Чернобиль таваллоси

Бутун ҳаёт ҳақида эшикка ёзилган монолог

Мен гувоҳлик беришни истайман…

Бу ўшанда, ўн йил олдин юз берган ва мен билан то ҳануз ҳар куни такрорланади. Эндиликда… У ҳамиша мен билан.

Биз Припять шаҳрида яшардик. Бугун бутун дунё биладиган шу шаҳарнинг ўзида турардик. Мен ёзувчи эмасман. Бироқ гувоҳман. Мана, у қандай бўлганди… Энг аввалидан…

Яшаяпсан… Оддий инсонсан. Кичкина одам. Худди атрофингдагилар сингари ишга борасан ва уйга қайтасан. Ўртача маош оласан. Йилда бир марта таътилга чиқасан. Рафиқанг, болаларинг бор. Ҳамма қатори одам! Ва бир куни сен дафъатан чернобиллик одамга айланасан. Ғалати кимсага! Шунақасанки, ҳамма сенга қизиқади, лекин қанақалигингни билмайди. Ҳамма қатори бўлгинг келади, аммо энди бунинг иложи йўқ. Бошқалардек бўла олмайсан, аввалги дунёга қайтолмайсан. Сенга бошқача кўз билан қарашади. Саволлар беришади: у ер қўрқинчли эдими? Станция қандай ёнди? Сен нимани кўрдинг? Ва умуман энди бола кўра оласанми? Хотининг кетиб қолмадими?

Дастлабки пайтларда биз ноёб экспонатларга айландик… “Чернобиллик” деган сўзнинг ўзи ҳалигача огоҳлантириш қўнғироғидай жаранглайди… Ҳамма сен томонга ўгирилади… Ўша ердан!

Бу дастлабки кунлардаги ҳис-туйғулар эди… Биз шаҳарни йўқотмадик, бутун ҳаётимизни йўқотдик…

Уйдан учинчи куни кетдик… Реактор олов ичида эди… Эсимга тушди, танишларимиздан кимдир: “Реактор ҳиди келяпти”, – деди. Тасвирлаб бўлмас ҳид. Бу ҳақда ҳамма газеталарда ўқиди. Чернобилни даҳ шатлар фабрикасига айлантиришди, аслида болалар мультфильмига айлантиришган. Уни тушуниш керак, чунки биз бу билан яшашимиз лозим. Мен фақат ўз билганимни айтаман… Ўз ҳақиқатимни…

Шундай бўлганди… Радио орқали эълон қилишди: мушукларни олиб кетиш мумкин эмас! Улар нурланган. Яхши кўрган мушукчасини йўқотишдан қўрққан қизимнинг кўзи ёшланди ва дудуқлана бошлади. Мушукни жомадонга тиқдик! У жомадонга тушишни истамайди, қочиб чиққиси келади. Ҳаммани тирнаб ташлади. Буюмларни олиш мумкин эмас! Ҳамма буюмларни олмайман, фақат битта буюмни оламан. Фақат биттасини! Уйимизнинг эшигини олиб кетишим керак, уни қолдириб кета олмайман… Ўрнига тахта қоқиб қўярман…

Эшигимиз… Бизнинг туморимиз! Оилавий ёдгорлик. Бу эшикда отам ётган. Бу қанақа одатлигини билмайман (у ҳамма ерда ҳам йўқ), аммо бизда бор, онамнинг айтишича, марҳумни у яшаган уй эшигига ётқизиш керак. То тобутни олиб келгунларича, у шундай ётади. Отамнинг олдида тун бўйи ўтирдим, у мана шу эшикнинг устида ётарди… Уй очиқ қолганди… Тун бўйи… Эшикда пастдан юқорисигача кертик чизиқлар бор… Қандай ўсганимни белгилаб боришган: биринчи синф пайтимда бўйим қаерга етгани, иккинчи синфда. Еттинчи синфда. Ҳарбий хизматга кетиш олдидан… Бу белгилар ёнида ўғлимнинг бўйига қараб ўйилган кертиклар бор… Кейин қизимники… Яъни эшикка худди қадимги папирусларда ёзилгани каби бутун ҳаётимиз белгиланган. Уни қандай қолдира оламан?

Машинаси бор қўшнимдан “Ёрдам бер!” деб сўрадим. У, дўстим, эс-ҳушинг ўзингда эмас, шекилли, дегандек бошимга имо қилди. Лекин эшикни олиб чиқиб кетдим… Тунда… Мотоциклда… Ўрмон орқали… Икки йилдан кейин, уйимизни ўмариб, шип-шийдам қилиб кетиб бўлишганидан сўнг. Ортимдан милиция қувди: “Отиб ташлаймиз! Отамиз!” Албатта, улар мени ўғри деб ўйлашган. Ўз уйимнинг эшигини ўғирладим…

…Хотиним ва қизимни касалхонага жўнатдим. Уларнинг баданида қора доғлар ёйила бошлади. Гоҳ пайдо бўлади, гоҳида йўқолади. Беш тийинлик тангачадай… Ҳеч ери оғримайди… Уларни текширишди. Сўрадим:

– Айтинг, текширув натижаси нима бўлди?

– Сиз учун эмас бу натижалар.

– Ким учун унда?

