Чернобиль таваллоси

Ёмғир чувалчангини топсанг, товуғинг қувониши ҳақида монолог. Чўян қумғонда қайнаётган сув ҳам мангу эмас

Илк қўрқув…

Илк қўрқув осмондан тушган… Сувларда оққан… Айрим одамлар, кўплар тош каби босиқ эдилар. Хоч билан онт ичаман! Ёши каттароқ эркаклар ичиб оладилар: “Биз Берлингача борганмиз ва ғалаба қозонганмиз”. Душманни деворга қандай “ёпиштириш” кераклигини айтиб беришади… Ғолиблар! Медаллари бор.

Илк қўрқув шундай эди… Эрталаб уйғониб, биз боғда ва томорқада ўлиб ётган кўрсичқонларни кўрдик. Ким уларни ўлдирган? Одатда улар кун ёруғида уяларидан ташқарига чиқмайди, ер тагида ётади. Уларни нимадир юқорига ҳайдаган. Хоч билан қасам ичаман!

Ўғлим Гомелдан телефон қилади:

– Май қўнғизлари учяптими?

– Қўнғизлар йўқ, ҳатто қуртчаси ҳам кўринмайди. Яшириниб олган.

– Ёмғир чувалчанглари борми?

– Чувалчангни топиб олса, товуқлар хурсанд бўлади. Улар ҳам йўқ.

– Май қўнғизлари ва ёмғир чувалчанглари йўқми, демак, ўша ерда радиация кучли, бу биринчи белгиси.

– Радиация нима?

– Она, бу шунақа бир ўлим. Отамни у ердан кетишга кўндиринглар. Бизникида яшайсизлар.

– Ие, ҳали томорқага экин ҳам экмадик…

Агар ҳамма ақлли бўлса, ким аҳмоқ бўларди, кимни алдашарди? Ёнса, ёнибди-да. Ёнғин – вақтинчалик нарса, у пайтда ҳали ҳеч ким қўрқмасди. Атомни билишмасди. Худо ҳаққи! Атом станциясининг биқинида яшардик, Тўғри юрсанг – ўттиз километр, катта йўлдан борсанг – қирқ километрли масофа. Ҳамма мамнун эди. Чипта оласан ва борасан. Уларда таъминот москвачасига – арзон колбаса, дўконларида доимо гўшт бор. Танлаганингни оласан. Зўр замонлар эди!

Энди эса фақат қўрқув… Қурбақалар ва чивинлар тирик қоларкан, одамлар ўлиб кетармиш, деб сафсата сотадилар. Ҳаёт одамларсиз қолармиш. Бўлмағур гапларни қўшиб-чатиб айтишади. Тентаклар-да булар, ким буларни яхши кўради! Лекин чўпчакда ҳам ҳақиқат бор – шамол бўлмаса, дарахтнинг учи қимирламайди… Эҳ, бу кўҳна қўшиқ…

Радиони ёқаман. Радиация билан қўрқитишганиқўрқитишган. Биз эса радиация билан яхши яшай бошладик. Хоч ҳаққи! Бир қарагин: апельсинлар олиб келишяпти, колбасанинг уч хили бор, марҳамат… Қишлоқда-я! Невараларим дунёнинг ярмини айланиб чиқишди. Кичик қизимиз Франциядан келди, ахир қачондир Наполеон бизни босиб олиш учун ўша ердан йўлга чиққан… “Бувижон, мен ананасни кўрдим!” Бу иккинчи набирамизнинг гапи… Унинг укасини даволаниш учун Берлинга юборишди… Гитлер дегани ўша ердан юриш қилган… танклар билан… Энди янги дунё… Ҳаммаси бошқача… Бунга радиация айбдорми ёки бошқа бировми? Унинг ўзи қанақа? Балки қаердадир… кинода кўрсатишгандир? Сиз кўрдингизми? У оқми ёки бошқачами? Ранги қанақа? Бировлар уни ранги ва ҳиди йўқ, дейишади, бошқалар қора дейди. Худди ер каби! Агар ранги бўлмаса, Худога ўхшаркан. Худо ҳамма ерда ҳозир, аммо уни ҳеч ким кўрмайди. Қўрқитиб юборишди! Боғда олмалар, дарахтларида барглар осилиб турибди, далада картошка… Ўйлашимча, ҳеч қанақа Чернобиль ҳалокати йўқ, тўқиб чиқаришган… Одамларни алдашган…

Синглим эри билан кетди… Бу ердан узоқ эмас, йигирма километр нарида туради. У ерда икки ой яшаганларидан кейин қўшниси югуриб чиқиб: “Сигирингиздан менинг сигирларимга радиация ўтибди. Сигирим ётиб қолди”, дебди. “Қандай қилиб ўтади?” дейишса, “Ҳаводан ўтади, чангдай учиб юради. Учар радиация”, деганмиш. Афсона бари! Кулгили эртаклар…

