Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)

– Кэлээҥ!.. Кэлиҥ!.. Эбэҕит тыыннаах эбээ-эт!.. – диэн ыһыытыыр.

– Ты-ты-ты-тыннаах диэтэ!.. Ты-ты-ты-тыннаах үһү!.. Эбээ тыыннаах диэтэ дии!.. – бу сырыыга, ыгылыйан кэлэҕэйэ эбии бэргээбит, ытаан сыҥыргыы сылдьар уолбун илиититтэн сиэппитинэн, аны төттөрү, муҥ көтүүнэн дьиэ диэки түһүннүм…

Тиийбиппит, Быралгы быарын тутта-тутта күл да күл…

Баһыычаанныын ааны эрчимнээхтик тэлэ баттаан дьиэҕэ көтөн түспүппүт: эбэбит оронун сыҥаһатыгар дьоройон, сэлии муоһа кырабыайкатынан, бэрт наҕыллык баттаҕын тараана олорор.

– Хайа тоҕойдорум, бу хантан бачча айылаах ыксаан, ыгылыйан кэллигит, ити Быралгы тугу хаһыытыыр?.. – диэтэ, биһиги сирэйбит-харахпыт турбутун көрөн, дьиктиргээн одууласта…

Бу турдахпытына Быралгы дьиэҕэ киирдэ, онто да суох кыараҕас харахтара букатын сүтэн хаала-хаала күл да күл.

– Ньукулай туохтан күлэр? – эбээ Быралгы уонна биһиги диэки көрүтэлиир.

– Ньу-ньу-ньукулай… куһаҕан… наһаа куһаҕан… – Баһыычаан сирэйэ-хараҕа улаханнык кэлэйбит көрүҥнэммит.

Мин хоргуппут, кэлэйбит киһи быһыытынан эмиэ Ньукулайы ахсарбатахтыы көрөн ылабын. Биһиги биирбит ытаан, атыммыт куттанан сирэй-харах да саппаҕырбыта сүрдээх буолуохтаах.

Быралгы күлэрин быыһыгар:

– Оҕолору дьээбэлээн… дьээбэлээтим… Дьэ сүүрэр да хаарахаттар эбит… – дии-дии, син биир күл да күл. Онтон уоскуйа түһэн баран биирдэ туохтан «иэрийбитин» кэпсээтэ.

Эмээхсин ону истэн баран:

– Хайдах буолаҕыный нохоо!.. Сүрүн да… оҕолоруҥ муҥнаахтары куттааҥҥын… Дьээбэҕинэн батыа суоххун дии, – эбээ тимир-тамыр курдук кытаанахтык саҥарбытыттан Быралгы, киһи эрэ буоллар, мулук-халык буола түстэ.

– Ээ… көннөрү, дьиибэрэн… – Ньукулай кэтэҕин тарбаммахтыыр.

– Көннөрү диэн… Аны нөйөн, итинник дьээбэлэммэт буол…

Быралгы мөҕүллүбүт киһи сиэринэн эмээхсин саҥарбытыттан куһаахарык дьүһүннэннэ, өрө тыынан баран, торукуо ыстаанын өрө тардына-тардына, суккун сонун алын бүүрүгэ тырыттыбыта илбиргэстэнэ-илбиргэстэнэ, остуолга кэлэн саҥата суох хончоҕорго чэй куттан истэ.

Баһыычаан биһикки, эбэбит икки өттүгэр ороҥҥо чуочаһан олорон, эмээхсин Быралгыны сэмэлиирин истэбит. Мин эбээ Маарыйаны, хайдах эрэ, сонуннук одуулаһабын. Сибилигин «өлөн баран тиллибит» эмээхсин ордук күндүтүйэн көстөр.