Атрофдаги ҳамма бир гапни айтарди: ўламизкетамиз… Икки мингинчи йилгача белоруслар йўқ бўлади. Қизчам энди олтига тўлганди. Айнан ҳалокат юз берган куни тўлганди. Уни ухлашга ётқизаман, қизим қулоғимга шивирлайди: “Дада, яшашни истайман, ҳали кичкинаман-ку”. Уни бола, ҳали ҳеч нарсани тушунмайди, деб ўйлардим… У эса болалар боғчасидаги энагани ёки ошхонасидаги ошпазни оқ халатда кўрса, жазавага тушарди: “Касалхонага боришни истамайман! Ўлишни хоҳламайман!” Оқ рангни кўрса, чидай олмасди. Ҳатто янги уйимиздаги оқ пардаларни ҳам алмаштирдик.

Сиз бир вақтнинг ўзида сочи калга олинган еттита қизчани тасаввур қила оласизми? Улар битта палатада еттита эди… Йўқ, етарли! Гапимни тугатаман! Ҳикоя қилиб берарканман, юрагим бир туйғу пайдо бўлганини шипшитяпти – сен сотқинлик қиляпсан. Чунки уни бегона сифатида тавсифлашим керак… Унинг азобларини… Хотиним касалхонадан келгач, чидай олмади: “Бунақа азоблардан кўра, ўлгани яхшийди. Ё уни бу аҳволда кўрмаслик учун, қанийди, ўзим ўлсам…” Йўқ, етади! Бас қиламан! Гапирадиган аҳволда эмасман. Йўқ!

Қизимни ҳам эшикка ётқиздик… Қачондир отамнинг жасади ётган ўша эшикка. То кичкина тобутчани олиб келгунларича… Тобут кичкина эди, каттароқ қўғирчоқни соладиган қутичага ўхшарди. Қутичадай…

Мен гувоҳлик беришни истайман – қизим Чернобиль туфайли ўлди. Биздан эса жим ўтиришимизни хоҳлашяпти. Эмишки, ҳали фан буни тасдиқламаган, маълумотлар базаси йўқ. Юз йиллаб кутиш керак. Лекин менинг инсон сифатидаги ҳаётим… Умрим бундан оз-ку!.. Бунча вақт кутиб тура олмайман. Ёзиб олинг… Ҳеч бўлмаса, сиз ёзинг: қизимнинг исми Катя эди… Катюшенька… Етти ёшида ўлди…

Николай Фомич Калугин, ота

Бир қишлоқнинг бирга йиғлаб, бирга овқатланиш учун руҳларни самодан чақиришлари ҳақида монолог

Гомель вилояти Наровлянск тумани Белий берег қишлоғи.

Анна Павловна Артюшенко, Ева Адамовна Артюшенко, Василий Николаевич Артюшенко, Софья Николаевна Мороз, Надежда Борисовна Николаенко, Александр Фёдорович Николаенко, Михаил Мартинович Лис ҳикоя қилади.

─ Меҳмонлар, бизникига… Яхшилар… Келишингиздан бирон белги йўқ эди. Гоҳида кафт қичишади – кимнидир учратасан. Бугун эса бундай ишора бўлмади. Фақат битта булбул туни билан сайраб чиқди – кундузи офтоб чиқади. Вой! Кампирларимиз бир зумда етиб келишади. Ана, Надя учиб келяпти…

─ Ҳаммасини бошдан кечирдик, чидадик…

─ Вой, эслашни ҳам истамайман. Қўрқаман. Бизни ҳайдаб солишди, аскарлар қувлашди. Ҳарбий техника етиб келди. Ўзиюрар машиналар. Битта кекса чол… ётганди. Ўлаётганди. Қаёққа боради? “Мана, ҳозир тураман-да, – йиғлади у, – гўримга бораман. Ўз оёғим билан”. Бизга уйларимиз учун нима тўлашди? Нима? Қаранглар, бу ер нақадар гўзал! Бу гўзалликни пулга чақиб бўладими? Оромгоҳ-ку бу ер!

─ Самолётлар, вертолётлар – шовқин-сурон.

Шатакли “КамАЗ” машиналари… Аскарлар. Эвоҳ, ўйлайман, уруш бошланган. Хитойликлар ёки америкаликлар билан уруш бошланган.

─ Чолим колхоз мажлисидан келди ва “Эртага бизни кўчиришаркан”, деди. Мен эса: “Картошкамиз нима бўлади? Ҳали ковлаб олмадик”, дебман. Қўшнимиз эшикни тақиллатди, эрим иккаласи ичишни бошлади. Кайф қилиб олгач, раисни сўкишга тушишди: “Кетмаймиз, тамом-вассалом! Урушда ташлаб кетмаганмиз, битта радиация нима бўпти”. Ерга кирсанг ҳам майли. Кетмаймиз!

─ Бошида икки-уч ой ичида ҳаммамиз ўламиз, деб ўйладик. Бизни шундай деб қўрқитишганди, кетишга ташвиқот қилишганди. Худога шукур – тирикмиз!

─ Худога шукур! Худога шукур!

─ У ёқда нималар бўлишини ҳеч ким билмайди. Бу ер яхши… Бизга таниш ерлар. Онажоним айтгандай: безанасан, қувонасан, билганингни қиласан.

─ Черковга кетдик, дуо ўқиб келамиз.

─ Кетишди… Онамнинг қабридан бир сиқим тупроқ олиб, халтачага тугиб қўйдим. “Кечир, сени ташлаб кетяпмиз”, дея қабр олдида тиз чўкдим. Кечаси қабрга бордим, қўрққаним йўқ. Одамлар уйларига ўз фамилияларини ёзишарди. Ёғочларга, тўсинларга. Асфальт устига.

