу қтилиб юрган ниятига ета бошлаганидан маст, шод эди. Хатнинг охирги сатрларини ўқиркан, қўллари қалтираб кетди. “Биз колхозчилар Алимардон Тўраевнинг ажойиб овозини ҳар куни эшитсак деймиз…”

Мактуб ана шундай сўзлар билан тугалланган эди.

Шу куни у бешта қўшиқ айтди. Ҳар қайсисини ўзгача завқ билан, ўзининг дилбар оҳанги билан юрак-юракдан куйлади.

Концетдан кейин студия буфетига кирди. Икки қадаҳ коньяк ичди. Бугун унинг руҳи тетик, кайфи чоғ эди. Шаҳар янги либос кийган, кўчалар чароғон, ранг-баранг афишаларнинг оловли жимжимаси салқин ҳавода камалакдек товланади. У троллейбус бекатига чиққанида таниш бир овозни эшитиб, тўхтаб қолди.

“Ўзим! Ўзимнинг ашулам!” У тўрт қаватли каттакон бинонинг овоз келаётган деразасини топди. Қўшиқ биринчи қаватдаги ёрқин шуъла тушиб турган деразадан қуйилиб чиқиб, қанот қоқарди. Алимардон ҳаяжон ичида секин-секин юриб дераза тагига борди. Дераза пардалари тушириб қўйилагни учун ҳеч нима кўринмас, аммо ичкарида одам кўплиги соялардан билиниб турарди. Чамаси, бирон-бир кеча бўлаётган бўлса керак, ичкарида босинқи ғовур эшитилар, аммо қўшиқ товуши баралла, тиниқ янграр эди. Бу Алимардоннинг ўша биринчи “Йигит қўшиғи” эди.

“Магнитафонга ёзиб олишган экан”, деб ўйлади Алимардон нафас чиқармай. У бу бино талабалар ётоқхонаси эканини эслади. “Бошланди! Талабалар ёқтирдими, оммалашиш шу!” Алимардоннинг лабларида қувноқ табассум ўйнади. Ҳозир кириб: “ўша қўшиқни айтган Алимардон Тўраев мен бўламан”, деса ишонишармикан?..

У ёнғоқзор боғкўчага алламаҳалда етиб борди. Ҳали ой чиқмаган, аммо осмонда жимжима юлдузлар чарақлайди, оёқ остида хазон қирсиллайди. У пастак эшикни тақиллатаркан, негадир зарҳарханда билан жилмайди. “Алимардон Тўраев! Дурустроқ дарвозаси ҳам йўқ!”

* * *

Эрталабдан бери эзила-эзила ёққан ёмғир тушга бориб қорга айланди. Аввалига битта-яримта учқунлар ҳавода эринчоқлик билан кезиб юрди-ю, кейин бирдан тезлашиб кетди. Йирик-йирик лайлакқор қиялатиб уриб берди.

Алимардон дераза олдида тик турганча, биринчи қорнинг ёғишини томоша қиларди. Ҳаммаёқ табиатнинг улуғвор, аёвсиз ҳақиқати олдида қути ўчгандай жимжит бўлиб қолди. Ёмғир ёғаётганда шодон шовуллаган тарнов ҳам, бўғотдаги чумчуқлар ҳам бир нимадан чўчигандай овозсиз қотди. Ҳовлидаги сўрининг панжаралари, молхонанинг томи оппоқ бўлиб қолди. Ҳовли этагидаги азамат ёнғоқлар тақдирга тан бергандай маъюс бош эгди, яккам-дуккам япроқлар совуқдан дилдирай бошлади.

Бора-бора оқшом қўнди. Юракни эзувчи, кўнгилга ғашлик солувчи ғира-шира оқшом қўнди.

Нариги уйда Муқаддамнинг оёқ машинани шатиллатиб иш тикишга ўтиргани эшитилди. У оғироёқли бўлганидан бери кечалари ҳеч кимга сездирмай, чақалоқчага атаб кўйлакчалар тикадиган одат чиқарганди.