Баһыычаан кирдээх иэдэстэригэр харахтарын уута халыйан түспүтэ дьураа буолан ойууламмыт. Ону эбэм кэннинэн, уолбун чугаһата тардан, ытыһым кырыытынан сотон биэрдим. Билигин даҕаны өрө эҥсэн сыҥырҕаан, сыҥсыйбахтаан ылар…

Киэһэ Настааччыйалаах, үлэлэриттэн кэлэн баран, Быралгы бүгүҥҥү «дьээбэтин» истэн, эмиэ сэмэлээтилэр. Буруйдаах киһи тугу утарыа баарай, уоһун үмүрүҥнэтэн, мүчүҥнээн эрэ кэбиһэр…

Улахан Баһылай Мундулуҥдаҕа, Саамыга күөл ырбыытыгар туулаан быччыкыны, мундуну баһаам баһар. Ыалларбыт Намыынап Хабырыыл уонна Дьабадьы Хабырыыл эмиэ туулууллар, илим үтэллэр. Саас, «тураах быта» түһэрин саҕана, истэрэ-үөстэрэ биллэ хапчыйбыт ыттар ырбыы соботун бахсыгыраччы сиэннэр, букатын мөлбөһүйэн хааллылар. Онон «быгыы» балыгын ыттыын-кустуун, кууруссалыын дэлэгэйдик аһаан абыранныбыт. Көтөрдөр күн аайы сымыыттыыр буоллулар. Олорор күөлбүт Мундулуҥда эбэ барахсан собото ордук эмис. Сүөһү этин миинин испэтэхпит ыраатта, арай, Ньукуолаҕа оҕуспут төбөтүн сиэбиппит.

Саар Көстөкүүн таҥара күнүн диэки, тылбыйар кынаттаахтан ордук хойутааччылара, үөл кустан бастыҥнара, хайа да сааһыт долгуйа кэтэһэр көтөрө анды кэллэ. Биһиэхэ андылыыр киһибит суох. Баһылай сааламмат, оттон үөл кус бадараан көтөрүн курдук тиргэҕэ бэйдиэ иҥнибэт. Ыалбыт Хабырыыллаах бэрсэллэр. Эмис анды хоргунун халбыйан ылан чохоолго кутан баран, этин онно уймаан сиэтэххэ аһара минньигэс. Чууп (буор атах) диэн ааттыыр андылара улахан андыттан арыый кыра, кыната үрүҥэ суох буолар уонна атаҕа хап-хара. Улахан анды тумса кыһыл уонна араҕас өҥнөөх, ону кыргыттар кырааска оҥостон кумааҕыга уруһуйдууллар. Дьээбэлэнэн уостарын, иэдэстэрин бистэллэр. Мин Биэрэ иэдэһин анды тумсун кыһылынан биспитим, кыыһым, хайдах эрэ, дьикти баҕайы буолан көһүннэ. Эбээ ону көрөн:

– Оо, оҕом чээ баҕайы буолбут, – диэн сэҥээрдэ, күллэ.

Сылаас, луҥку күннэр үүнэннэр, дьиэ аана тэлэччи аһаҕас. Халҕаны анал быатыттан дьиэ эркинигэр чоройон турар тоһоҕоҕо баайан кэбиһэллэр. Баһыычааннаах «эр дьон» буоллахпыт буолан, ардыгар, Ыстапаанын кытары туспа бүгэн, бэйэлэрэ-бэйэлэригэр оонньууллар. Биһиги кыргыттар, дьиэттэн-дьиэҕэ бара-кэлэ, таска киирэ-тахса, сээкэйи бары гынан аралдьыйабыт. Ол сылдьан, арай, биирдэ көрбүппүт Биэрэ кыыс, кыргыттары үтүктэн, анды тумсунан сирэйин бүтүннүү: ордук чорботон иэдэстэрин, уостарын, дьабадьыларын үлтү ньаҕайдаан кэбиспит. Онтута доҕоор, били кэпсиир чөчүөккэлэрэ диэн баара дуо, атын дьабайыы. Кыргыттар күлүстүбүт аҕай. Бэл Баһыычаан, «кустуу бараары» мас саатын ыла киирэ сылдьан, Биэрэни көрөн саһыгыраччы күллэ.

Баһыычааҥҥа Улахан Баһылай мас саа оҥорон биэрэн турар, онтутун харыстаан, «сууйан-сотон» илдьэ сылдьар. Ол эрэн маҥнай утаа эрэ, аҕылыгар бэрийэ түһэн баран тохтообута, кэлин бултуур тэрилбит сонуна ааһан онно-манна мээнэ сытара үксээбитэ. Саа сороҕор итии чаанньыгы уоттан таһаарар көхөҕө, ардыгар атах тэбэнэр маска, аһара баран уот булкуйар үөттүрэххэ кытары кубулуйар. Онто хара хоруо буолан баран мултуллан турарын көрөн Быралгы:

– Хайа нохоо, Баһыычаан, сааҕын сотуоххун, уоһун иһэ ньоҕойдонон булдун табыа суоҕа, – диэн дьээбэлиир.