─ Аскарлар итларни ўлдирардилар. Отиб ташлардилар. Пах-пах! Ўшандан буён тирик жоннинг қичқириғига чидай олмайман.

─ Мен бу ерда бригадирлик қилардим. Қирқ беш йил… Одамларга ичим ачирди… Биз Москвадаги кўргазмага зиғир олиб борардик, колхозимиздан юборишарди. У ердан кўкрак белгиси ва алвон ёрлиқ олиб келганман. Бу ерда менга “Василий Николаевич… Ўзимизнинг Николаевич…” деб ҳурмат билан муомала қиладилар. Янги жойда ким бўламан? Мункайган бир қари чол. Бу ерда ўладиган бўлсам, аёллар менга сув келтирадилар, уйимни иситадилар. Одамларга раҳм қилганман… Кечқурун хотинлар ишдан қайтаётиб, қўшиқ айтардилар, мен эса биламанки, улар меҳнатлари учун ҳеч вақо олмайдилар. Меҳнат кунига бир чизиқча билан қайд этилади, холос. Улар эса қўшиқ куйлашади. ─ Бизда қишлоқ одамлари биргаликда, бир дунё бўлиб яшайдилар. ─ Туш кўрдим, у пайтда шаҳарда, ўғлимникида эдим. Туш… Ўлимни кутяпман, пойлаб турибман. Ва ўғилларимга тайинлаяпман: “Мени ўзимизнинг қабристонга олиб боринглар, тобутимни беш дақиқага бўлса ҳам, жонажон кулбамиз олдида тўхтатинглар”. Ва ўғилларим мени у ёққа кўтариб бораётганини юқоридан кўряпман… ─ Майли, бу ер заҳарланган, радиацияси бор, лекин бу – менинг ватаним. Биз бошқа ҳеч ерда керак эмасмиз. Ҳатто қуш ҳам ўз инини азиз деб билади. ─ Охиригача айтаман… Ўғлимникида, еттинчи қаватда яшайман, дераза олдига келиб, пастга қарайман ва чўқинаман. Гўё от кишнашини эшитгандай бўламан. Хўроз қичқиради… Ва кўнглим тўлиб кетади… Гоҳо ҳовлимиз тушимга киради: сигирни боғлайман ва соғаман, соғавераман… Уйғониб кетаман… Ўрнимдан тургим келмайди. Ҳали ўша ердаман. Гоҳ бу ерда, гоҳ у ерда.

─ Кундузи янги жойда яшаймиз, оқшом ватанимиздамиз. Тушимизда.

─ Қишда тун узун бўлади, ўтириб гоҳида санай бошлаймиз: кимлар ўлди? Шаҳарда асабийлик ва руҳий парокандаликдан кўплар ўлди, қирқ-эллик ёшлилар ўлиб кетди – бу ўладиган ёшми? Биз эса яшаяпмиз. Ҳар куни ибодат қиламиз, Худодан сўраймиз – фақат соғлиқ бергин, деймиз.

─ Айтганларидек: қаерда туғилсанг – ўша ерда азизсан.

─ Чолим икки ой ётди… Жим ётди, гапларимга ҳам жавоб бермади. Мендан хафа бўлгандай эди. Ҳовлини айланиб, қайтиб кираман ва “Чол, қалайсан?” дейман. Овозимни эшитиб, нигоҳини бурса, енгиллашаман. Ётаверсин эди, жим ётса ҳам, уйда борлигининг ўзи катта гап эди. Инсон вафот этаётганда, йиғлаш мумкин эмас. Ўлимини тўссанг, қийналади. Мен шкафдан шамни олиб, қўлига тутдим. У шамни ушлади ва нафас олди… Кўрдим, кўзлари хиралашяпти… Йиғламадим… Бир нарсани ўтиндим: “У дунёга борганингда, қизчамизга ва онамга салом айт”. Бирга бўлишимизни илтижо қилгандим… Айримлар худодан сўраб олади, аммо у менга ўлим бермаяпти. Яшаяпман.

─ Мен эса ўлишдан қўрқмайман. Дунёга ҳамма бир марта келади. Барглар ҳам тўкилади, дарахт ҳам қулайди.

─ Кампиршолар! Йиғламанглар. Йиллар бўйи меҳнатда илғор бўлдингиз. Стахановчи эдингиз. Сталинни кўрдингиз. Урушни енгдингиз! Агар кулмасангиз ва овунмасангиз, аллақачон ўзингизни осиб қўярдингиз. Шундай қилиб, иккита чернобиллик аёл гаплашяпти. Бири: “Эшитдим, ҳаммамизнинг оққон касалимиз бор эмиш?” деса, бошқаси: “Бўлмаган гап! Кеча бармоғимни кесиб олдим, оқ эмас, қизил қон оқди-ку”, дермиш!..

─ Она юртинг – жаннатинг. Бегона ерда қуёш ҳам у ердагидек нур сочмайди.

─ Менинг онам эса қачондир бутни ол ва тескари ўгир, шу ҳолда уч кун осилиб турсин, деб ўргатганди. Шунда қаерда бўлсанг ҳам, албатта, уйга қайтасан. Менинг иккита сигирим ва иккита ғунажиним, бешта чўчқам, ғоз ва товуқларим бор эди. Яна итим бўларди. Қўлларимни бошимга қўйганча боғ айланардим. Олмалар-чи, қанча олмалар-а! Ҳаммаси йўқ бўлди, расво бўлди!