Кўча эшик тақиллади. Алимардон негадир чўчиб тушди. Эшик сукунат қўйнида янада қаттиқроқ гурсиллади. Муқаддамнинг машина шатиллатишдан тўхтагани эшитилди. Аммо Алимардон ундан олдинроқ ҳовлига тушди. Куёвликдан ёдгор бўлган беқасам чопони билан юзини қордан пана қилиб, йўлакка борди. Пастак эшикнинг ҳалқасидан ушлаб тортди.

Ғира-шира қоронғиликда икки киши турарди. Улардан бири новча, бош яланг, ёмғирпўш кийиб олган, совқотган бўлса керак, турган ерида ҳадеб депсинарди. Иккинчиси пакана, семиз, калта пальто кийиб олган, аммо чеҳраси аниқ кўринмасди.

“Йўлдан адашганлар бўлса керак”. Алимардон эшикни каттароқ очиб таклиф қилди:

– Келинглар.

– Сизни топадиган кун бор экан-ку, Алимардон ака! –Новча йигит эски танишлардай қуюқ сўрашди. Шериги ҳам қишлоқиларга хос тавозе билан қўшқўллаб унинг кафтини қисди.

Алимардон ҳеч нимани тушунмаган бўлса ҳам, яна таклиф қилди:

– Марҳамат…

– Йўқ, ака, – новча йигит яна дилкашлик билан шанғиллаб гапирди. – Биз бир хизмат билан келган эдик.

Алимардон улар тўйга айтиб келишганини тушунди-ю, атайлаб ўзини гўлликка солди.

– Қанақа хизмат?

– Мана шу дўстимиз, – йигит шеригига имо қилди. – Укасини уйлантираётган эди. Энди катталик эмас, эркалик, ака, бир хизмат қиласиз-да!

Шериги ҳам қўшқўллаб таъзим қилди.

– Энди йўқ демайсиз-да, ака! Хизмат ҳақингиз қанча бўлса розимиз. Олисдан келдик.

Алимардон “қанча берасиз” демоқчи бўлди-ю, айтмади.

– Йўқ… – у кескин бош чайқади. – Мен тўйга юрмайман… Ҳеч борган эмасман…

Тўй эгаси астойдил ялина бошлади:

– Хўп денг энди, ака. Оққўрғон деган жойдан дараклаб келдик, йўқ деманг…

Алимардон йигирма қадамча нарида, тумшуғи билан деразага қадалай деб турган “Волга”ни энди кўрди. Қорнинг қалин пардаси ортида унинг ранги кўринмас, шарпадай аранг кўзга чалинарди.

– Машина ўзингизникими?

Тўй эгасининг кўнглида умид уйғонди шекилли, қувониб кетди.

– Ўзимиздан, ака, ўзимиздан! Бирпасда етказиб олиб бораман.

– Йўқ, бўлмайди, – Алимардон тағин бош чайқади. – Эртага ишга боришим керак.

– Хўп денг, ака, биз ҳам тушунадиган одаммиз. Хафа қилмаймиз… – У Алимардоннинг ўйланиб туришини ўзича тушунди. “Фалонча берамиз”, деб катта пулни айтди.

Алимардон яна бир таранг қилса, қадри ошишини билиб ноилож қиёфада елкасини қисди.

– Боролмайман, дедим-ку, иложим йўқ.

Тўй эгаси бир лаҳза ўйланиб туриб қўл силтади.

– Майли, ака, – деб икки ҳисса кўпроқ “закалат” ваъда қилди.

Алимардон жилмаяётганини яшириш учун уф тортди.

– Ҳеч қўймадингиз-да!… Қайтиб келишим нима бўлади? Мен ҳам ишлик одамман.

– ўзим келтириб қўяман…

Алимардон яна юзини қордан пана қилиб, айвонга қайтди. Муқаддам унинг ҳаяллаб кетганидан хавотир олиб бўлса керак, эшик олдида турарди.

– Ким? – деди у эрининг кўзига тикилиб.

Алимардон бепарво қўл силтади.

