Биһиги Аан Дархаммыт

Ойуунускайы тоҕо билбэппитий?

Саха тылын учуутала Гаврил Васильевич Попов онустарга киирэн кылаас сурунаалын арыйан, үөрэнээччилэрин кэриччи көрөн ким баарын-суоҕун быһааран бэлиэтии олордоҕуна, Миша Николаев туран кэллэ.

– Гаврил Васильевич, Ойуунускай диэн поэт баара дуо?

– Баара… – эдэр учуутал, соһуйбуттуу, үөрэнээччитин өрө көрөн таһаарда. Тоҕо ыйыппытын дьиибэргээн, утары ыйытардыы көрүтэлээтэ.

– Ону биһиги тоҕо билбэппитий?..

– Тоҕо үөрэппэппитий?..

– «Норуот өстөөҕө» үһү буолбат дуо?..

– Бээрэ, оҕолоор, ону эһиги тоҕо ыйыттыгыт? – оҕолор бары айдааран, күйгүөрэн барбыттарын дьиибэргээн, учууталлара буойардыы ыйытта.

– Оттон хаһыакка суруйбуттар дии.

– Тугу? Ханнык хаһыакка?.. – Гаврил Васильевич, Эдьигээҥҥэ быйыл саҥа учууталлыы күһүн хойутаан кэлэн, хаһыакка суруйтарбакка хаалбыта.

– Бу манна хоһоонун таһаарбыттар, – Коля Софронов «Кыым» хаһыаты тэниччи тутан учууталыгар аҕалан биэрдэ.

Бары сонурҕааһын, суугунаһыы буолла. Хаһыат иккис балаһатыгар П.А.Ойуунускай «Артыаллар, уруйдааҥ!» диэн балай да уһун хоһоонун хас да колонканан бэчээттээбиттэр. Туох да быһаарыы, комментарий суох. «Тоҕо дьиибэтэй? Ол аата үчүгэй буолаары гыннаҕа дуу?..» – Гаврил Васильевич түөһүн иһигэр үөрүү, сэргэхсийии, эрэмньи санаа иэйиитэ саба халыйан киирэргэ дылы гынна.

– Оҕолоор, бу хоһоону бары аахтыгыт дуо?

– Ааҕан.

– Суох, биһи ааҕа иликпит…

Интэринээттэр эрэ аахпыт, аҥаардара ааҕа илик буолан таҕыста.

– Дьэ оччоҕо истиҥ! – Гаврил Васильевич күөмэйин оҥостон, өрө көтөҕүллэн туран, үөрэ-дьүөрэ тыллары эгэрэҥ-дэгэрэҥ түһэрэн доргуччу ааҕан барда:

Мин атас доҕорум,

Мичиҥниир көмүһүм,

Аалардыыр наҥначчаан,

Артыаллаах Аанысчаан

Үлэлээн тиҥийэр,

Үөгүтэ иһиллэр…

Күлүмнүүр-мичиҥниир

Күндү күөх биэбэккэм,

Күлүмнүүр-дьиримниир

Күөх тырым сибэкким

Долгуйан нусхайар,

Долгуйа умайар.

Кылаас иһэ уу чуумпуга куустаран, бары ылы-чып иһиллээн олордулар. Өйү-санааны манньытар, көҕүлүүр, күүрдэр тыллар эдэр сүрэхтэри угуйар, санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр күүстэрэ тыл дэгэтин алыптаах музыкатыгар кубулуйан, эттэригэр-хааннарыгар иҥэн киирэргэ дылы буоллулар.

Кулааҕы-тойоту,

Кубулҕат моҕойу

Күн сирин үрдүттэн

Күөх сирэм күөнүттэн

Этириэс эһиэххэ!

Эпчиҥник тэбиэххэ!

Артыаллар-холкуостар,

Аармыйа норуоттар,

Биһиги күүспүтүн,

Биир кэлим үппүтүн

Ким кыайыай! Уруйдааҥ!!!

Ким хотуой! Уруйдааҥ!!!

Өстөөххө, утарсар күүстэргэ эйэлэспэт сыһыаҥҥа ыҥырар, күүһү-уоҕу, сайдыыны, эрэллээх олоҕу уруйдуур күүрээннээх тылларынан түмүктэнэр урут хаһан да итиниэхэ маарыннаах суруйууну истибэтэх, үөрэппэтэх оҕолорго хоһоон илбистээх ураты тыла-өһө, өйгө-санааҕа иҥэр дьайыыта өйдөрүн-санааларын өрүкүттэ. Гаврил Васильевич хоһоону ааҕан бүппүтүн кэннэ кылаас иһэ чочумча уу чуумпуга иһийдэ. Онтон хаһыаты кичэллээхтик суулуу тутан хаһаайыныгар төннөрөрүн кытта, сөҕүү-махтайыы, дьиктиргээһин суугуна иһиллэн барда.