Буниси эса бўлган воқеа… Бобомнинг беш қути асалариси бор. Улар уясидан уч кун ташқарига чиқмади, бирортаси ҳам. Уясида биқиниб ўтиришди. Кутишди. Бобом ҳовлининг у ёғидан бу ёғига югуради: бу нима офат бўлди? Қандай фалокат? Табиатга бир бало бўлган. Кейин, анча вақт ўтгач, бизга муаллим бир қўшнимиз тушунтирди, ариларнинг сезгиси бизникидан кучлироқ ва оқилроқ, улар радиацияни дарҳол пайқашган. Радио, газеталар ҳали жим турган пайтда, асаларилар бундан хабар топган. Тўртинчи кунгина инларидан чиқишди. Оддий сариқ арилар… Том пешайвонида арилар уяси бор эди, уларга ҳеч ким тегмаган, ўша тонг улар йўқ бўлиб қолишди, тириги ҳам, ўлиги ҳам йўқ. Олти йилдан кейин қайтиб келишди. Радиация… У одамларни ҳам қўрқитди, жониворларни ҳам… Қушларни ҳам… Ҳатто дарахт ҳам қўрқади, фақат тили йўқ. Айтолмайди. Зараркунанда колорадо қўнғизлари эса аввалгидай судралиб юрибди, экинларимизни ейди, баргигача кемиради, улар заҳарга ўрганган. Худди биздай.

Лекин ўйлаб қарасам – ҳар бир хонадонда кимдир ўлган… Нариги кўчами, дарёнинг нариги қир ғоғидами… У ердаги ҳамма хотинлар энди эрсиз, эркаклари йўқ, уларнинг ҳаммаси ўлиб кетди. Бизнинг кўчамизда бобом ҳаёт ва нарироқда яна бир эркак қолди. Худо эркакларни эртароқ олиб кетади. Нима сабабдан? Бизга ҳеч ким тушунтира олмайди, бу сирни бирор банда билмайди. Ўйлаб қарасанг: фақат эркаклар қолса, яна хотинсиз – бу ҳам ёмон. Ичишади, жонгинам, ичишади. Аламдан ичишади, ғамдан ичишади. Кимнинг ўлгиси келади? Инсон ўлса, бу шундай қайғулики! Тасалли беришнинг иложи йўқ. Ҳеч ким ва ҳеч нарса таскин бўлолмайди. Ичишади ва суҳбатлашишади… Муҳокама қилишади… Ичади, қиқирлаб кулади ва тамом! Йўқ. Ҳамма осон ўлимни орзу қилади. Унга қандай эришиш мумкин? Жон – ягона тирик хилқат. Менинг азизам… Ҳамма хотинларимиз бепушт, ҳар учтадан бирининг бачадони тикилган. Ёши ҳам, қариси ҳам… Уларнинг ҳаммаси ҳам туғиб улгурмаган… Ўйлаб кўрсам… гўё бари ҳеч нима содир бўлмагандек ўтиб кетди…

Нимани қўшимча қилишим мумкин? Яшаш керак… Бошқа гап йўқ…

Яна… аввал ёғ, қаймоқни ўзимиз олардик, пишлоқ, сузма тайёрлардик. Сутни ўзимиз пишириб, ёғини олардик. Бунақа нарсаларни шаҳарда ейишадими? Ун устига сув қуйиб, аралаштирасан, парча-парча хамир бўлаклари бўлади, кейин уни қизиб турган қозонга солиб қайнатасан. Сут қуйиб, бирга пиширасан. Буни онамиз ўргатган: “Болаларим, ўрганиб олинглар. Мен ҳам онамдан ўрганганман”, дерди. Оқ қайин ва заранг дарахтлари шарбатини ичганмиз ─ қайинсув ва зарангсув. Ловияни қобиғи билан катта чўян қозонларда, улкан ўчоқларда буғлардик. Клюквадан бўтқа пиширардик… Уруш пайти қичитқи, олабута ва бошқа ўтларни териб келардик. Очликдан шишдик, лекин ўлмадик. Ўрмонда мевалар тердик, қўзиқоринлар… Энди ҳаёт шунақаки, буларнинг бари пароканда бўлди. Биз улар абадий, ҳамиша шундай бўлади, чўян қозонда қайнаётган нарса ҳам абадий деб ўйлардик. Агар бошқача бўлади, дейишса, асло ишонмаган бўлардим. Аммо ҳаммаси ўзгарди… Сут – мумкин эмас, ловия – мумкин эмас. Қўзиқоринлар, меваларни тақиқлашяпти… Гўштни уч соат сувга солиб, кейин ишлатишни тавсия қиладилар. Картошка қайнатсанг, икки марта қайнатиб, сувини тўкасан, учинчи мартасида истеъмол қиласан. Худонинг амрига қарши боролмайсан… Яшаш керак…