Быралгы, уола үлтү хаайбытыгар, кыараҕас харахтарынан кыҥыы-кыҥыы кыһан кыладыйан, Ыстапааҥҥа эмиэ мас саа оҥордо. Ыстапаан олус чөкө оҕо, саатын мэлдьи оронун баһыгар ууран кэбиһэр, мээнэ ханна түбэһиэх бырахпат, «бултанаары» гыннаҕына эрэ ылар.

Кыра уолаттарга ох сааны оҥорботтор, сэрэхэдийэллэр, аны ону-маны тобулу ытан, тэһэ сүүрдэн кэбиһиэхтэрэ, эбэтэр сүөһүнү, ыты эҥин аҥаабыллаан дэҥниэхтэрэ диэн. Арыый да улааталларын кэтэһэллэр.

Баһыычаан куул ботуоҥкатын толору «кустуур». Дьиэҕэ киирэн «булдун» эбэтигэр биэрэр. Улахан Баһылайы үтүктэн дьоһуннаах аҕайдык туттар. Эбэтэ оҕотун «булдун» состуок иннигэр сүөкүүр, онто: баһа суох манчыык элээмэтэ, эмэҕирбит ат адаҕата, хатырык-итирик эҥин буолар.

– Оо, оҕом барахсан баһаамы бултаабыт. Маны киэһэ, дьэ үчүгэйдик ыдьырыччы буһаран сиэхпит ээ… – диэн эмээхсин күө-дьаа буолар.

Быралгы ону көрө, истэ олорон:

– Ити дьон бултарын буһаран сиэтэхпитинэ бүгүҥҥүлээх эрэ буолар инибит, – дии-дии кыараҕас харахтарынан Баһыычааны кыбытан одуулаһар.

Баһыычаан куруук бултуйар буолбатах, санаата түспүт, кыыһырбыт кэмигэр кураанах ботуоҥкатын киллэрэн оһох кэннигэр эбэтэр муннукка кыыратар.

– Хайа нохоо, кус көппөтө дуо бүгүн?.. – Быралгы син биир уолу хаадьылыыр.

Биһиги киһибит маҥнайгы «байанайдаах» саата уһун үйэлэммэтэҕэ, тэлгэһэ таһыгар мээнэ бырахпытын хайа эрэ ынах ортотунан булгу үктээн баран эбиитин үрдүгэр холлон кэбиспит этэ. Ол эрэн, Улахан Баһылай сотору саҥа сааны оҥорон биэрбитэ. Саа силигин ситэрэн бэл ыстыыктааҕа, уруккутунааҕар таһы-быһа ордуга. Быралгы этэринии, уол ботуруона бүтэр түбэлтэтигэр, булдугар ыстыыгынан түһүөхтээх…

* * *

Күөл кэриитинэн, сэлэлии үүммүт бөдөҥ хатыҥнаах сиринэн сэмээр хаама сылдьан эбэбин кытары чэрии хомуйабыт. Сааскы сир уутун тото испит хатыҥ чараҥ сытыы чыпчырхай сыбыдах лабаатын үнүгэһэ, хайыы- сах, хайа баран күөх сэбирдэх сэмээр быган, сараччы баран бөдөҥөөн сиккиэр тыалга суугунуу тыаһыыр, биир кэм долгулдьуйа, күөгэлдьийэ хамсыыр. Саҥа тыллан, собо тылын саҕа улаатан эрэр күп-күөх сэлибирэс сэбирдэҕи туттахха сыстаҥнас…

Чэриини чэй гынан иһэбит, эбээ эмээхсин этэринэн, искэ-үөскэ эмтээх үһү. Онно-манна чэрии лоппоруттан харааран турарын көрдүбүт да, кыра, чохороон сүгэнэн логлу охсон ылабыт, сорох чэриини киһи быһаҕынан кыайан хоҥнорбот, таһа эрэ бытарыйан кэлэр, оннук кытаанах, чиҥ буолар. Олус үөһэ үүммүт чэриини ыттан ыла сатаабаппыт.