– Гаврил Васильевич, Ойуунускай туох иһин хаайыллыбытай? – Миша Николаев, ким да санаппатах чып кистэлэҥ хараҥа дьыала ыар хаппаҕын сэгэтэн көрөрдүү, аргыый ыйыппыт сөҥ, холку куолаһа уопсай күүгээни тохтотон, кылаас иһэ бүтүннүү кулгаах-харах буолан тыҥаан олордо.

Оҕо диэтэххэ олуурдаах ыйытыылаах буолан биэрдэ. Эдэр учуутал бэйэтэ даҕаны мунаах санааҕа ылларбыта. Уонунан уһун сылларга норуот өстөөҕө аатыран умнуллубут поэт хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин дьиктиргии, таайа сатыы олорбута. Мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы, ол аата хайаан да туох эрэ үчүгэй өттүгэр уларыйыы тахсаары гыннаҕа. Туох да быһаарыы, комментарий суоҕун иһин соруйан таайтаран, дьон өйүн-санаатын бэлэмнээн таһаардахтара. Гаврил Васильевич бэйэтэ да билбэтинэн чэпчии түстэ.

– Платон Алексеевич Ойуунускай поэт эрэ буолбатах, кини революционер, республика салайааччыта этэ. Кинини «норуот өстөөҕө» диэн буруйдаан хаайбыттара.

– Революционер эрээри хайдах өстөөх буолбутай? – хара киитэллээх үрдүк хатыҥыр Юлий Шадрин долгуйбут быһыынан сырдык ньалҕаххай баттаҕын өрүтэ анньыммахтаата.

– Ол сүрдээх уустук боппуруос…

– Оттон хоһооно үчүгэй баҕайы дии.

– Э-ээ, баайы, кулааҕы утары…

– Киниэхэ итинник революционнай ис хоһоонноох суруйуулар, этиилэр элбэхтэр.

– Советскай былааһы утары суруйбута дуу?

– Суох.

– Оччоҕо тоҕо хаайаллар?

– Бу хоһоонун тоҕо бэчээттээтилэр?

– Хоһооннорун оскуолаҕа үөрэппиккит дуу? – оҕолор бииртэн биир олуурдаах ыйытыыларыгар хоһоон ааптарын биллибэт кистэлэҥ дьылҕата, суостаах-суодаллаах сураҕа-садьыга барыта түмүллэн иһэргэ дылыта.

– Оҕолоор, бу олус уустук, сэрэхтээх боппуруос диэн өссө төгүл этэбин. Хаайыллыаҕыттан ыла хоһооннорун үөрэтэри боппуттара. Оттон бу хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин билбэтим. Баҕар, туох эрэ уларыйыы тахсаары гыммыта буолуо.

– Ии, кырдьык, баҕар, оннук буолуо…

– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай атын хоһооннорун билэҕин дуу? – Миша Николаев чөллөркөй куолаһа уопсай күүгээни баһыйан чуолкайдык иһилиннэ.

– Мин кини хоһооннорун, олоҥхотун элбэҕи аахпытым, сороҕун нойосуус билэбин.

– Ээ, хата ааҕан иһитиннэр эрэ.

– Кырдьык, истиэхпитин баҕарабыт.

Гаврил Васильевич, оҕолор болҕомтолоохтук көрөн-истэн кэтэһэрдии иһийэн олороллорун көрөн, көрдөһүүлэрин быһа гыммата. Туран кылаас иннигэр сис туттан төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, «Өрүөл кэриэһэ» диэн хоһоону өрө көтөҕүллүүлээхтик доргуччу ааҕан барда:

Будулҕан тумаҥҥа, чыгдааннаах дьыбарга

Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар,

Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга

Түннүктүүн-үөлэстиин барыта доргуйар…

Хоһоон харса-хабыра суох охсуһууга ыҥырар уоттаах-төлөннөөх тыллара оҕолор уйулҕаларын, санааларын күүрдэр күүһүн эдэр учуутал үөрэнээччилэрин сирэйдэригэр-харахтарыгар илэ көрөн сөҕө, салла санаата. Тыл илбиһэ, дьайар күүһэ сүдү да буолар эбит. Бары дөйүөрбүт курдук саҥата суох тыйыһыра дьиппиэрэн олороллоро.

– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай бобуулаах хоһооннорун хантан булан үөрэппиккиний? – уопсай чуумпуну үрэйэн, эмиэ Миша Николаев куолаһа иһилиннэ.