─ Уйни ювдим, ўчоқни оқладим… Дастурхонда нон ва туз, заранг коса ва учта қошиқ қолдириш керак. Уйда нечта жон бўлса, шунча қошиқ… Буларнинг бари яна қайтиб келиш учун…

─ Товуқларнинг тожи қора эди, қизил эмасди – радиация. Пишлоқ ҳам чиқмасди. Бир ой пишлоқсиз ва сузмасиз яшадик. Сут ивимасди, у кукунга айланиб қоларди, оппоқ кукун. Радиация…

─ Бу радиация менинг томорқамга ҳам тушганди. Томорқам тўсатдан оқариб қолди, оппоқ, нимадир сепилгандек. Оппоқ кукун парчалари… Мен ўрмондан нимадир олиб келганми, деб ўйладим. Шамол сочиб юборгандир.

─ Биз кўчиб кетишни истамадик. Эҳ, хоҳламадик!

Эркаклар ичиб олган. Ўзларини машина ғилдираги тагига отишди. Бошлиқлар уйма-уй юриб, ҳар бир одамни кўндиришга уринди. “Мол-мулклар қолсин!” деб талаб қилишди.

─ Жониворлар уч кунлаб суғорилмаган. Озиқланмаган. Нобуд қилиш учун! Газетанинг мухбири келди: “Кайфиятлар қалай? Ишлар жойидами?” Маст бўлиб олган сут соғувчи аёллар мухбирни уриб ўлдириб қўйишларига сал қолди.

─ Раис аскарлар билан уйим атрофида айланади… “Чиқ уйдан ёки ёқиб юборамиз! Қани, бир идиш бензинни келтиринглар!” деб қўрқитади. Югураман – гоҳ сочиқни ушлайман, гоҳ ёстиққа тармашаман…

─ Қани, илмий томондан айтинг-чи, радиация қандай таъсир қилади? Ростини айтаверинг, барибир тез орада ўламиз-ку.

─ Радиация кўзга кўринмаса, нима деб ўйлайсиз – у Минскда йўқми?

─ Набирам кучукча олиб келди… Радий деб лақаб қўйдик, чунки радиацияда яшаймиз. Эй, Радийгинам қайга кетди, доим оёқ тагида ўралашарди? Қишлоқдан ташқарига чиқса, бўрилар ғажиб кетади деб қўрқаман. Кейин бир ўзим қоламан.

─ Уруш пайтида қуроллар тун бўйи гумбурлайди. Ўқ отишади. Биз ўрмонда ертўла қазиб тушиб олганмиз. Бомба ташлашади, тўхташмайди. Ҳаммасини ёндиришди, нафақат уйни, ҳатто томорқани ҳам ёқишди, олчалар ёнди.

─ Фақат уруш бўлмасин… Урушдан қанчалик қўрқаман-а!

─ Арман радиосидан сўрашибди: “Чернобиль олмаларини ейиш мумкинми?” “Мумкин, фақат кейин пўчоғини чуқур ер тагига кўмиш керак”, деб жавоб беришибди. Иккинчи савол: “Етти карра етти неча бўлади?” Жавоби: “Сенга исталган чернобиллик бармоқлари билан ҳисоблаб беради”. Ха-ха-ха…

─ Бизга янги уй беришди. Тошдан. Биласизми, етти йилда биронта мих ҳам қоқмадик. Мусофирчилик! Ҳаммаси бизга бегона. Чолим фақат йиғлагани-йиғлаган. Бир ҳафта колхозда трактор ҳайдайди, якшанбани кутади, якшанба куни деворга суяниб, тинимсиз йиғлайди.

─ Бизни ҳеч ким бошқа алдай олмайди, ўрнимиздан қўзғалмаймиз. Дўкон йўқ, касалхона йўқ. Электр йўқ. Керосин чироқда ва қорачироқда ўтирамиз. Лекин бизга мақбул! Биз – уйдамиз.

─ Шаҳарда келиним изимдан юриб, хонада қўлим теккан нарсани тинмай артиб юрарди, эшик тутқичини, стулларни… Ҳолбуки, ҳаммаси менинг пулларимга сотиб олинган, уй жиҳозлари ҳам, “Жигули” машинаси ҳам. Пулим тугади ва буларга она ҳам керак эмас энди. ─ Пулларимизни болаларимиз олиб кетди… Қолган-қутганини инфляция адо қилди. Хўжалигимиз, уйларимиз учун, олмазор боғларимиз учун берилганларини. ─ Биз барибир шоду хурраммиз… Арман радиосидан “Радиоэнага нима?” деб сўрашибди. “Бу – чернобиллик момо”, дебди у бунга жавобан. Ха-ха-ха… ─ Мен икки ҳафта пиёда юрдим… Сигиримни ҳам етаклаб олганман… Одамлар уйимга киритмади. Ўрмонда ётиб юрдим. ─ Биздан қўрқишади. Юқумлилар, дейишади. Худо нега бизни бундай жазолади? Жаҳли чиқдими? На одамдай яшаймиз, на Яратганнинг йўриғида ҳаёт кечирамиз. Биримиз биримизга жабр қиляпмиз. Шунинг учун. ─ Ёзда набираларим келишди… Дастлабки йиллари келишмасди, қўрқишарди… Энди келишяпти, маҳсулотларимизни олишяпти, берган нарсамизни жомадонга жойлашади. “Буви, – сўрашади, – Робинзон ҳақидаги китобни ўқиганмисиз?” У ҳам бизга ўхшаб бир ўзи яшаган экан. Одамларсиз. Ўзим билан ярим қоп гугурт келтирдим… Болта ва кетмон ҳам… Энди уйимда пўстдумба, тухум, сут бор – ҳаммаси ўзимники. Фақат биргина шакарни эка олмайсан. Бизда истаганча ер бор! Хоҳласанг, юз гектарини шудгор қил. Ҳеч қанақа ҳокимият йўқ. Инсонга ҳеч нарса халал бермайди… Бошлиқлар ҳам йўқ… Биз озодмиз.