Сувимизни ҳам ичиб бўлмайди, деб қўрқитишади. Лекин сувсиз яшаб бўладими? Ҳар кимнинг ичида сув бор. Сувсиз инсон йўқ. Ҳатто тошда ҳам сув топилади. Хўш, унда сув, эҳтимол, абадийдир? У ҳаёт асосику… Кимдан сўраймиз? Ҳеч ким айтолмайди. Худога эса сажда қиламиз, ундан сўраб ололмаймиз. Яшаш керак…

Мана, буғдой униб чиқди… Ҳосил яхши…

Анна Петровна Бадаева,

қишлоқлик

Сўзсиз қўшиқ ҳақида монолог

Оёғингизга эгилиб илтижо қиламан. Илтимос қиламан…

Бизга Анна Сушкони топиб беринг… У қишлоғимизда яшарди… Кожушки қишлоғида… Фамилияси – Анна Сушко… Ҳамма белгиларини айтаман, сиз босиб чиқаринг. Унинг елкаси дўнг, болалигидан гунг… Ёлғиз яшарди… Олтмиш ёшда эди… Кўчириш пайтида уни “Тез ёрдам” машинасида олиб кетишди ва номаълум томонга жўнатишди. Саводи йўқ эди, шунинг учун ундан ҳеч қанақа хат олмадик. Ёлғизлар ва бемор ларни етимхоналарга жойлаштиришди. Беркитишди. Ҳеч ким манзилини билмайди… Чоп этинглар буни…

Бутун қишлоқ унга раҳм қиларди, ачинарди. Кичик гўдакдай парваришлардик. Кимдир ўтинини ёрарди, биров сут келтирарди. Яна биров кечқурун уйида ёнида ўтирарди… Печкасини ёқиб берарди… Икки йил бўлди, бегона жойлардан безиб, она қишлоғимизга қайтдик. Унга ҳам уйи бутун турганини етказинг. Томи бор, деразалари бор. Синган, синдирилган буюмларини бирга тиклаймиз. У қаерда яшаётган бўлса, манзилини беринг, борамиз ва олиб келамиз. Ортга қайтарамиз. Бечора соғинчдан ўлиб қолмасин… Оёғингизга йиқилиб, илтижо қиламан… Бир бегуноҳ жон бегона оламда азобланмасин…

Яна битта белгиси бор… Ёдимдан кўтарилибди… Унинг бирор ери оғриса, у қўшиқни чўзиб айтади. Сўзсиз. Фақат овозда. Гапира олмайди… Оғриса, овозини чўзади: а-а-а… Зорланади…

А…а…а…

Мария Волчок, қўшни аёл

Қадимий қўрқув ҳақида уч монолог ва яна аёллар гапирганда, нега эркак жим ўтиргани ҳақида

К-влар оиласи. Она ва қизи. Бир сўз демаган эркак (қизнинг эри).

Қиз:

– Мен дастлабки пайтлар кундузи ҳам, кечаси ҳам фақат йиғлардим. Йиғлашни ва сўзлашни истардим… Биз Тожикистондан, Душанбеданмиз. У ерда – уруш…

Бу ҳақда гапиришим мумкин эмас… Мен бола кутяпман, ҳомиладорман. Лекин сизга айтаман… Куппа-кундузи автобусга паспорт текшириш учун чиқишади… Оддий одамлар, фақат автоматлари бор. Ҳужжатларни кўришади ва автобусдан эркакларни ҳайдаб, пастга туширишади… Кейин шу ернинг ўзида, эшикнинг ортида… отиб ташлашади. Ҳатто четроққа ҳам олиб ўтишмайди… Биров айтса, ҳеч қачон ишонмасдим. Бунга эса ўз кўзим билан гувоҳ бўлдим… Кўрдим, икки эркакни олиб чиқишди, бири жуда ёш, ўктам йигит, уларга нимадир деб қичқирди. Тожикча, русча гапирди… Хотини яқинда туққанини, уйда учта гўдаги борлигини айтиб бақирди. Улар эса фақат кулишди, улар ҳам ёш йигитлар эди, жуда ёш. Оддий одамлар, фақат автомат ушлаб олган. У йиқилди… Уларнинг пойабзалини ўпди… Ҳамма жим, бутун автобус. Автобус юрар-юрмас: та-та-та… Ортга ўгирилиб қарашга ҳам қўрқдим… (Йиғлайди.)