Тута хоруйдуурга судургута суох ыйытыы. Уһун сыллар ус-таларыгар норуот кыр өстөөҕүнэн ааттаммыт поэт бобуулаах айымньыларын ааҕыы, үөрэтии, буолаары буолан оскуола оҕолоругар пропагандалааһын судаарыстыбаны утары ыар политическай буруйу оҥоруу буолара саарбахтаммат суол этэ. Ону баара, ити хаһыакка тахсыбыт хоһоонунан сибээстээн, үөрүүтүн, долгуйуутун уоҕун уйумуна, тус кистэлэҥин сэрэҕэ суох арыйан кэбистэҕэ үһү. Аны кэлэн, буолар буолтун кэннэ, туох диэн төттөрү этиниэй, билинэригэр эрэ тиийэр буоллаҕа. Уонна оттон хоһоонун өрөспүүбүлүкэ улахан хаһыатыгар мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы.

Балай да өр саҥата суох төттөрү-таары хаамыталаамахтаат, остуолун иннигэр кэлэн тохтуу түстэ. Үөрэнээччитин утары көрдө, киниэхэ эрэ туһаайардыы, сорунуулаахтык саҥаран барда:

– Миша, мин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан убайдарым кистээбит Ойуунускай кинигэлэрин ампаарбытыттан булан ааҕар, хоһооннорун нойосуус үөрэтэр этим. Бу мин тус бэйэм кистэлэҥим буоларын өйдүөх тустааххыт. Өскөтүн бүгүн аахпыт хоһооммут хаһыакка бэчээттэммэтэҕэ буоллар, мин маны эһиэхэ кэпсиэм суоҕа этэ.

Оҕолор өйдүүрдүү саҥата суох болҕойон истэ олороллоро. Бүгүҥҥү уруок былаана кэһиллэн, барыахтаах матырыйааллара тыытыллыбакка хаалбытын Гаврил Васильевич уруок түмүктэниитэ эрэ өйдөөбүтэ. Дьиэтээҕи үлэтин биэртэлээн бүтээтин кытта көрүдүөргэ чуораан тыаһа өрө кылыгырыы түспүтэ…

Эргитэ санаатахха

Оскуолатааҕы оҕо саас өлбөөдүйбэт өрдөөҕү түгэннэрэ Михаил Ефимович туоххаһыйбыт санаатыгар күн бэҕэһээҥҥи курдук элэҥнээн аастылар.

Оскуолалара эрэйдээх сэттэ уонус сыллар бүтэһиктэригэр диэри турбута. Оччолорго балай да улахан дьиэ этэ, көтүллүбүтэ бэлиэр үйэ чиэппэрэ буолан эрэр эбит. Билигин икки этээстээх, быйыл аҕай евро-өрөмүөнүнэн саҥардыллыбыт, аныгылыы толору тэриллээх, маллаах-саллаах бөһүөлэк ортотугар тутуллубут бэртээхэй оскуолалаахтар. Урукку кинилэр интэринээттэрэ уонна учууталлар олорбут биир уопсайдара билигин даҕаны ордон тураллар. Интэринээт оҕо музыкальнай тэрилтэтэ буолан кэм да туһалыы тураахтыыр эбит.

Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин быһа ааспат. Хайаан даҕаны кэлэ сырыттаҕына, сүүрбүт-көппүт, оонньообут-көрүлээбит оскуолатааҕы оҕо сааһын тэлгэһэтин көрдөҕүнэ, тула хаамтаҕына эрэ астынар.

Бу бүгүн эмиэ кэлэн эргийэ хааман, үгүһү-элбэҕи эргитэ санаата, уруккуну-билиҥҥини тэҥнии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини көрө-истэ, инникини, кэскили түстээн иһигэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка үрэх эниэ сыырын таҥнары хааман, үрэх төрдүнээҕи Эбэ хааһын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан эҥсэр киэһээҥҥи сииктээх сиккиэри утары хайыһан, улуу өрүс уйаара-кэйээрэ көстүбэт киэҥ иэнин одуулуу турда.

Санаа… Сатаан сабаҕаламмат салаҥ күүс… Киһи аймах санаатын күүһүнэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас кэм иһигэр балысхан үүнүү-сайдыы суолун тутуһан кэллэҕэ, салгыы сайдар тэтимэ өссө киһи үөйбэтэх өттүнэн эбии улаатыа, күүһүрүө турдаҕа.

Санаа чаҕылҕан түгэнэ быралыйар былыргыны, быдан ырааҕы, үйэ күдэнигэр, күн-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн аҕалан хараҕыҥ иннигэр өрдөөҕү өбүгэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьаһахтарын дьүһүннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, саҥардан-иҥэрдэн, иэтэн-туотан өйдөрүн-санааларын этитиэ, сүүрдэн-көтүтэн, айдаран-алдьаттаран мөккүөрдэрин-охсуһууларын көрдөрүө…

Санаа – инники дьылҕаны, сүрэх баҕатын түстүүр сүдү аналлаах күүс.