– Меҳмонга чақириб келишибди.

– Борасизми? – Муқаддам секингина, ҳуркибгина сўради. Энди у турмушни тушуна бошлаган аксари хотинлардай ювош бўлиб қолганди.

– Албатта!

Кетма-кет уйга киришди. Муқаддам шифоньердан кийимларини олиб бериб турди. Алимардон бир оғиз ҳам гапирмай эшикка томон йўл олди. Фақат айвонга чиққанида бурилиб қаради:

– Эшикни занжирлаб ол!

У йўлда ҳам чурқ этмади. Машина қор бўрони орасида шиддат билан олға учар, ҳавода парпираган учқунлар олд томондаги ойнага чирсиллаб урилар, бир жуфт шуъла оқиш зулматни ёриб борарди.

Алимардон суянчиққа ўзини ташлаганча йўлдан кўз узмай кетар, мана шу кўримсиз, қўпол қишлоқида бор машина ўзида йўқлиги алам қиларди унга.

Бир соатчадан кейин чироқлар нурида чарақлаб ётган тўйхонага кириб боришди. Каттакон уй одамлар билан лиқ тўлган, меҳмонлар тўрт томондаги девор тагида чордана қуриб ўтиришар, дастурхон тўкин, арақ иси гуркирарди.

..Алимардон қўшиқ бошлаши билан ҳаммаёқ сув қуйгандай жимиб қолди. У ўз овозининг сеҳри билан тўйхонани ром этганини сезиб, завқ билан ашула айта бошлади. У қўшиқ айтар, қўпол этик, чопон кийган одамлар бошини секин-секин чайқаб, ҳузур қилиб эшитишар, шу топда дераза ортида ҳам бола-чақа, хотин-халаж тўлиб кет-ганини Алимардон билар, билган сайин завқланар эди.

Қўшиқ тугаши билан: “Яша!”, “Барака топ!” – деган қийқириқлар еру кўкни қоплади. Унинг олдида одамлар тизилиб кетди. Улар қадоқ қўллари билан унинг чаккасига пул қистиришга навбат кутишарди. Алимардон кўпдан буён шу қадар эҳтирос билан куйламаган эди. Шу қадар кўп ичмаган эди. Ҳа, у бугун маст бўлди. Аммо нимадан маст бўлганини ўзи ҳам билмади: майданми, олқишданми, пул исиданми…

* * *

Ташқарида шамол увиллайди, қор учқунларининг деразага чирсиллаб урилиши аниқ эшитилиб туради, аллақаерда ёнғоқ шохи аянчли инграйди. Муқаддам кўрпага ўралиб олганча, даҳшат ичида қорнинг шитирлашига қулоқ солиб ётар, муздек зулмат мўралаб турган деразага қарашга ботинолмас, юрагининг гуп-гуп уриши ўзига ҳам аниқ эшитилаверди.

Девордаги кўкиш тун чироғи ўлимтик нур сочади, ялтироқ капгирли соат гоҳ қаттиқ, гоҳ секин чиқиллайди, вақт имиллаб ўтади.

Қизиқ, балоғатга етган қиз муҳаббатни эмас, муҳаббатнинг ўзи уни излаб топади, деганлари рост экан. Муқаддам неча йиллардан бери Анвардан муҳаббат излаб юрарди. Бирданига Алимардоннинг севгиси уни излаб топди. У тўй олдидан қанчалик куйиб-ёнган, изтироб чеккан бўлса, тўйдан кейин шунчалик қувонч билан яшай бошлади. Отаси ҳам тўйга дарров рози бўла қолди. Алимардон унга бир дунё бахт ҳадя этди.

Муқаддам ҳамон гузардаги дўхтирхонада ишлар, ҳамкасб дугоналари унинг бахтига ҳаваси келганини яшириб ҳам ўтиришмасди. Муҳаббат тўшакда уйғонади, деганлари шу бўлса керак-да! Бора-бора Анварни унутди. “ўзимнинг Мардон акамни ҳеч кимга алишмайман!” Бўйида бўлганини сезганидан бери хаёлига шу фикр маҳкам ўрнашди. Аммо худди ўша кундан бошлаб тағин бир нарсани кўп ўйлайдиган бўлиб қолди.