─ Биз билан мушуклар ҳам қайтиб келди. Итлар ҳам. Ватанларига… биргаликда қайтишди. Аскарлар бизни киритишмади. “ОМОН”чилар. Биз оқшом қайтдик… Ўрмондаги партизан сўқмоқлари орқали…

─ Бизга давлатдан ҳеч нарса керак эмас. Ҳаммасини ўзимиз етиштирамиз. Фақат бизга тегмасанглар бўлди! Дўкон ҳам керакмас, автобус ҳам. Нон ва туз учун йигирма километрга пиёда борамиз… Ўзига хон, кўланкаси майдонмиз…

─ Бир тўда бўлиб қайтдик. Учта оила… Бу ерда эса уйимиздан ҳамма нарсани ўмариб кетишган экан: ўчоқларни бузишган, деразаларни, эшикларни қўпориб кетишган. Пол тахтасини ҳам. Чироқлар, чироқ ўчиргичларни ҳам – ҳаммасини ечиб олишган. Ҳеч нарса омон қолмаган. Ҳаммасини мана шу қўлларим билан яна тикладим, шу қўлларим билан. Бошқача бўлармиди!

─ Ёввойи ғозлар ғағиллаяпти – баҳор келди.

Экин экиш палласи. Биз эса бўм-бўш уйлардамиз… Фақат томлар бутун…

─ Милиция бақирарди. Машиналарда келишади, биз ўрмонга қочамиз. Немислардан қочгандек. Бир марта прокурор билан ҳамла қилишди, у эса суд қиламан деб пўписа қилди. “Майли, мени қаманглар, ўтираман ва чиққандан кейин яна шу ерга келаман!” дедим. Уларнинг иши – бақириш, бизнинг ишимиз – жим туриш. Мен илғор комбайнчи сифатида орден олганман, у эса менга ўдағайлайди – ўнинчи модда билан қамаласан… Жиноятчи дея…

─ Тушимга ҳар куни уйим кирарди. Қайтиб келдим: томорқамни ковлайман, гоҳида тўшакларимни йиғиштираман… Ва доим ниманидир топиб оламан: гоҳ туфли, гоҳида жўжалар чиқиб қолади… Ҳаммаси яхшиликка, шодликка. Қайтганимиз учун…

─ Кечаси худога ёлворамиз, кундузи – милиционерларга. Сиз мендан: “Нима учун йиғлаяпсан?”, – деб сўранг. Нега йиғлаётганимни билмайман. Ўз ҳовлимда яшаётганимдан хурсандман.

─ Ҳаммасини бошдан ўтказдик, чидадик…

─ Мен сизга латифа айтиб бераман… Ҳукуматнинг чернобилчиларга имтиёзлар бериш ҳақида фармони… Станциядан йигирма километр узоқликда яшайдиганларнинг исми шарифига “фон” қўшимчаси қўшилсин. Станциядан ўн километр узоқликда яшовчиларга “жаноби нурли” насаби берилсин. Станция атрофида яшаб қолганлар “жаноби чароғон” бўладилар. Мана шундай яшаяпмиз, нурланган жаноблар… Ха-ха…

─ Мен шифокорга бордим: “Жонгинам, оёқларим юролмаяпти. Бўғинларим сирқирайди”, десам, “Сигирингизни топширишингиз керак, хола. Унинг сути заҳарли”, дейди. “Вой, йўқ, – йиғлайман, – оёғим оғрийди, тиззам сирқирайди, лекин сигиримни бермайман. У менинг боқувчим-ку.”

─ Менинг еттита фарзандим бор. Ҳаммаси шаҳарда яшайди. Бу ерда бир ўзимман. Соғинаман, уларнинг суратларига қараб ўтираман… Суратлари билан гаплашаман… Ҳамма юмушни ўзим қиламан. Уйни ўзим бўядим, олтита идишда бўёқ кетди. Мана шундай яшаяпман. Тўрт ўғил ва уч қизни катта қилдим. Эрим эрта ўлиб кетган. Болаларимни бир ўзим вояга етказдим.

─ Мен бўри билан шундай юзма-юз келиб қолдим: иккимиз ҳам бир-биримизга қараб турибмиз. Кейин у бошқа томонга қараб сакради… Югуриб кетди… Қўрққанимдан сочим тикка бўлиб, телпагимни кўтариб тургандек эди.

─ Ҳар қандай ҳайвон инсондан қўрқади. Сен ҳайвонга тегмасанг, у ҳам сени четлаб ўтади. Авваллари ўрмонда бошқа овозни эшитсак, одамлар бор томонга қочардик, энди эса одам одамдан яшириняпти. Ўрмонда одамни учратиб қолишдан Ўзи асрасин!