Бу ҳақда гапиришим мумкин эмас… Бола кутяпман… Лекин сизга айтиб бераман… Фақат бир нарсани ўтинаман: фамилиямни айтманг, исмим – Светлана. У ерда қариндошларимиз қолган… Уларни ўлдиришади…

Аввал бизда ҳеч қачон уруш бўлмайди деб ўйлардим. Мамлакатимиз улкан, уни жондан севамиз. Энг кучли мамлакат! Аввал бизга совет мамлакатида қашшоқ яшаймиз, камтарона, чунки катта урушни бошдан ўтказдик, халқ азоб чекди, енгиб чиқдик, энди армиямиз қудратли, энди ҳеч ким бизга тега олмайди, дейишарди. Енга олмайди! Ўзимиз бир-биримизни ота бошладик… Ҳозирги уруш аввалгидай эмас. У урушни бобомиз эсларди, у Германиягача жанг қилиб борган… Берлингача… Ҳозир қўшни қўшнисини отмоқда, бир мактабда бирга ўқиган болалар энди душман бўлиб бир-бирини ўлдиряпти, мактаб партасида бирга ўтирган қизларни зўрлашмоқда. Ҳамма ақлдан озган…

Эрларимиз жим. Эркаклар сукутда, улар сизга ҳеч нарсани айтиб бермайди. Уларнинг ортидан бақиришди, аёлдай қочяпсизлар, дейишди. Қўрқоқлар! Ватанфурушлар. Уларнинг айби нима? Бировни ота олмаса, буни хоҳламаса, бу уларнинг айбими? Менинг эрим – тожик, у урушга бориши ва ўлдириши керак эди. У эса: “Кетамиз, кетдик. Мен уришишни хоҳламайман. Менга автомат керакмас”, деди. Дурадгорлик қилишни, отларга қарашни ёқтиради. Ўқ отишни истамайди. Унинг қалби шунақа, раҳмли… Ҳатто овни ҳам ёқтирмайди… У ёқда унинг ери, унинг тилида гапиришади, у эса барини ташлаб кетди. Чунки ўзига ўхшаган бошқа бир тожикни ўлдиришни истамайди. Таниш бўлган, бирор марта хафа қилмаган одамни… У ерда ҳатто телевизор кўрмасди… Қулоғини ёпиб оларди… Бироқ бу ерда ҳам зерикади, ёлғиз, у томонда акалари жанг қиляпти, биттасини аллақачон ўлдиришибди. У ёқда онаси яшайди. Опа-сингиллари. Биз бу ёққа Душанбе поездида келдик, ойналари синган, изиллаган совуқ, вагонлар иситилмайди, ўқ отишга-ку, отишмади, лекин йўлда тош отишарди, деразаларни синдиришарди: “Ўрислар, йўқолинглар! Босқинчилар! Етар бизни шунча талаганларинг!” Эрим тожик-ку, бу гапларнинг барини эшитди. Болаларимиз ҳам. Қизимиз биринчи синфда ўқирди, синфдош болани ёқтириб қолган. Тожикни. Мактабдан келганида сўрарди: “Онажон, мен кимман – тожикманми ё русманми?” Унга тушунтириб бўлмайди…

Бу ҳақда айтишим мумкин эмас… Лекин сизга айтаман… У ёқда Помир тожиклари Кўлоб тожиклари билан уришмоқда. Улар – ҳаммаси тожиклар, Қуръони битта, дини бир, лекин кўлобликлар помирликларни ўлдиряпти, помирликлар эса кўлобликларни. Аввал улар майдонда тўпланишди, бақир-чақир қилишди, дуо қилишди. Уларни тушунишни истардим, мен ҳам ўша ерга бордим. Қариялардан сўрадим: “Кимга қарши чиқяпсизлар?” Улар жавоб беришди: “Парламентга қаршимиз. Бизга айтишдики, у – Парламент жуда ёмон одам экан”. Кейин майдон бўшаб қолди ва отиш ма бошланди. Бирдан мамлакат ўзгарди, нотаниш… Шарққа айланди! Унгача ўз еримизда яшаяпмиз деб ўйлардик. Совет қонунлари асосида. У ерда қанча рус қабрлари қолди, биров уларнинг устида йиғламайди… Бу қабристонларда сигир подаларини боқишяпти… Эчкиларни… Рус қариялари ювинди, ахлат титиб, топганини еб ўтирибди…

Туғуруқхонада ҳамшира бўлиб ишлардим. Тунги навбатчилик. Аёл туғяпти, дарди оғир, қичқиряпти… Санитар қиз чопиб кирди… Стерилланган қўлқоп ҳам, стерилланган кийим ҳам киймаган… Нима гап? Нима!!! Бунақа аҳволда туғуруқ залига кириш мумкинми?! “Қизлар, босқинчилар!” деди у. Улар эса қора ниқоб таққан, қуроллари бор. Дарров бизга бақиришди:

– Наркотик бер! Спирт бер!

– Наркотик йўқ, спирт ҳам йўқ!