Муқаддам бир вақтлар болалигида шаҳар ҳовлисининг йўлагида қизалоқлар билан чирчира ўйнашни яхши кўрарди. Ҳар куни уларнинг ҳовлисига қизлар тўлиб кетар, кечгача копток ўйнашарди. ўйиннинг қизиқ қоидаси бор эди.

Кимки чирчирни элликкача етказмай коптокни қўлидан қочириб юборса, ўйиндан чиқиб кетарди.

Кейинги кунларда унинг назарида Алимардон акаси ҳам худди коптокдай қўлидан чиқиб кетаётганга ўхшарди.

Аёл киши эркакнинг, оз бўлса-да, ўзидан совишини дарров пайқайди. Муқаддам Алимардон акасининг аввалгидай очиқ-сочиқ муомала қилмаётганини сезиб турарди. Кейинги пайтларда эри кўп ичадиган, сал нарсага жеркиб ташлайдиган одат чиқарди. “Еганинг олдингда, емаганинг кетингда, мен билан ишинг бўлмасин”, деган гапни кўп қайтарадиган бўлиб қолди. Ахир, одам дунёга фақат ейиш-ичиш, кийиниш учун келмайди-ку! Наҳотки, Алимардон акаси шуни билмаса! Муқаддам шуларни ўйлаган сари, эри кун сайин ўзидан узоқлашиб бораётганини ҳис қилар, бундан даҳшатга тушарди. Ҳозир ҳам ўша бешафқат туйғу юрагига бигиздай санчилди-ю, қалтираб кетди. “Йўқ, йўқ… ўзим ҳам ваҳима бўлиб қолибман” У кўрпага бурканди, ўзини мажбур қилиб кўзини юмди…

Муқаддам депсиниб уйғониб кетди. У ухладими, йўқми, билолмади, аммо ваҳимали бир туйғудан негадир вужуди титрай бошлади. Кўрпадан секин бошини чиқариб қулоқ солди. Ҳамон шамол увиллайди, қор учқунлари ҳамон зулмат қоплаган деразани савалайди. Бирдан ташқарида аллаким додлагандек бўлди. Муқаддам оёқ-қўллари бўшашиб, кўзларини катта-катта очганча, тахта бўлиб қолди. Бояги овоз тағин қайтарилди.

– Машина-ку, – деб пичирлади у қўрқув ичида, – уй орқасидан машина ўтяпти.

Шу ондаёқ кўча эшик қаттиқ тақиллади.

“Мардон акам!” – Вужудига ҳузурбахш илиқлик югурди. Алимардон акасининг занжирни тез-тез тақиллатишига ўрганиб қолган эди.

Муқаддам қушдай енгиллик билан сакраб турди, чироқни ёқди. Бошига Алимардон акасининг беқасам чопонини ёпганича айвонга чиқаркан, йўлакай девордаги соатга қараб олди. Соат миллари тўрт яримни кўрсатар эди.

Муқаддам ҳовлига тушган замони совуқ ҳаво нафасини қайтариб юборди. Калиши қорга тўлиб чиқди. Шу пайт эшик тағин қаттиқ тақиллади. У оёғининг игна санчиб ачишишига қарамай югурди. Тайғана-тайғана эшик тагига етиб келди.

– Ким? – деди ҳуркович оҳангди.

– Оч!

Муқаддам Алимардон акасининг овозини таниб, дарров занжирни туширди.

Алимардон энгашиб эшикдан кираркан, унга урилиб кетди.

– Ўлиб қолдингми? – Унинг оғзидан гупиллаб арақ иси келди.

“Ичибди!” – Муқаддам индамасдан эшикни тағин занжирлади.

Кетма-кет айвонга чиқишди. Алимардон телпагини ечиб, пальтосининг елкасига қўнган қорни қоқаркан, қошини чимириб Муқаддамга қараб қўйди. Унинг юзлари қизариб кетган, қисқа-қисқа нафас оларди.