* * *

Оо, Улуу Эбэ, тыһыынчанан муҥаат сыллар эҥсиллэр киэҥ уораҕайдарын таһаатыгар төһөлөөх эрэ киһи үөйэн-ахтан көрбөтөх үлүскэн үгүс быһылааннарын, олох-дьаһах хаамыытын, күн-дьыл уларыйыытын көрөн кэллиҥ буолла!

Дьоҕус ахсааннаах, дьулурҕа санаалаах урааҥхай саха эн илгэлээх кытылгын булуоҕуттан, уорааннаах тыйыс айылҕаҥ тоҥ буоругар хам тоҥон өлөн-сүтэн хаалбакка, үгүс үйэлэргэ тыыннаах буолар туһугар мөхсөн, өй-сүрэх мөккүөрүн өрө тутан, күн бүгүнүгэр диэри омук быһыытынан ордон кэллэҕэ.

Тымныы полюһунан аатырбыт планета саамай тыйыс, хаҕыс айылҕалаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэҥ иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы сүөһүнү дэлэччи иитэн, тоһуттар томороон тымныылаах тоҥ буор дойдуну аал уоту оттунан, алаһа дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, үрүҥ илгэни үрүлүппүт, уйгу быйаҥы үксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит иһин, сахаҕа тиийэр тулуурдаах, көнө, судургу, сытыары-сымнаҕас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан өҥөлөөх норуот аҕыйаҕа чахчы.

Нуучча хаһаахтара үрэр саа күүһүнэн өбүгэлэрбитин өмүтүннэрэн, куттарын-сүрдэрин тоһутан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьаһаах төлөбүрүнэн сирэйдээн, төһөлөөх күндү түүлээҕи хоро таспыттара, сүөһүлэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буоллаҕай? Ол барыта докумуоҥҥа, сурукка-бичиккэ тиһиллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.

Саҥа сири баһылыыр хаһаахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэҕирэн, нэлэмэн киэҥ сиринэн тилийэ тарҕаммыттара. Кыһалҕалара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. Аһыыр ас, миинэр миҥэ, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, үлэһит илии барыта үрдүттэн буолара. Ол да иһин кылгас кэм иһигэр бүтүн Илин Сибиири, Забайкальены Камчаткаҕа, Приморьеҕа тиийэ тилийэ сүүрдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар үксүлэрэ саха омук өҥөтүнэн, кини сылгы көлөтүнэн, аһынан-үөлүнэн, мындыр уус, сирдьит, сүбэһит-үлэһит дьонунан ситиһиллибитэ. Охотскай, Өймөкөөн, Халыма курдук сир уһуга дойдуга тиийэ быраҕыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы тыһыынчанан саха атын уҥуоҕа дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туоһулуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара билиҥҥитэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ырааһынан мэлдьэһии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй көрүҥэ буолар. Урут ыраахтааҕылаах Россия саҕана уһулуччу өҥөлөөх олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол иҥэрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэмҥэ умнуллубута. Бу дьыала сөргүтүллүөхтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.

Төһө да баттабылга, үтүрүллүүгэ сырытталлар, оччотооҕу саха омугун бас-көс дьонун ортотугар ырааҕы анаарар инникини түстээччилэр норуот олоҕун быһаарыылаах күчүмэҕэй кэмнэригэр үөскээн, олорон ааһар түбэлтэлэрэ хайаан даҕаны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө уола Маһары олус уустук кэмҥэ олорон ааспыт киһи. Хаһаахтары кытта кыргыһыы маҥнайгы сылларыгар эһэтэ Тыгын өлөрүгэр түөртээх-хастаах оҕо оччотооҕу суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык өйдөөбөт эбит буоллаҕына, 1642 сыллаах бастаанньаҕа кыттыбыттарын иһин аҕатын Бөдьөкөнү, убайын Чаллаайыны маҥнайгы бойобуода Петр Головин ыйаан өлөртөөбүтүн уон түөртээх уол үчүгэйдик өйдүүрэ чахчы.