Шифокорни деворга тирашди: “Бер!” Туғаётган аёл енгиллаганидан ингради. Қувонч билан… Ва эндигина дунёга келган гўдак йиғиси эшитилди… Мен болага эгилдим, ҳатто эслаб қола олмадим – у ким эди: ўғилми ёки қиз? Унинг ҳали ҳеч нарсаси, исми ҳам йўқ эди. Босқинчилар бизга бақиришди: ким бу гўдак – кўлобликми ёки помирлик? Ўғилми ёки қизми эмас, кўлобликми ёки помирлик? Биз – жиммиз… Улар қичқиришади: “Ким бу?!” Биз жим ўтирибмиз. Шунда улар болани тортиб олишди (у, эҳтимол, бу дунёда бор-йўғи беш ёки ўн дақиқа яшади), кейин гўдакни деразадан улоқтиришди… Мен ҳамшираман, болаларнинг ўлимини кўп бор кўрганман… Лекин бунақа ўлимни…

Юрагим қинидан чиқиб кетаёзди… Буни эслашим мумкин эмас… (Яна йиғлай бошлайди.) Шу воқеадан кейин… қўлларимга тошма тошди. Томирларим шишиб, бўртиб чиқди. Ҳамма нарсага шунчалар бефарқ бўлиб қолдимки, ҳатто тўшакдан бош кўтаргим келмай қолди… Касалхона яқинига келаман ва ортга қайтиб кетаман. Ўзим ҳам фарзанд кутаётгандим… Қандай яшайман? Қандай қилиб ўша ерда туғаман? Бу ерга келдик… Беларусга… Наровля – сокин шаҳарча, кичкина. Бошқа нарса сўраманг… Менга тегманг… (Жимиб қолади.) Тўхтанг… Сиз билишингизни истайман… Мен Худодан қўрқмайман… Одамлардан қўрқаман… Дастлабки пайтлар бу ердагилардан: “Радиация қаерда?” деб сўрардик. “Қайда турган бўлсангиз, шу ерда”, дейишди. Демак, бутун замин шунақа?! (Кўз ёшларини артади.) Одамлар кетиб қолишди… Улар қўрқишади…

Менга бу ер у ерчалик қўрқинчли эмас. Биз ватансиз қолдик, биз – ҳеч кимники эмасмиз. Немислар Германияга кетди, татарлар рухсат берилгач, Қримга йўл олишди, руслар эса ҳеч кимга керак эмас. Нимага умид қиламиз? Нимани кутамиз? Россия ўз одамларини ҳеч қачон қутқармаган, чунки у бепоён, улкан. Ростини айтсам, мен буни сезганим йўқ, менинг ватаним Россия деб билмайман, биз бошқача ўсганмиз: бизнинг Ватан – Совет Иттифоқи. Мана, энди жонимизни қандай қутқаришни билмаймиз. Бу ерда ҳеч ким автоматини ўқталмаса, шунинг ўзи ҳам яхши. Бизга бу ерда уй беришди, эримга – иш. Танишларимга хат ёздим, улар ҳам кеча етиб келишди. Батамом. Кечқурун келишган ва вокзал биносидан чиқишга қўрқишган, болаларни ташқарига чиқаришмаган, жомадонларининг устида ўтиришган. Тонг отишини кутганлар. Кейин қарасалар: кўчаларда одамлар юрибди, кулишяпти, чекишяпти… Уларга бизнинг кўчани кўрсатишибди, уйимизгача олиб келишибди. Улар ўзига кела олмасди, чунки у ерда биз оддий, тинч-осойишта ҳаётни унутгандик. Кечқурунлари кўчада юриш мумкинлигини унутгандик. Кулиш мумкинлигини… Улар эрталаб озиқ-овқат дўконига боришибди, у ерда ёғ, қаймоқни кўришибди, ўша ерда, дўконда – ўзлари айтиб беришди – беш шиша қаймоқни сотиб олиб, турган ерларида ичиб олишибди. Уларга ҳамма жиннига қарагандек тикилармиш… Улар икки йил на ёғ, на қаймоқни кўрган. У ерда нон ҳам сотиб ололмайсан. У ерда – уруш… Буни бугун урушни кўрмаган… ёки фақат кинода кўрган одамга тушунтириш қийин…

У ёқда қалбим ўлик эди… Ўлик қалб билан у ерда кимни туғардим? Бу ерда одам кам… Уйлар бўмбўш… Ўрмон ёнида яшаймиз… Одам кўп бўлишидан қўрқаман. Уруш пайти… вокзалда бўлганидай… (Ўкириб йиғлаб юборди ва жимиб қолди.)