– Битта чақирганда очсанг бўлмайдими? – деди у телпагини бурчакдаги диванга ташлаб.

Муқаддам унинг саволига савол билан жавоб берди:

– Тўйга бордингизми?

Алимардон унга елкаси оша қаради.

– Ҳа! Ёқадими?

Эрининг боя йўлакда айтган гапи Муқаддамнинг юрагини ўртаб юборган, икки йўл ўртасида ўтирган оғироёқли хотинига ўлимни раво кўргани ҳамон вужудини титратарди.

– Йўқ! – деди у овози титраб. – Ёқмайди!

– Ёқмаса… – Алимардон кинояли жилмайиб қошини чимирди. – Ёқмаса… Кета қол! Уйинг яқин…

– А?! – аламли бир ҳайқириқ Муқаддамнинг бўғзига тиқилиб қолди. Кўзлари бирдан жиққа ёшга тўлди. Титроқ қўллари билан эрининг бўйнига маҳкам осилиб йиғлаб юборди. – Қайтариб олинг сўзингизни… Жон Мардон ака, қайтариб олинг!..

Яна бир неча дақиқадан кейин у эрининг забардаст елкасидан маҳкам қучоқлаб бағрига босар, ҳозир уни биров тортиб олаётгандай қўйиб юборгиси келмасди.

“Маст-да, кайф устида айтиб юборди, – дерди у ўзига-ўзи тасалли бериб. – Эртага ўзи пушаймон ейди…”

* * *

Анвар машинка хонасидан чиқди-ю, қўлидаги қоғозни секин-секин силкитганча, ёруғ йўлакдаги гулдор пояндознинг бир чеккасидан бошини қуйи солганча юриб кетди. У иш кўплигидан хурсанд, фақат меҳнат билан овунар эди.

Бирйўла ҳам севгилисидан, ҳам дўстидан жудо бўлиш оғир экан. Алимардон билан Муқаддамнинг тўйи ўтганидан бери у одамларга ўзгача бир синчковлик, ички алам, ишончсизлик билан қарайдиган бўлиб қолди. Боғларда сайр қилиб юрган ошиқ-маъшуқларни кўрганида, уларнинг сирли шивирлашаётгани қулоғига тасодифан чалиниб қолганида ғаши келарди. “Бир-бирининг кўзига тикилиб алдашяпти”, – деб ўйларди у жирканч бир туйғудан ижирғаниб. – Мана шу қиз ҳозир бу йигитнинг қулоғига шивирлаяпти. Эртага лаби совумасдан туриб, бошқасини ўпса ажаб эмас…”

Иқбол хола ёз келиши билан тўй ҳаракатини бошлаб юборди. Узоқ холаваччасининг Эътибор деган қизини ҳадеб мақтайдиган бўлиб қолди. Анвар онасининг гапларини эшитганида заҳарханда кулиб қўя қоларди. “Рост-да, мақтаса-мақтайвермайдими, унга нима!”

Бугун эрталаб ҳам онаси ҳадеб гапиравериб, унинг жаҳлини чиқариб юборди.

Анвар онаси билан аччиқлашиб қолди. “Уйланмайман, вассалом!”

У ҳозир ҳам йўлакдан оғир-оғир қадамлар билан бораркан, ўша дилхунликни эслади. “Нима қилсин, ахир, онасида нима гуноҳ? У ҳам тўй кўрсам, орзуларим ушалса дейдида…”

Анвар мусиқа таҳририяти эшишига етганда, аллаким чақирганини эшитиб, тўхтаб қолди. Бурилиб қаради-ю, йўлак муюлишида, каттакон тошойна олдида турган Алимардонни кўриб, юраги сирқиллаб кетди. Алимардон концертга келган бўлса керак, қора костюм кийиб олган, ўша ҳақоратли табассум билан илжайиб, сигарета чекиб турарди.