Айдаҥҥа ыал эрэ барыта чэрии, хатыҥ үөһэ хомуйар буоланнар, чугас эргин чараҥнары, күөл кэриилэрин тордоон бүтэрэллэр, онон ырааҕынан тайаан сырыттаххына биирдэ эрэ булумньуланаҕын. Оттон манна аабылаах хатыҥ тыа эрэ дэлэй, дьиэбит таһыттан соччо тэлэһийбэккэ хомуйабыт. Ардыгар эр дьон эмиэ сорук оҥостон тыаҕа тахсан чэрии тоноон киирэллэр.

Булумньубутун сыалыһар тириититтэн тигиллибит утакааммытыгар хаалыыбыт. Утакааны сүгээччи мин, эбэм чохороонун кыбыммытынан чэрии көрдөөн уҥа-хаҥас олоотоомохтуур. Маарыйа эмээхсин хаһан да тайах мастаммат, арай кутаҕа тыыраахы сымыыттыы киирэригэр эрэ ураҕастанара.

Бу сылдьан, ыраас эттээх хатыҥҥа түбэстэхпитинэ, сороҕор туос хастыыбыт, дьиҥинэн туос от ыйыгар ордук дөбөҥнүк хоҥнор. Хастаабыт туоспутун түүрэн түрдьэлээн баран, талах сутукатынан баайан өтөхпүтүгэр сүгэн аҕалабыт. Эбээ хатыҥ туоһунан ынах ыыр ыаҕайа, күөрчэхтииригэр мэчикээн, ыһык илдьэ сылдьарга тымтака, үүт кутар чабычах, уолаттара балыктыылларыгар туос тымтай тигэр. Аҥаардас сарт тымтай диэн эмиэ баар буолар. Үксүн Айдаҥ ыаллара үлэһэн тиктэрэллэр.

Саҥа логлоруйбут чэрии сииктээх, инчэҕэй буолар. Сибиэҕэ тарҕата ууран күн уотугар, салгыҥҥа оҕустаран хатарабыт. Чэриини хойуутук бардаран, сүөгэй үүттээн истэххэ минньигэс баҕайы, лааппы чэйинээҕэр да астыктык ыаһыра саһаран көстөр. Эмээхсин маҥхааһай чэйигэр чэриини кырбаан булкуйан кээһэрин элбэтэр. Атыыга «Дорообо» диэн муос чэй баар, кытаанаҕа сүр, тохтуо, ыһыллыа диэн харыстаан, таҥаска суулаан баран сүгэ ончоҕунан эмти охсон чиэппэрдииллэр. «Дорообо» чэй муос курдук сүрдээх чиҥ дьаптайыылаах. Ортотунан туора-маары куоһаахтаах, онтунан аҥаардаан түөрт гынан чиэппэрдииллэр, ол аата түөрт муос чэй дэнэр. Хас биирдии чиэппэр аайы дорооболоһон турар киһи илиитэ ойуулаах, ол иһин «Дорообо» чэй диэн ааттаммыт.

Биир түгэҥҥэ таска тахсыбыппыт Баһыычааннаах Ыстапаан, били, хатараары тэлгэппит сибиэлээх чэриибитинэн сэриилэһэ оонньоон, тамнаһан хата ырааппыттар, онно-манна быраҕан элээрдии. Биирдэһэ бырахтаҕына атына ону ыла-ыла хардары экчиргэлиир. Эбээ буойталаан тохтотто, чэрии аҥаарын кэриҥэ бүппүт, саамай бөдөҥүн, илиигэ тутулларын ылаллар эбит. Онтон-мантан хат хомуйан мустубут. Ыстапааннаах Баһыычаан чэрии көрдөөн тэлэкэччиһии, көр дьон. Бу да сырыыга эмээхсин кыра уолаттары мөхпөтө, көннөрү маннык гыныллыбат, бу туһалаах диэн наллаан сүбэлээтэ эрэ. Ол өрө көбүөхтүү-көбүөхтүү бардьыгыныырдааҕар оҕоҕо ордук тиийимтиэ. Дьиҥинэн уолаттар даҕаны алҕаһаан итинник быһыыламмыттар. Тыаттан тиит, хатыҥ кунааҕын (оҕолор «сылгы туйаҕа» диэн ааттыырбыт) турута сынньан хомуйан, куулга сүгэн аҕалан, ону сыал оҥостон экчиргэлиир, оонньуур үгэстээхпит, онон баҕар кыра ыамайдар бутуллуохтарын да сөп…