Үгүс сыллар усталарыгар Маһары бэйэтин таһынан өлбүт аҕатын, убайын тустарыгар дьаһаах төлүүр. Санаан көрдөххө, тустаахха улахан баттабыл, атаҕастабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини өһү-сааһы өйүгэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга үөрэнэр. Бүрүүкээн турар кэм, олох-дьаһах сабардама туох да үүтү-ааны булларбат, кыаҕы таһынан саба баттаныы быһыытын-майгытын үөскэппитэ. Өрөлөстүҥ да, таах ыттыы өлөртөн атын төлкө суоҕа. Хаһаахтар саа-сэп күүһүнэн бэриннэриилэрэ диэн өссө кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэһиллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын туһунан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ көтөн ыраахтааҕыга тиийэ иһиллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол иһигэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар тууһугурбут халыҥ халҕаһалара кылгас кэм иһигэр Саха сирин үгүс муннуктарыгар кутулла түспүттэрэ. Оччотооҕу суут-сокуон диэн тугун дьүүлүн-дьаабытын бүдүүлүү барбат, уорартан-талыыртан, өлөрөртөн-өһөрөртөн даҕаны туттуммат урдурҕаччылар сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас, көнө майгылаах олохтоох дьону төһөлөөх түүрэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтааҕы аатынан хомуллар дьаһааҕы таһынан, туох да көмүскэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар сүөһүлэрин-астарын үтэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох оҥостон, түүлээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, уһун сылларга төһөлөөх талбыттарынан айбардаан, күннээн-күөнэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.

Маннык өйү-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-ииһи тобулан олоҕу оҥостуохха, дьон-сэргэ, омук кыһалҕатын аччатыахха сөбүй диэн толкуй оччотооҕу бас-көс дьон төбөлөрүн элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хараҕа суох халабыры, атаҕастабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, өрө туруулар онно-манна, ордук хаҥаластар өттүлэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан иһэллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил күүһүн утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-муҥнара эбии элбиирэ. Ол эрээри сүрүн итэҕэстэрэ түмсүүлэрэ суоҕа, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атааннаһыылара атахтыыра. Ол туһунан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:

«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». Көстөрүн курдук, улахан үөрэхтээх интэлигиэн киһи оччотооҕу кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн ааҕар буоллаҕына, чахчы дьиикэй хааннаах хаһаахтар, хаамаайы урдустар сыһыаннара хайдаҕын сэрэйбит да, көрбүт да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэһиллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьиҥнээх буолуталаабыт историческай чахчылар туоһулууллар.

1648 сыллаахха малдьаҕардар хаһаахтарга утарсыыларыгар Тыгын аймаҕа Өйүк уонна Үөчэй диэн Хаҥалас тойотторо Пушкин бойобуода хаһаахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри уҕарытыыга кыттыспыттар.

1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болтоһу Тимирэй өрө туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары хаһаахтары кытта сүүрбэ киһилээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, үс куйаҕы биэрэн ыытар.

1693 сыллаахха өр бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ хаһаахтары кытта Маһары, Бороҕон тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ күһэйэллэр.

Бу быстарык, быһымах быһылааннардаах тыҥааһыннаах уустук кэмҥэ олорон ааспыт өбүгэлэрбит иэдээннэрин быһаарар биир сүрүн төрүөтү этиэххэ сөп. Ол нуучча хаһаахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, билиҥҥинэн государственноһы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол иһигэр күүһүнэн дьарыйары, ардыгар үҥүүнү-батаһы туттары даҕаны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ түмэр күүһэ-күдэҕэ ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-туһунан ыһыллан олорор аҕа уустарын буорах саалаах аҕыйах да киһи оччотооҕу кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргыһа олорбут, кыайан түмүллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин быһаарсалларыгар төттөрүтүн хаһаахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр түбэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук бороҕоттор, намнар хаҥаластары кытта атааннаһыыларыгар оннук түгэннэр көстөллөр. Хаһаахтар ону таба туһанан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр киксиһиннэрэн, утарыта туруортаан, өрө туруу көрдүгэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин көмөлөһүннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон улаҕалаах өйдөөхтөрө, эр сүрэхтээхтэрэ оччолорго даҕаны бааллара. Күүс, сэп-сэбиргэл өттүнэн быдан баһыйтарар тэҥэ суох балаһыанньатыгар киирсии, ол киирэн аҥаардастыы кыргыллыы көстөн турар алдьархайын өйдүүр дьон өттө көдьүүһэ суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин өлүү-сүтүү үксүү илигинэ өйдөтө-тохтото сатаан бэринэргэ ыҥыран тыл-өс эппит, бопсо-хаайса сатаабыт түбэлтэлэрэ даҕаны баар буоллахтара. Оннук өйүнэн-санаанан салайтаран Өйүк уонна Үөчэй аймахтарын малдьаҕардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы тутуһан Маһары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун өйдөтөн тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Лөгөй, Мымах билиҥҥи кэм кэрдиитин үрдүттэн көрүүгэ түмсүүлээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайдаһар түбэлтэлэрэ таҥнаран биэрии курдук көстүбүтүн иһин, оччотооҕу уустук, халбархай кэмҥэ сөптөөх быһаарыныы быһыытынан билиниллиэн сөп. Дьиҥинэн, оччотооҕуга бу тоҕоостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл күүһүнэн тугу да ситиһэр кыах суох кэмигэр ньуолбар сыһыаны тутуһан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини үрдүкү салалтатын көмөтүнэн олохтоох быһыыны-майгыны көннөрөр, омугу араҥаччылыыр суолу-ииһи тобулар өй-санаа бас-көс дьоҥҥо киирбит буолуохтаах. Олох-дьаһах ыараан, быһыы-майгы уларыйан истэҕин аайы Лөгөй курдук дьон тыла-өһө, дьайыыта табыгастааҕа өйдөнөн, сыыйа норуот өйүгэр-санаатыгар олохсуйан, кэлиҥҥи көлүөнэ дьон ол сөптөөх суолу тутуһан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Маһары буолар. Кини өһү-сааһы ситиһэ барбакка, бойобуода былааһын билинэн күүс-көмө буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, хаһаахтар харахтарыгар быраҕыллан, иккиһинэн, дьонун-сэргэтин быстах-быһымах быһыылартан араҥаччылаан, этэргэ дылы, икки куобаҕы өлөрөн, Хаҥалас улууһугар биллэр-көстөр бас-көс киһилэрэ буолар.