─ Библияда ёзиб қўйилган гапларнинг ҳаммаси воқеликка айланяпти. У ерда бизнинг колхозни ҳам ёзишган… Горбачёв ҳақида ҳам ёзилган… Пешонасида тамғаси бор раҳбар келади ва буюк салтанат қулайди, деб ёзилган. Кейин қиёмат куни келади… Шаҳарларда ҳамма ўлади, ёлғиз қишлоқларда одам қолади. Инсон инсоннинг изини кўрганидан суюнади! Инсонга эмас, унинг изига зор бўлади…

─ Бизнинг чироғимиз – фонус. Керосин чироғи.

Ҳм-м… Кампирлар сизга айтиб бергандир. Тўнғизни ўлдирсак, ертўлага олиб тушамиз ёки ерга кўмамиз. Гўшт ер остида уч кун ётади. Қўлбола ароғимиз ўзимизнинг маҳсулотдан чиқади. Мураббодан олинади.

─ Икки қоп тузим бор… Давлатсиз ҳам йўқ бўлиб кетмаймиз! Ўтин мўл – атрофимиз ўрмон. Уйимиз иссиқ. Чироқ ёнади. Яхши! Эчким, улоғим бор, учта чўчқа, ўн тўртта товуқ боқаман. Ер етарли, емиш мўл. Қудуқда сув бор. Эркинлик! Бизда жуда яхши! Бизда энди колхоз эмас, бу – коммуна. Коммунизм! Агар яна битта от сотиб олсак эди. Кейин бизга ҳеч ким керак эмас. Битта отимиз бўлса…

─ Битта мухбир келиб ҳайрон бўлганидек, биз уйга қайтмадик, балки юз йил орқага қайтдик. Ўроқ билан ўрамиз, чалғи билан кесамиз. Донни тўқмоқ билан асфальтнинг ўзида янчамиз. Чолим саватча тўқийди. Мен қиши билан жундан кийим тўқийман. Тикаман.

─ Урушда қариндош-уруғларимдан ўн етти киши ўлди. Иккита акамни ўлдиришди… Онам йиғлагани-йиғлаган. Бир кампир қишлоқларни айланиб тиланчилик қилиб юрарди. “Ғамга ботдингми? – деди онамга. – Қайғурма. Биров учун жонини берган одам жаннати одамдир.” Мен ҳам Ватан учун ҳамма нарсага тайёрман… Фақат одам ўлдира олмайман… Мен – муаллимаман, одамларни севинг, ардоқланг деб ўргатганман. Эзгулик ёвузлик устидан ғалаба қилади, деганман. Болалар – мурғак гўдакларнинг қалби тоза…

─ Чернобиль… Урушлардан ҳам оғир уруш. Инсон ундан қутула олмайди: на ерда, на сувда, на кўкда.

─ Радиони дарҳол ўчиришди. Ҳеч қандай янгиликдан хабаримиз йўқ, лекин қулоғимиз тинч яшаймиз. Кайфиятимиз бузилмайди. Келган одамлар айтиб беришади: ҳамма ёқда уруш эмиш. Социализм тугаганмиш, капитализмда яшарканмиз. Шоҳ қайтиб келаркан. Шу ростми?!

─ Ўрмондан келиб, гоҳ тўнғиз, гоҳ буғу боғимизга оралайди… Одамлар камдан-кам келади. Фақат милиционерлар…

─ Менинг уйимга ҳам киринг.

─ Меникига ҳам. Уйимга биров кирмаганига, эҳ-ҳе, қанча замон бўлди.

─ Чўқинаман, ибодат қиламан… Худойим! Милиция икки марта печкамни бузиб ташлади… Тракторга ортиб кетишди… Мен эса қайтиб келдим! Агар рухсат берганларида одамлар эмаклаб бўлса-да, уйга қайтарди. Бизнинг дардимизни дунёга сочишди. Фақат ўлганларга қайтишга рухсат беришади. Олиб келиб, кўмишади. Тириклар эса тунда қайтади. Ўрмон оралаб…

─ Радоница⁹ пайти ҳамма бу ёққа ўзини уради.

Ҳамма. Ҳар ким ўзиникиларни хотирлашни истайди. Милиция рўйхат билан киритади, ўн саккиз ёшгача бўлган болаларга мумкин эмас. Келиб, бир зум ўзи нинг уйи ёнида турганига ҳам хурсанд… Боғидаги олма дарахтининг ёнида… Аввал қабристонда йиғлашади, кейин ҳовлиларига тарқалишади. У ерда ҳам илтижо қилишади ва юм-юм йиғлашади. Арвоҳлар хотирасига шам ёқишади. Қабр панжарасига суянгандек, уйларининг деворига суянишади. Уйларининг ёнига гулчамбар осиб қўйганлари ҳам бор. Кўча эшигига тўқилган сочиқ илиб қўйганлар ҳам бор… Руҳоний отахон дуо қилади: “Ака-укалар ва опа-сингиллар! Сабрли бўлинглар!”