Эбээ Маарыйа – түөнньүт. Кыа хомуйан баран маҥнай хатарар, онтон ытыһыгар имэрийэн хатыытын, сэбирдэҕин тымырын илдьиритэн тоҕор, салгыы быһах ончоҕунан үлтү сынньан, ньыһыйан баран тыытар, оччоҕо кыа букатын түү курдук сымныыр. Кыатын туоска суулаан, өһүөҕэ кыбытан уура сылдьар. Онтутунан иҥиирдэрэ хоҥнубут, эттэрэ быстыбыт дьону түөннээн эмтиир. Биирдэ «Жданов» аатынан ыаллыы холкуостан Тэһэкэ диэн оҕонньор эт быстан, сабыста кырдьыбыт, хара уралдьылаах, үрүҥ туйахтардаах, үүт маҥан аты миинэн, аат ааттаан, түөннэтэ кэлэ сырытта. Сиһин ыарыыта бэрдиттэн бөкчөччү туттан хаамара. Атыттан айакалаан-дьойоколоон нэһиилэ түспүтэ. Оҕонньору эмээхсин сонно түөннээбитэ. Тэһэкэ ырбаахытын устан бөкчөйөн олордоҕуна көрбүтүм, били, Мискээйэптэр аҕалара Хахалдьыйа курдук сиһэ түөрэтэ түөн быһа сиэбит чэрэ эбит этэ. Баһыычаан ону көрөн:

– Биир эбит… икки эб-эбит… үс эбит… – диэн биэскэ диэри аахпыта, онтон ордук ахсааны билбэтэ, онон өрө тыынан баран тохтообута. Итини да Намыынаптар кыргыттара Маарпалаах үөрэтэннэр, ханнык эмэ син удумаҕалатара.

– Бээ тоом, мэһэйдээмэ… – диэн эбээ Баһыычааны туора туран көрөрүгэр эппитэ.

Маҥнай ханан ордук быһа тутан ыалдьарын ыйыппыта, тарбаҕын сүрэҕинэн сэмээр баттыалаан көрбүтэ, онтон кыатын ууран баран испиискэнэн уматан түөннээбитэ, кыа умайан бүтэн этигэр тиийбитигэр кыптыый буутун төгүрүгүнэн ыксары баттаабытыгар, түүрүччү сиэммит кыа тобоҕо пос гына ойон хаалбыта. Оннук ойдоҕуна – түөн табыллан ууруллубутун туоһута үһү. «Кыратык сыта түс» диэбитигэр, Тэһэкэ налыйан нуктаан ылбыта. Түөн уурбут сирэ хабыллыбыт этэ. Оҕонньор ыарыытын тыына тахсан, төннөрүгэр көнөтүк туттан дьиэлээбитэ. Кэлин «уот ааныттан эмээхсиҥҥэ түөннэппэккэ» диэн дьоҥҥо махталын биллэрэн кэпсээччи. «Табыллан ууруллубут түөн бааһа уһуннук оһор, ол кэм устата симэһин сүүрэ сылдьар, сыыйа-баайа чэрдийэр, кыайан нэмин табан ууруллубатах түөн сонно оһон хаалар» диэн кэпсиирэ эмээхсин.

Эбээ саас миэхэ төбүрүөн тахсыбытын эмтээн турар. Уҥа илиим бэгэччэгэр үстээх алтан харчы саҕа төбүрүөн төгүрүйбүтэ. Эмээхсин хаппыт талаҕы быһан ылан уматан баран, сүгэ тимирин иэдэһигэр сүмэһинин сүүрдүбүтэ. Дьиктиргиэм иһин хаппыт талаҕы уот сиэтэҕинэ, үөл талахха дылы, сүмэһин кэлэрэ, онон төбүрүөнү бэйэтин таарыйбакка эрэ эргиччи биспитэ. Бэгэччэкпэр быдьыгыраабыт төбүрүөн сонно, аҕыйах хонугунан оһон хаалбыта. Кэлин Баһыычааҥҥа ити курдук баас иэдэһигэр тахсыбытын эмиэ бэрт судургутук эмтээбитэ.