1669 сыллаахха улахан уустар баһылыктарын тэрээһининэн дьаһаах төлөөччүлэр ааттарыттан 110 киһи илии баттааһыннаах Алексей Михайлович ыраахтааҕы аатыгар көрдөһүү сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьаһаах төлөбүрэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн көрсүһэллэригэр, быһаарсалларыгар көҥүл көрдөөн суруйаллар. Бу саха олоҕун оҥостуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быыһыыр суолу тобулууга саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. Ыраахтааҕы ыйааҕа суох Саха сиригэр хайдах даҕаны түптээх олоҕу төрүттүүр кыах, суут-сокуон суоҕа. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Маһары эмиэ баара.

Көрдөһүүлэрэ син таах хаалбатаҕа. 1676 сыллаахха ыраахтааҕы ыйааҕын быһыытынан Маһары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мэҥэттэн Тирэх Өрсүкээйэп буоланнар от ыйыгар Москваҕа айаннаан, ол сыл кыһыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 күнүгэр кинилэри ыраахтааҕы Федор Алексеевич көрсөр. Сахалар ыраахтааҕыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын – бойобуодалар уонна дьаһааҕы хомуйааччы хаһаахтар үүнэ-тэһиинэ суох барыыларын бопсор дьаһалы ыларыгар, өлөрүүттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) быһаарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр көрдөһөллөр. Иккиһинэн, дьаһааҕы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус баһылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьаһаах төлөбүрүттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтааҕы, дьаһаах төлөбүрүттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, билиҥҥинэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ көрөр бырааптаммыттара. Ону таһынан дьаһаах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар хаһаахтар өттүлэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан ситиһии, үүнэ-тэһиинэ суох халабыртан арыый быыһаныы этэ.

1680 сыллаахха Маһары Москваҕа Бороҕонтон Чуука Хапчыынабы уонна Мэҥэттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ иккиһин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтааҕыттан кинээс сололоох төннөр, онон сахалартан маҥнайгынан кинээс солотун ылар. Аан маҥнай судаарыстыба интэриэһэ диэн өйдөбүл үөскүүр уонна онон сиэттэрэн хардарыта өйдөһүү (компромисс), бииргэ үлэлээһин төрүттэрэ түстэнэллэр. Өстөһөн туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьылҕаттан быыһаныыга Маһары таба суолу тобулан норуотугар улахан өҥөнү оҥорбута.

1768 сыл алтынньы 17 күнүнээҕи императрица Екатерина II анал ыйааҕынан Маһары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын саҥа сокуоннарын түһүмэҕин оҥорор биэс сүүстэн тахса киһилээх хамыыһыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт үгүс мэһэйи, бобууну-хаарчаҕы бэйэтин кыаҕынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан аҕыс суол боппуруоһу туруорсубута:

1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдааҕы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьаһаах хомуурун таһынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл төлөбүрүгэр түһэрэргэ;

2. Сахалар дьаһааҕы, анал хомуйар дьон күһэйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ көҥүл өттүлэринэн төлөөһүннэрин олохтуурга;

3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;

4. Саха тойотторугар үлэлэрин иһин сүүрбэ сыллааҕыта тохтотуллубут хамнас төлөбүрүн хат олохтуурга;

5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан мөккүөрдээх боппуруостары тиийэн быһаарсалларыгар көҥүлү биэрэргэ;

6. Урукку сокуонунан, дьаһаах төлүүр дьоҥҥо атын төлөбүр соҥноммотун быһыытынан, дьону таһыы эбээһинэһин атын ханнык баҕарар үлэнэн солбуйарга;

7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буоллаҕына, онно үлэлиир дьону дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга;

8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаарыһалары дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга.