Она:

─ Фақат уруш ҳақида… уруш ҳақида гапира оламан… Нега бу ёққа келдик? Чернобиль тупроғига? Чунки бизни бу ердан ҳайдашолмайди. Бу заминдан. У энди ҳеч кимники эмас. Худо қайтариб олди… Одамлар ташлаб кетишди…

Душанбеда вокзал бошлиғининг ўринбосари эдим, яна бир тожик бошлиқ ўринбосари бор эди. Болаларимиз бирга ўсишди, ўқишди, байрамда бир дастурхон атрофида ўтирардик: Янги йил, Биринчи май… Ғалаба куни… Биргаликда шароб ичардик, палов ердик. У мени “Опа. Опажон. Менинг ўрис опам” деб чақирарди. Битта хонада ўтирардик ва бир куни у тўсатдан кириб келиб, менга яқинлашди-да:

─ Сен қачон Россиянгга жўнаб кетасан? Бу – бизнинг еримиз! – дея ўшқирди.

Ўша пайтда ақлимни ўзимга бўйсундиролмадим. Сапчиб унга қарши чиқдим:

─ Устингдаги кийиминг қаерники?

─ Ленинградники, – жавоб берди у ҳайрат билан.

─ Еч рус кийимини, аблаҳ! – тармашдим унинг курткасига. – Телпагинг қаерники? Сибирдан юбо ришди, деб мақтанардинг! Телпакни ҳам еч, аблаҳ! Кўйлагингни еч! Шимингни ҳам! Улар Москва фабрикасида тикилган! Улар ҳам руслар!

Иштонигача ечиб олган бўлардим! Қаршимдаги – бақувват эркак, елкасидан келаман, лекин шунча куч қаердан келди, билмадим, сал қолса, ҳамма кийимини ечиб олардим. Атрофга одамлар йиғилди. У чинқирарди:

─ Нари қоч, кет, қутурган ит!

─ Йўқ, ҳаммасини, рус кийимларимни бер бу ёққа! Ўзимники бўлган ҳамма нарсани олиб кетаман! – ақлдан озишимга сал қолди. – Пайпоғингни еч! Пойабзални ҳам!!!

Биз кечаю кундуз ишлардик… Вагонлар тўлиб кетганди – одамлар қочаётганди… Кўплаб руслар ўрнидан қўзғалди… Минглаб! Ўн минглаб! Юз минглаб! Яна бир Россия. Тунги соат иккида Москва поездини жўнатдим, залда Қўрғонтепадан келган болалар қолишди, Москва поездига улгурмаганлар. Уларни яширдим, беркитиб қўйдим. Олдимга иккитаси келди. Автоматлари бор.

– Вой, болалар, бу ерда нима қиляпсизлар? – дейман-у, юрагим қалтирайди.

– Ўзинг айбдорсан, эшикларинг очиқ.

– Поездни жўнатдим. Эшикни ёпишга улгурмадим.

– Бу ердаги қанақа болалар?

– Ўзимизникилар, душанбеликлар.

– Балки, Қўрғондандир? Кўлобликлармасми?

– Йўқ-йўқ. Ўзимизникилар.

Кетишди. Агар зални очишгандами!.. Уларнинг ҳаммасини… Мени ҳам бирга – пешонамдан отишарди! У ерда битта ҳокимият – қурол тутган одам қолди. Эрталаб болаларни Астрахань поездига ўтқаздим, худди тарвузни олиб кетаётгандек эшикларни очмасдан олиб кетишларини буюрдим. (Аввал жим қолди. Кейин узоқ йиғлади.) Инсондан ҳам ваҳшийроқ махлуқ борми? (Яна жимиб қолади.)

Кейин бу ерда кўчада юрсам ҳам, ҳар дақиқа ортимга ўгирилардим, орқамда кимдир ўқ билан шайланиб тургандай туюларди… Кутаётгандай. У ёқда ўлимни ўйламаган бирор куним бўлмади… Уйдан ҳамиша тоза кийиниб чиқардим – янги ювилган кўйлак, юбкада, тоза ичкийимларда. Тўсатдан ўлдиришса-чи, деган хаёл бўларди! Ҳозир бу ерда ўрмонда ўзим кезаман ва ҳеч кимдан қўрқмайман. Ўрмонда одам йўқ, бирор кимса учрамайди. Юраман, эслайман: буларнинг барини мен бошдан кечирдимми ёки биров? Бошқа сафар овчиларни учратасан: қуроли, итлари ва дозиметрлари¹¹ бор. Улар ҳам қуролли одамлар, лекин бошқача, улар одамни қувмайдилар. Ўқ овозини эшитсам, биламанки, улар қарғаларни отмоқда ёки қуёнларни қувламоқда. (Жимиб қолади.) Шунинг учун бу ерда қўрқмайман… Ердан, сувдан қўрқмайман… Одамдан қўрқаман… У ёқда юз долларга бозордан автомат сотиб олиш мумкин…