─ Қабристонга тухум, ёпилган нон олиб келишади… Кўплари ноннинг ўрнига қуймоқ олиб келади. Ҳар ким топганини келтиради… Кейин қариндошининг қабри олдида ўтиради. “Опажон, сени кўргани келдик. Чиқ, бирга тушлик қиламиз”, деб чақиради. Ёки: “Онажонимиз… Отажонимиз… Холажонимиз…” Самодан руҳларни чорлашади… Яқинларидан кимдир шу йил ўлган бўлса, келганлар йиғлайди, кимидир олдинроқ ўлганлар йиғламайди. Гаплашишади, хотирлашади. Ҳамма ибодат қилади. Билмаганлар ҳам ибодат қилаверади.

– Ўлганлар учун кечаси йиғлаш мумкин эмас. Қуёш ботганидан кейин йиғини тўхтатиш керак. Худойим, уларнинг руҳини тинчлантир. Жойлари жаннатда бўлсин!

─ Йўрғаламаган йиғлайди, дейдилар… Хохол аёл бозорда чиройли, катта-катта олма сотяпти. У харидор чақиради: “Олма олинглар! Катта-катта, Чернобилники!” Кимдир унга: “Ундай дема, холажон, Чернобилники дема. Заҳарланган деб олишмайди”, дея маслаҳат беради. “Унақа деманг! Олишяпти! – дейди аёл. – Кимдир қайнанасига оляпти, кимдир – бошлиғига!”

─ Биттаси қамоқхонадан афв этилиб, чиқиб келди. Ҳеч кими йўқ. Қўшни қишлоқда яшарди. Онаси ўлган, уйларини кўмиб ташлашган. Бизникига келди. “Холажон, бир парча нон ва пўстдумба беринглар. Ўтинларингни ёриб бераман”, деди. Тиланчилик қилиб юради.

─ Мамлакатда тартибсизлик – одамлар шу ёққа қочиб келяпти. Одамлардан қочиб келишмоқда. Қонундан қочишяпти. Бир ўзлари яшашади. Бегона одамлар… Баджаҳл, кўзида хайрихоҳлик йўқ. Ичиб олади, ўт қўйиб юборади. Кечаси ўринжойимиз остида болталар, паншахалар билан ётамиз. Ошхона эшиги олдида – болға.

─ Баҳорда қутурган тулки чопқиллаб юрарди, тулкининг қутургани жуда ёқимтой бўлади. Фақат сувга қарай олмайди. Ҳовлига бир челак сув қўй – қўрқмасанг ҳам бўлади! Кетади.

─ Келишади… Биз ҳақимизда фильм олишади, лекин уларни ҳеч қачон кўрмаймиз. Бизда телевизор ҳам, электр ҳам йўқ. Фақат деразадан қараймиз. Ва, албатта, тавалло қиламиз. Аввал Худонинг ўрнига коммунистлар бор эди, энди фақат Худо қолди.

─ Биз – хизмат қилиб қўйган одамлармиз. Мен партизанман, бир йил партизанликда бўлганман. Бизникилар немисларни улоқтирганда, жанггоҳга тушдим. Рейхстагга ўз фамилиямни ёзганман: Артюшенко. Ҳарбий кийимни ечдим-у, коммунизм қуришга тушиб кетдим. Қани ўша коммунизм?

─ Шу ерда, бизда коммунизм. Яшаяпмиз – биродарлар, ака-сингиллар.

─ Уруш бошлангандаёқ, ўша йили ўрмонда на қўзиқорин, на мева бўлди. Ишонасизми? Замин фалокатни сезгандай эди… Қирқ биринчи йил… Вой, эсимда! Мен урушни унутмадим. Бизнинг асирларни олиб келишибди, ким ўзининг эрини таниса, олиб кетиши мумкин, деган миш-миш тарқалди. Хотинлар дарров қўзғалиб, етиб боришди! Кечқурун кимдир ўзиникини, кимдир қутқариш учун бегонани олиб келди. Битта аблаҳ ҳам топилди… Биттаси бор эди, ҳамма қатори, оилали, иккита боласи билан яшарди. Комендатурага бориб, бизникилар украиналикларни ҳам олиб кетганини айтибди. Васько, Сашко… Эртасига немислар мотоциклларда етиб келишди… Илтижо қилдик, тиз чўкдик… Улар эса йигитларни қишлоқдан олиб чиқишди ва автоматда отиб ташлашди. Тўққизта одам. Ёш-ёш ўктам йигитлар! Васько, Сашко…

─ Фақат уруш бўлмасин. Урушдан жуда қўрқаман!

─ Бошлиқлар келади, бақиради-чақиради, биз кар ва гунгмиз. Ҳаммасини кўрдик, чидадик…

─ Мен ҳам ўз ҳикоямни айтай… Ўзимникилар ҳақида ўйлайман, ўйлайвераман… Қабр устида… Кимдир овоз чиқариб, жарангдор гапиради, кимдир сассизгина ўтиради. Бошқалар гоҳида: “Сариқ саҳро, очил, сариқ қум. Очила қол, қаро тун”, дейди. Ўрмондан кутиш мумкин, аммо қумдан биров чиқиб келмайди. Мен эса ёлвораман: “Иван… Иван, энди қандай яшай?” У эса менга жавоб бермайди, яхши гап ҳам, ёмон гап ҳам айтмайди.