Алта маҥнайгы пууну империя салалтата сөптөөҕүнэн ааҕан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан ситиһии этэ. Тыҥааһыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-көс дьону кэм-кэрдии бэйэтэ таһаарар. Ол дьон соруктарын төһө ситиһиилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.

Соппуруон Сыраанап кэнниттэн сүүрбэ сыл буолан баран Бороҕон улууһун тойоно Сэһэн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы быһа күүтэн, Екатерина II кытта көрсөн, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дьүүлгэ туруорар. Бу былаан тоҕус пууннааҕыттан икки маҥнайгытыгар сахалар урукку уонна билиҥҥи олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ – сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха сөбүн туһунан көрүүлэр:

1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуоһунаһын олохтооһун. Киэҥ сиринэн тарҕанан олорор аҕа уустарын кыһалҕаларын, туруорсууларын, иирсээннэрин быһаарыыга олохтоох омуктан баһылык баара табыгастаах буолара болҕомтоҕо ылыллыахтаах.

2. Сахалыы суобас суутун олохтооһун. Дьүүллээччилэ-ринэн уобалас баһылыга уонна сууттаһар дьон улуустарын тойоно, кинээһэ буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук үгэһигэр, абыычайыгар олоҕуран көрөллөрө ирдэниллиэхтээх.

3. Сахаларга өрүс устун оҥочолору соһуу сэнэбиллээх ыар үлэтэ соҥнонор. Ону сыылкаҕа ыытыллар хаайыылаахтарга сүктэриллиэхтээх.

4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобалаһын кулубата кыттыһан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаамнары Арассыыйа сыылынайдара уонна сүөһү уоруутугар түбэспит сахалар көрүөхтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир оҥоһуутугар үөрэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьаһаахтарын төлөбүрүн хантан төрүттээхтэринэн аҕа уустара төлүөхтээхтэр.

5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук үгэһин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн туһунан кэм туох эмэ өйдөбүллээх буолуохтаахтарын ситиһии.

6. Сахаларга анаан үөрэх тэрилтэлэрин аһары көҥүллээһин.

7. Саха дьонугар сири чааһынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон оҥостубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сыһыарары дьаһайыы.

Сэһэн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» сүрүн ис хоһооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, өйөбүлү ылбатаҕа. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха өйдөөхтөрө Соппуруон Сыраанап, Өлөксөй (Сэһэн) Ардьакыап сыралара таах хаалбатаҕа, күн-дьыл ааһан истэҕин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.

1. Сахалар дьаам сүүрдүүтүттэн босхолонон, трактар устун таһаҕаһы таһыы бэдэрээтин баһылаан барбыттара.

2. Тыаны солоон сир оҥостуммут дьоҥҥо солооһуннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьаһал тахсыбыта.

3. Үөрэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин өйүнэн-дьоҕурунан улуус кулубатыгар тиийэ үүммүт Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар уһулуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан үлэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.

4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы саҥарар, саха олоҕун-дьаһаҕын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээһиннэринэн, XIX үйэ бүтэһигин диэки нуучча нэһилиэнньэтин иһигэр саха тыла олус киэҥник тарҕана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, төттөрүтүн, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.

5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэһилиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Бороҕон кулубата Уйбаан Мигээлкин, Хаҥалас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук түһэрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.

Тус бэйэ дьолун-соргутун туһугар туох оҥоһуллубатаҕа баарай, оттон уопсай дьыала иһин бары күүһүн-күдэҕин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка үлэлиир-хамныыр киһи хаһан баҕарар дьон-сэргэ билиниитин, махталын үөһүгэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап оннук дьон этилэр.

Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьаһалынан Сибиир үрдүнэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыыһыйатын үлэтин түмүгүнэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.

Дуумаҕа 15 киһи үлэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньаҕын ыыппыта. Барыта 482 киһи кыттыбыта. Аҕа ууһун баһылыктара, нэһилиэктэр кинээстэрэ, нэһилиэктэр аайыттан биирдии итэҕэллээх киһи, улуустар кулубалара бааллара.

Степной Дуума бу мунньаҕын өйгө оҥорон көрдөххө, маннык хартыына тиллэн кэлэр.

…Инники кэккэҕэ аатырбыт-сураҕырбыт уордаах Уот Ыстаарыһын, тойон-хаан көрүҥүн киллэринэн, бастыҥ олох уот өттүгэр сото кэбиһэн, мустубут дьону-сэргэни үрдүлэринэн өрө көрөн хоноллон олорор. Кини диэтэх киһи, мунньах дьонун ахсаанын чиэппэрин хабар саамай элбэх, 122 киһилээх Илин эҥээр Боотуруускай улууһун кулубата буоларынан, сүбэ кыттыылаахтарын барыларын баһылаан-көһүлээн киллэрэн, уҥа-хаҥас өттүнэн хас да кэккэни ылан, сугулаан иһин күөнтээн кэбиспит. Хас тыл-өс иһиллиитин, сүбэ-ама этиллиитин быһаарарга куолас холбооһунугар хотуулаах өттө кини диэки буолуох этэ буоллаҕа.