Ыһыы үлэтэ бүтэн оҕолор арыый иллэҥсийдилэр. Хатыйыы күрүөҕэ чөкөһөн олорон күн арааһын бары сэһэргэһэбит, ол быыһыгар оонньуубут, кыра оҕолорбутун көрөн-истэн мэлдьи илдьэ сылдьабыт.

Өссө сонуок саҥа хорутуллан эрдэҕинэ, ыанньык пиэрмэтэ, кыстык сирдэриттэн Быркылаахтан Мундулуҥдаҕа көһөн кэлбиттэрэ. Сүөһү маҥырааһына, оҕус айаатааһына, ыт үрэр, дьахталлар ньамалаһар, оҕолор ыһыытаһар-хаһыытаһар саҥалара барыта холбоһон, күө-дьаа олох сайылык иһин толорон кэбиспитэ. Чуумпу, луҥку, нуурал киэһэлэргэ чукаалар истэриттэн титиик түптэлэрин хойуу буруолара аа-дьуо, аргыыйкаан үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө сыыйыллыбыттара… Тус-туспа сайылык оҕустара, үгэстэринэн, күөн көрсүүлэрэ саҕаламмыта, сыптарыҥ эмэһэ буолбут, тээһэҥкэстэрэ тэскэйбит атыыр оҕустар, уоттаах түптэ күлүн, суол хайыҥын тураҥын үрдүлэригэр саба ыста-ыста, дьүһүн-бодо бөҕөтө буолан, маска-окко аалынан килбэппит уһуктаах муостаах, будьуруйбут сүүстээх төбөлөрүнэн силбиэтэнэ-силбиэтэнэ, көхсүлэрин иһиттэн күрдьүгүнээн мөҥүрүү-мөҥүрүү, айахтарыттан күүгэн алла-алла, ахтылҕаннаахтарын көрсөөрү, тиэтэйэн ахан, айан суолун устун айаатыы-айаатыы сүгүллэҥнээн иһэллэрин көрөн, тэлгэһэ таһыгар оонньуу сылдьыбыт оҕолор куттанан хатыйыы күрүө алын сиэрдийэтин аннынан искэ төкүнүһэллэрэ, арыый кыанааччылара үрдүнэн ыстанаары ыстааны, ырбаахыны да хайа түһүү баара. Араас ханна барыай…

Настааччыйа, Улахан Баһылай, Дьабадьы Хабырыыл уонна өссө хас да дьахтар буолан, окко киириэххэ диэри, бүтэй тутуутугар сырыттылар. Биһиги олорор сирбититтэн, Мундулуҥдаттан, чугас Күүлэлээх диэн күөлү эргийэ бүтэй абырахтыыллар, саҥардаллар. Хатыйыы күрүө буолан буор хаһыллыбат. Сиргэ тоһоҕо төбөтө батары киирэр буола ирдэ да бүтэр. Обургу оҕолор, Килэкилээх Модьу, дьоннорун кытары бииргэ үлэлииллэр, көлөһүн күнэ аахсаллар. Холкуостаахтар окко киириэххэ диэри сылдьан баран, саас саҕалаабыт үлэлэрин күһүн ситэрэллэр.

Наарыһынай буостаны кэмиттэн кэмигэр аҕала турар. «Холкуос Суола» диэн улуус хаһыата кэлэр, ол сонунун бары сэргээн, үөрэхтээх киһиэхэ аахтаран мэлдьи истэбит. Онон тус-туһугар күүтүүлээх, кэтэһиилээх ахан хаһыат. «Үрүҥ суруктар» (дьон ааттыырынан) хам хаа-дьаа кэлэллэр, «хара сурук» кэлин биһиги холкуоска этэҥҥэтэ биллибэт.

Сэриигэ баран иһэн күрээбит күрүөйэхтэр тустарынан кыра да быркы сонун суох, син биир ылы-чып. Баһылайтан сурук биллибэт…

* * *

Бөтүрүөп таҥара күнэ эрэ буолуон иннинэ Балаҕаччыттан Айдаҥҥа ааһан иһэр хассабыык кыыс Кыра Баһылай куоракка кэлбит сураҕын кэпсээтэ. Биһиги соһуйдубут: эмиэ да үөрэ, эмиэ да дьаархана быһыытыйдыбыт. Наарыһынай Кыра Баһылай улуус киинигэр кэлбитин дьонтон истибит…

Бу сурах кэнниттэн нэдиэлэ курдук ааспытын кэннэ, кыркаҕа да суох биир үтүө күн түөртүүр ыам саҕана, арай, таска түбүгүрэ сылдьан көрбүтүм бороҥ аттаах киһи бурдук бааһынатын кытыылатан биһиги дьиэбитин көрдө-көрбүтүнэн иһэр. Киһибитин ээр-сэмээр кэтэһэ сылдьарбыт, онон тута биллим.