Анвар ўшандан бери у билан гаплашмас, кўргани кўзи, отгани ўқи йўқ эди. Уни одамларга нафрат билан қарашга ўргантган, бутун орзуларини чил-чил қилган, энг улуғ бахтини тортиб олган мана шу эмасми, ахир?! Дўст бўлиб қўйнига кириб, юрагини юлиб олган шу эмасми?!

Анвар қўли асабий қалтираётганини сезиб, ушлаб турган қоғозни шартта икки буклаб шимининг чўнтагига солиб олди-ю, унинг яқин келишини кутиб турди.

Алимардон ҳеч нима бўлмагандай жилмайиб яқинлашди-да, қўл узатди.

– Чақирсам ҳам қарамайсан… Шунчалик қасдинг борми?

Анварнинг кўзига у ҳозиргина ўлжасини еб, лабини ялаб турган бўридай кўриниб кетди. У билан пачакилашиб ўтиргиси келмади.

– Қўлингни торт!

У овози титраб кетганидан афсусланиб, юзини чирт ўгирди.

– Вой-бў! – Алимардон яна ҳеч нима бўлмагандай кулди. Унинг бепарво кулгиси Анварнинг юрагини ўртаб юборди. ўзини ғолиб ҳис қилаётганини овозидан билиб, азоб чека бошалди. – Қачон уйланасан?

Анвар нафрат билан бурилиб қаради-ю, Алимардоннинг ҳамон кулиб турган кўзларига тўқнаш келди.

– Ишинг бормиди? – деди у ғазабдан кўзларини қисиб.

Алимардон яна кулди.

– Тўйингда бир хизмат қилай деган эдим-да…

Анвар бир нафас иккиланиб турди-да, айтмаслигим керак, деб турган гапи оғзидан чиқиб кетди.

– Аввал катта пул бераётганларникига бориб тур-чи…

Бу гап Алимардонга шунчалик таъсир қилишини билмаган эди. Алимардоннинг кўзларидаги табассум бирдан ўчди. Атрофга сергакланиб қараб олди-да, кинояли оҳангда гап қилди:

– Нима, студия хўжайинларига чақмоқчимисан?

ғизиқ, бу нарса Анварнинг хаёлига ҳам келмаганди. У тўсатдан кўнглида бир енгиллик ҳис этди-ю, яна айтмаслиги керак бўлган фикрни айтиб юборди:

– Хотиржам бўл, хоинликни ёмон кўраман. Лекин ўзинг қанотинг чиқмасдан туриб узоққа учмоқчисан, бола! Эҳтиёт бўл, шўнғиб кетмагин тағин.

Кенг йўлакда яна Алимардоннинг ғолиб кулгиси янгради.

– Айтавер, қўрқадиган жойим йўқ. Телевизорга чиқмасам, бир ерим камайиб қолмайди. Аллақачон эстрадага ишга кирганман.

Анварнинг қулоқлари шанғиллай бошлади. Унинг охирги гапларини эшитмай, бурилиб кетаверди. У ўзини босиб ололмас, ҳадеб титрарди.

* * *

Ёзга чиқиб Алимардон ишни катта қилиб юборди. Ота-бобосидан қолган пахса деворли бир уй, бир айвонни буздириб, янги, саккиз хонали, олди ойнабанд айвонли уй солдирди. Пул бўлса чангалда шўрва, деб бежиз айтишмаган экан. ўша пастак, эски эшикни олдириб ташлаб, ўрнига яхши ният билан машина кирадиган дарвоза қурдирди. Баҳорда Анвар унга “бир куни шўнғиб кетасан”, деганда янглишган экан. Алимардон пастга эмас, кун сайин юқорига парвоз эта бошлади. Толе унинг олдида ҳамма гулшанларнинг дарвозасини баравар очиб юборди. Энди Алимардон Тўраевнинг номи кунора радиода янграр, телевизор экранида қошини хиёл чимириб, жилмайиб турган чиройли чеҳраси тез-тез кўриниб қолар, дилрабо овози билан одамларнинг юрагини ларзага солар, ҳар бир уйнинг деразасидан унинг тиниқ овози эшитилар, магнитафон ленталари Алимардоннинг қўшиқлари билан тўлиб кетган эди. Одамлар бир-бирини: “Юринг, фалончининг тўйига Алимардон Тўраев келармиш”, деб шоширишар эди. Ҳа, у камолот поғоналаридан тез, ишонч билан кўтарилиб борарди.