Бары тыыммат кэриэтэ иһийэн олорон, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах уһунньута, Пиэрибэй Малдьаҕар бастыҥ кинээһэ Ньукулай Ырыкыныап суруксут уоттаах-төлөннөөх этиитин истэллэр.

– Күн ыраахтааҕыбыт Ньукулай Пиэрибэй Арассыыйа эбэ хотун бөрүстүөлүн үрдүк мындаатыгар олорбута бэлиэр хаһыс да сылыгар барда. Кини иннинэ олорбут Өлөксөөндүр Пиэрибэй саҕана биһиги, сахалар, олохпутун-дьаһахпытын куһаҕана суох оҥостон испиппит баара. «Сибиир омуктарын устааба» биһиги аҕаларбыт, эһэлэрбит төрүт үгэстэрин болҕомтоҕо ылан, бэйэлээх бэйэбит баҕабыт хоту Степной Дуума диэн Улуу Сүбэни тэринэргэ көҥүл ыламмыт бу бүгүн манна кэлэн мустан олоробут. Бэйэбитин көрүнэр-дьаһанар өттүгэр, кыра да соҕус буоллар, син ситиһиилэр баалларын билэбит. Түүлээҕинэн, этинэн-аһынан эргинэр бырааптаммыппыт, таһаҕаһы бэдэрээтинэн таһарга ылсыһан дьарыктаммыппыт хас да сыл буолла. Ити барыта урукку ыраахтааҕы саҕана этэ, оттон билигин мантан инньэ саҥа ыраахтааҕыбыт биһигини хайдах тутан-хабан киирэн барара биллибэт. Онон саҥа ыраахтааҕыбытын кытта хайаан даҕаны бэйэбит тиийэн сирэй көрсөн кэпсэттэхпитинэ эрэ сатаныах курдук буолла. Өскөтүн Ньукулай Пиэрибэй биһиги урукку ситиһиибитин сарбыйбакка оннунан хааллардаҕына үчүгэй. Ол эрэ буолуо дуо? Эрэйбит, кыһалҕабыт быһаарылла илигэ билигин даҕаны элбэх. Бары билэҕит, сууппут-сокуоммут хайдах үлэлиирин. Ханнык баҕарар кыра торҕон чунуобунньук, сиэмистибэттэн буоллун, балыыссыйаттан буоллун, биһигини талбытынан тутар-хабар, сууттуур кыахтаах. Онон ханнык баҕарар дьыала биһиги бэйэбит нэһилиэкпит иһигэр, быраабабыт дьиэтигэр көрүллүбэккэ эрэ үөһэ тахсыа суохтаах. Аны туран нуучча суутугар олохтоохтору көрөллөрүгэр хайаан да Степной Дууматтан биир эмэ киһи кыттара наадалаах!

Ырыкыныап илиитигэр Дуумаҕа дьүүллэһиллиэхтээх боппуруостар испииһэктэрин тутан турара. Онно маҥнайгынан хааһына суотугар Саха сирин олохтоохторугар училище аһылларын туһунан туруорсуу баара…

Сэттэ улуус мунньаҕын быһаарыытынан, Киргиэлэй (Уот) Ыстаарыһыны кытта Ырыкыныап суруксут уонна Киллэм нэһилиэгиттэн Дьөгүөр Татаарынап тылбаасчытынан ыраахтааҕыны кытта көрсүһэ барар буолбуттара. Ол эрээри Уот Ыстаарыһын, түөрт уончатыттан эрэ тахсыбыт муус доруобай киһи, туга-ханныга чуолкай биллибэккэ эмискэ өлөн, бу дьыала олоххо киирбэккэ хаалбыта.

Степной Дуума уон биир сыл устата үлэлээбитин кэннэ 1838 сыллаахха сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-губернаторын дьаһалынан сокуоннайа суох тэриллибитинэн ааҕыллан, үлэтин букатыннаахтык тохтоппута. Төрүөтэ биллэр, Дуума кимтэн да тутулуга суох дьорҕооттук үлэлээн киирэн барыыта, ыраахтааҕы администрацията, полицията сахалар ис дьыалаларыгар булкуһар кыаҕыттан тахсыыта губернаторы дьиксиннэрбитэ чуолкай. Ол да буоллар онно олохтоммут бэйэни салайыныы ньымата, «Устаап» нуормалара 1917 сылга диэри туһаныллан кэлбиттэрэ…