Бир йигитни эслайман. Тожик… У бошқа бир йигитни қувиб келарди… Одамни қувиб келарди!!! Таъқиб қилишидан, ҳансирашиданоқ у кимнидир ўлдирмоқчи эканини дарров сездим… Аммо қочаётган одам беркинди… Қочиб кетди… Ва анави қувган йигит ортига қайтди, ёнимдан ўтаркан, сўради: “Онахон, бу ерда қаердан сув ичса бўлади?” У одатдагидек, гўё ҳеч нарса бўлмаётгандай савол берди. Вокзалда сув тўлдирилган идишча турарди, шуни кўрсатдим. Ва унинг кўзларига қараб туриб, қайта-қайта: “Нега бирбирингизни қувасиз? Нега ўлдирасиз?” дедим. У ҳатто бироз хижолат тортгандай бўлди. “Қўй, онахон, жим бўл”, деди. Улар кўплашса, бошқача бўлиб қолишади. Агар уч киши, ҳеч бўлмаганда, икки киши бўлганида борми, мени деворга тираб қўярди. Битта одам билан эса ҳали гаплашса бўлади…

Душанбедан Тошкентга келдик, у ёғига яна йўл юриш керак – Минскка борамиз. Чипта йўқ – тамомвассалом! У ерда ҳаммаси жуда маккорона ташкил этилган: пора бермасанг, самолётга чиқа олмайсан, тинимсиз эътирозлар билдиришади – ё юкинг оғир келади, ё ҳажми катта дейишади: бу мумкинмас, уни олиб ташла… Икки марта тарозига югуртиришди, ниятларини зўрға англаб олдим. Чипта орасига пул солдим… “Мана, бўларкан-ку, яна тортишасан-а бу ерда”. Ҳаммаси осонгина ҳал бўлди! Унгача эса… Контейнеримиз – икки тонна, ағдаришга мажбур қилишди. “Сизлар қайноқ нуқтадан келяпсиз, балки, қуролингиз бордир? Балки, наша бордир?”

Раҳбариятга учрадим ва унинг қабулхонасида яхши бир аёл билан танишдим, у бор гапни менга уқтириб қўйди: “Тортишиб, бирор нимага эришолмайсиз, адолат талаб қилсангиз, юкингизни далага ағдаришади ва олиб келган буюмларингизни ўғирлаб кетишади”.

Хўш, нима қилиш керак? Туни билан ухламадик, юкни туширдик, нимамиз ҳам бор: латта-путта кийимлар, кўрпалар, эски уй жиҳозлари ва музлаткич, икки қоп китоб.

– Балки, қимматбаҳо китобларни олиб кетаётгандирсиз?

Қараб чиқишди: Чернишевскийнинг “Нима қилмоқ керак?” китоби, Шолоховнинг “Очилган қўриқ” китоблари… Кулдик.

– Музлаткичингиз нечта?

– Битта, уни ҳам синдиришди.

– Нега декларация олмадинглар?

– Қаердан биламиз? Урушдан келяпмиз. Биринчи марта…

Бирданига икки ватанимизни йўқотдик – Тожикистонимизни ва Совет Иттифоқини…

Ўрмонда кезаман, ўйлайман. Бизникилар бари телевизор олдида ўтиради: у ёқда аҳвол қандай? Нималар бўляпти? Мен эса билишни хоҳламайман.

Ҳаёт бор эди… Бошқача ҳаёт… У ерда катта одам ҳисобланардим, темир йўл қўшинлари подполковниги деган ҳарбий унвоним бор эди. Бу ерда шаҳар кенгашига фаррош бўлиб ишга киргунимча ишсиз ўтирдим. Хоналарни юваман… Ҳаётим ўтди… Бошқача ҳаётга кучим йўқ энди… Бу ерда кимдир бизга раҳм қилади, ачинади, бировлар эса норози, “Қочқинлар картошка ўғирлайди. Кечалари ковлаб олади”, дейди. Онамнинг эслашича, аввалги урушда одамлар бирбирларига кўпроқ ачинарди.

Яқинда ўрмон ичидан ёввойи от топиб олишибди. Ўлиб қолган экан. Бошқа ерда қуённи топишган. Улар ўлдирилмаган, ўзи ўлган. Ҳамма бундан хавотирга тушди. Бир дайди одамни ўлик ҳолда топишганида, бу ҳолат сезилмай ўтиб кетди.

Инсонлар ҳамма ерда ўлик одамга кўникиб қолишди…

Лена М. – Қирғизистондан. Уйи остонасида, худди расмга тушиш учун тизилгандай, бешта боласи ва бирга олиб келган Бўрон лақабли мушуги билан ўтирарди.