Бугун концерт йўқлиги учун Алимардон уйда қолди. Кун бўйи ўз хонасидан чиқмай янги қўшиқ машқ қилди.

Режиссёр, томошабинлар олдида ўзингизни яхши тутолмайсиз, деб койинганидан буён у тошойна қаршисида туриб, ашула айтишни қайта-қайта ўрганар эди. Ҳозир ҳам худди саҳнага чиққудек енгил одимлар билан юриб, бурчакдаги тошойна олдига келди. Кўзгудаги ўз аксига қараб оҳиста таъзим қилди-да, майин жилмайиб қўйди. Кейинги ойларда у тўлишган, салобатли бўлиб қолган, кўзларида бахтиёрлик нури барқ уриб турарди.

Уйнинг яқинда сирланган, бўёқ иси анқиб турган шифти остида тор садолари титраб кетди. Алимардон торни завқ билан берилиб-берилиб черта бошлади, бармоқлари пардалар устида кўз илғамас илдамлик билан кўчар, гўё куй ўз-ўзидан қуюлиб келарди. Яна бир лаҳзадан кейин тор садоларига унинг ширали овози уланиб кетди:

 
Дарё тўлқин, сувлар тошқин, ўтолмасман…
Отим ориқ манзилимга етолмасман…
Отгинамни ориқ қилган шу сойнинг тоши,
Рангинамни сариқ қилган ул қалам қоши…
 

Алимардон қадим замонлардан буён халқ тилидан тушмай келаётган бу сатрларда ўзгача бир жозиба, яширин, иболи туйғулар борлигини дарҳол пайқаб олган, ўзи басталаётган куйда мана шу покиза туйғулар бутун гўзаллиги билан ярқ этиб кўринишини хоҳлар, юрак-юракдан тўлқинланиб айтарди:

 
Рангинамни сариқ қилган ул қалам қоши…
 

У ҳамон тор чертаркан, орқа томондан Муқаддам келганини пайқади. Аммо чалишдан тўхтамади. Ниҳоят, қўшиқ тугади.

– Нима гап? – деди Алимардон Муқаддамнинг ўзига эмас, ойнадаги аксига қараб.

Муқаддам озиб, қорайиб кетган эди. Алимардон унинг елкалари осилиб тушган кўйлагига, ичига чўккан кўзларига бир лаҳза тикилиб қолди. Баҳорда Муқаддамнинг боласи тушган, ўшандан буён кўзларидан ана шундай маъюс бир ифода аримайдиган, камгап, ғамгин бўлиб қолганди. Аммо Муқаддам ҳар қанча ташвиш чекмасин, Алимардон парво қилмасди. Нима қипти? Фарзанд билан давлат – қўлнинг кири. Келаверади ҳам, кетаверади ҳам. Ишдан қолмаслик керак.

– Нима дейсан? – Алимардон кескин бурилиб қаради-ю, хотинининг лаблари пирпирай бошлаганидан, қўпол гапириб юборганини сезди. – Халақит бермагин-да, – деди майинроқ қилиб.

Муқаддам эридан кўз узмай туриб ютинди. Чамаси, бир амаллаб ўзини босиб олди шекилли, бўғиқ оҳангда, шивирлагудек бўлиб гапирди.

– Овқат совиб қолди.

– Ҳозир, ҳозир, – деди Алимардон бетоқат бўлгандек шошилиб.

Муқаддам индамасдан бурилиб кетди. Унинг шиппаги айвонда шап-шап қилиб турди-да, нариги хонанинг эшиги очилгани эшитилди. Алимардон тағин торни қўлига олди. Ҳамма нарсани унутиб, қўшиқни қайтадан бошлади.