─ Мен эса… Мен ҳеч кимдан қўрқмайман: на ўликдан, на ҳайвонлардан, ҳеч кимдан. Шаҳардан ўғлим келади ва: “Нега ўзинг ўтирибсан? Биров бўғиб, ўлдириб кетмасин!” деб койийди. Мени ўлдириб, нимамни олади? Фақат бошим тагидаги ёстиғим бор, холос… Одмигина уйда бор матоҳим – ёстиқлар. Агар босқинчи кирса, у ахир деразадан бошини тиқади, мен болта билан кесиб отаман. Ўзимизнинг усулда, секеркачасига…¹⁰ Эҳтимол, Худо йўқдир, бироқ у ерда, юксакликда бошқа кимдир бор… Ва мен яшаяпман.

─ Қишда бир чол ҳовлига сўйилган бузоқни осиб қўйганди. Чет элликларни олиб келиб қолишди. “Бобой, нима қилдинг, бу шафқатсизлик нечун?” деб сўрашса, у: “Э, ҳа-а, радиацияни ҳайдаяпман!” дермиш.

─ Бўлган воқеа… Одамлар сўзлаб беришганди… Эр ўлган хотинини кўмган, қўлида кичкина болачаси қолганди. Эркак ёлғиз… Аламидан ичиб оларди… Боласининг ҳўл бўлган кийимларини ечиб, ёстиқ остига қўярди. Хотини эса – балки ўзидир, балки унинг арвоҳи – кечаси келиб, кирларни ювиб, қуритиб, бир ерга тахлаб қўяркан. Бир марта у хотинини кўриб қолибди… Чақирган экан, эриб кетибди… Ҳавога айланибди… Кейин қўшнилар унга маслаҳат беришган, сояси пайдо бўлган заҳоти эшикни қулфлаб ол, эҳтимол, шунда қоча олмас деб. Хотин эса келмай қўйибди. У ерда нима бўлган? Келган ким эди?

Ишонмаяпсизми? Унда айтинг, эртакларимиз қаердан пайдо бўлган? Ахир улар қачондир ҳақиқат бўлгандир? Эҳ, сиз, саводлилар…

─ Чернобиль нимадан вайрон бўлди? Бировлар айтади – олимлар айбдор. Худонинг соқолидан тортиб кўришади, у эса қиқирлаб кулади. Бизга эса сабр қилишни буюришади!..

Биз ҳеч қачон яхши яшамаганмиз. Тинч яшамаганмиз. Урушдан олдин ҳам одамларни олиб кетишарди… Гумдон қилувчилар бўларди… Бизда учта эркакни… қора машиналарда келиб, даланинг ўзидан олиб кетишди ва улар ҳалигача қайтишмади. Ҳаммамиз қўрқиб яшардик.

─ Мен йиғлашни ёмон кўраман… Янги латифаларни эшитишни яхши кўраман… Чернобиль худудида тамаки ўстиришибди. Фабрикада бу тамакидан сигарет тайёрлашибди. Ҳар бир қутисида ёзув бор эмиш: “Соғлиқни сақлаш вазирлиги сўнгги бор огоҳлантиради – чекиш соғлиққа зарар”. Ха-ха-ха… Чолларимиз эса чеккани-чеккан…

─ Битта, фақат битта сигирим бор. Агар уруш бўлмаса, уни ҳам топшириб юборардим. Урушдан қўрқаман!

─ Какку куккулайди, зағизғон шақиллайди. Буғулар юрибди. Улар кейин ҳам бўладими, йўқми, ҳеч ким бир нарса демаяпти. Эрталаб боққа кирсам – тўнғизлар ҳамма ёқни ковлаб ташлабди. Ёввойилар. Одамларни кўчириб кетиш мумкин, буғу ва тўнғиз кўчиб кетмайди. Сув ҳам чегарани билмайди, ердан йўл топиб оқаверади, ер тагида ҳам оқади…

Уй инсонсиз бўлмайди. Ҳайвонга ҳам одам керак. Ҳамма одамни ахтармоқда. Лайлак учиб келди… Қўнғизлар ер тагидан чиқди. Ҳаммасига хурсанд жониворлар.

─ Оғрияпти, кампирлар… Вой, жоним оғрияпти-я! Жим ўтириш керак… Тобутни жим олиб кетишяпти… Эҳтиёт бўлиб… Эшикни ё ўринжойни чертиш мумкин эмас, ҳеч нарсага тегиш ё чертиш мумкинмас. Фалокат юз беради – иккинчи ўликни кутавер. Худойим, уларнинг руҳларини шод эт! Жойлари жаннатлардан бўлсин! Қаерга кўмишса, ўша ерда дуо қилишади. Бу ерда ҳамма жой қабр. Тўрт томон қабрларга тўла… Самосваллар тариллайди. Бульдозерлар ер суради. Уйлар йиқилади… Кўмувчилар ишлагани-ишлаган… Мактабни, қишлоқ кенгашини, ҳаммомни кўмиб юборишди… Дунё ўша-ўша, фақат одамлар бошқача. Бир нарсага ақлим етмайди, инсонда руҳ борми? У қанақа ўзи? Нариги дунёда улар қаерга жойлашади?

Чолим икки кун жон берди, печка ортига яшириниб, қоровуллик қиламан: жони қаеридан чиқиб кетаркин? Сигирни соғишга бордим… Чопиб уйга кирдим… Чақирдим… Кўзлари очиқ ётибди… Жони учиб чиқибди… Ёки ҳеч нарса бўлмаганми? У ёқда қандай кўришамиз?

─ Руҳоний отахоннинг ишонтиришича, ҳаммамиз абадиймиз. Илтижо қиламиз. Худойим, бизга ҳаётимизнинг мусибатларига чидаш учун куч бергин…