Биз худди урушдан келаётгандай эдик…

Буюмларимизни апил-тапил олдик, мушук изимиздан вокзалгача эргашиб келди, уни ҳам оволдик. Поездда ўн икки кеча-кундуз йўл босдик, охирги икки кунда фақат тузланган карам ва қайноқ сувга кунимиз қолганди. Кимдир болта ушлаганча, кимдир болға тутиб, яна биров темир таёқ билан эшикни қўриқлаб чиқдик. Сизга айтиб берсам…

Бир оқшом бизга босқинчилар ҳужум қилишди. Ўлдиришларига оз қолди. Ҳозир музлаткич учун ҳам, телевизор учун ҳам одам ўлдиришлари мумкин. Гарчи Қирғизистонда, биз яшаётган ерда ҳали отишмаётган бўлса-да, биз худди урушдан қайтаётгандек келдик. Ўш шаҳрида қирғин бўлди… қирғизлар ва ўзбеклар ўртасида… Лекин у негадир тез тинчиди. Яширинди гўё. Бироқ ҳавода қандайдир нотинчлик кезарди… Кўчаларда… Сизга айтаман… Биз – русларнинг қўрқуви тушунарли, ҳатто қирғизларнинг ўзи ҳам қўрқарди… Уларда нон учун навбат кутишлар бошланди. Мана шу навбатларда: “Ўрислар, уйларингизга кетинг! Қирғизистон қирғизлар учун!” дея қичқиришар ва навбатдан чиқариб юборишарди. Ортимиздан қирғизчалаб яна нималардир – ўзимизга нон етмаяпти, яна буларни боқиш керак, деганга ўхшаш гапларни айтишарди. Уларнинг тилини яхши тушунмайман, бозорда савдолашиш, бирор нима сотиб олиш учун бир нечта сўзни биламан, холос.

Ватанимиз бор эди, энди у йўқ. Мен кимман? Онам – украин аёли, отам – рус. Қирғизистонда туғилиб, вояга етганман, татарга турмушга чиққанман. Болаларим ким? Уларнинг миллати қанақа? Ҳаммамиз чатишиб кетганмиз, қонимиз аралашиб кетган. Паспортимизда мен ва болаларимни рус деб ёзишган, ўзимиз рус эмасмиз. Биз совет кишиларимиз! Бироқ мен туғилган ўша мамлакат энди йўқ. Биз ватан деб атаган жой ҳам, бир пайтлар ватанимиз мавжуд бўлган ўша давр ҳам энди йўқ. Биз энди учар кўрсичқонлардаймиз. Бешта болам бор: катта ўғлим саккизинчи синфда ўқийди, энг кичик қизим болалар боғчасига боради. Уларни бу ёққа олиб келдим. Ватанимиз йўқ, лекин ўзимиз мавжудмиз.

Ўша ерда туғилдим, вояга етдим. Завод қурдим, у ерда ишладим. “Ўз еринг қаерда бўлса, ўша ёққа кет, бу ерлар бизники!” дейишди. “Бу ерда ҳамма нарса бизники”, деб, болаларимиздан бошқа ҳеч нимани олишга қўйишмади. Менинг ерим қаерда? Одамлар қоча бошлади. Йўлга тушишди. Ҳаммаси руслар. Совет одамлари. Улар ҳеч қаерда керакмас, уларни биров кутаётгани йўқ.

Мен эса қачонлардир бахтли бўлганман. Ҳамма болаларим муҳаббатдан туғилган… Уларни шу тахлит туққанман: ўғил, ўғил, ўғил, кейин – қиз, қиз. Бошқа гапирмайман… Йиғлаб юбораман… (Лекин яна бир нечта сўз айтади.) Энди шу ерда яшаймиз. Бу жой энди бизнинг уйимиз. Чернобиль – бизнинг уйимиз. Ватанимиз… (Тўсатдан жилмаяди.) Бу ернинг қушлари худди ўзимиздаги қушлар каби. Ленин ҳайкали ҳам турибди… (Эшик олдида хайрлашади.) Эрталаб саҳардан қўшни уйдан болға билан тақиллатиб қолишди, деразага ёпилган тахтани кўчиришаётган экан. Бир аёлни учратдим. “Қаердан келдинглар?” – деб сўрасам, “Чеченистондан”, – деди. Бошқа индамади. Қора рўмол ўраган…

Мени кўрган одамлар… ҳайрон бўлади… Тушунишмайди… Ахир болаларингни нима қиляпсан, уларни ўлдирасан-ку! Сен ўзингга қотилсан, дейишади. Болаларимни ўлдираётганим йўқ, уларни қутқаряпман. Мана, қирқ ёшимдаёқ сочимда биронта қора тола қолмади: оппоқ… Қирқ ёшда! Бир куни немис журналистини уйимизга олиб келишди ва у мендан: “Болаларингни ўлат ва вабо бор ерга олиб келармидинг?” деб сўради. У ёқдаги аҳволим ҳам ўлат ва вабо ичида қолгандек эди. Бу ердаги қўрқувни эса билганим йўқ. Кўрмаяпман. Хотирамда бунақа қўрқув йўқ…

Мен одамлардан қўрқаман… Қуролли одамлардан…