Кыра Баһылай сэмээр хаамтаран кэлэн атыттан түһэн, тиэргэн тас өттүгэр турар сэргэҕэ көлөтүн баайда. Атын самыытыгар синиэл сонун чөкө эрийэн төргүүлээбитэ көстөр. Холунун төлүтэ тыытан, ыҥыырын ылан күөх кырыска сэргэ төрдүгэр өйөннөрөн кэбистэ, тириппит миҥэтин көхсүн сөрүөтүнэн сапта…

Мин ортотунан истээх, оргуйбут, сойбут уулаах сылабаар уутун дьиэҕэ киллэрэн чаанньыкка сүөкээри тахсан баран, сылабаарым аҥаар тутааҕын туппутунан, Баһылайы көрөн турдум. Бу кэмҥэ, бэйэм да уҥа кулгаахпынан төрүт истибэт киһи, эбээ хаста да ыҥырбытын истибэтэхпин, ону дьиктиргээн эмээхсин таска тахсан баран уолун көрдө. Үктэлтэн түһэн, утары иһэр киһини тиийэн кууһа түстэ… Баһылай ийэтин сүүһүттэн сыллаамахтаата, кэлэн миигин эмиэ төбөбүттэн имэрийэн, оройбуттан сыллаан ылла. Онно эрэ өйдөөн көрдүм, Баһылай олус да уларыйбытын, дьүдьэйбитин… Иэдэһин уҥуохтара кырыыланан, харахтара көмүскэлэрин иһигэр иһирдьэ киирэн, хорумматах сэҥийэтин бытыга сулардыы түһэн, тор курдук уоһун үрдүнээҕи бытыга уһаан, ол быыһынан, хатыран быһыта барбыт уостара көстөн, уларыйбыта сүрдээҕэ… Иһинэн моһуогуран, улаханнык хотторо ыалдьан уҥуохтаах-тириитэ эрэ хаалбыт этэ. Ийэтэ уолун ити ынырык дьүһүнүн көрөн, аһынан, одуулуу-одуулуу, ис-иһиттэн эҥсэн өрө тыына эрэ турбута…

– Хайа, дьоҥҥут үлэлэригэр дуу? – Баһылай хата куолаһа сэниэлээҕэ, өлүөр киһилии чөллөркөйө.

– Настааччыйалаах Күүлэлээххэ бүтэй тута сылдьаллар, – мин хардара охсубутум.

– Бүтэй тута… – Баһылай күн сырдык сардаҥаларыттан саатан харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ, үөһэ хантайан, биир да кыырпах былыт сыстыбатах күөх халлаан диэки көрөн ылбыта. – Бүтэй тута… – диэн иккистээн хатылаабыта, түөһүн муҥунан чэбдик салгыны өрө тыыммыта. Ити этиллибит элэтэ эрэ иккиэйэх тыл киниэхэ ураты кэрэтик иһиллибиттэрэ быһыылааҕа. Сыччах ити омос иһиттэххэ бэрт судургу тыллары хатылаан саҥарбытыттан да дойдутун, өтөҕүн олуһун диэн ахтан кэлбит киһи муҥутуур үрдүк иэйиитэ иһиллэрэ.

– Оҕом Биэрэ ханнаный? – диэн ыйыппыта.

– Кыргыттары кытары оонньуу сылдьар… – эмиэ мин хоруйдуу охсубутум. Сонно тута, иһиттим-истибэтим диэбиттии, Намыынаптарга сүүрэн тиийэн, үрүмэччини сырсан, охто-охто, кыбыыга сүүрэкэлии сылдьар Биэрэни көтөҕөн мадьалытан аҕаллым. Баһылай иннигэр кэлэн турбуппар Биэрэ маҥнай утаа дьүһүнэ уларыйбыт, бытык иччитэ буолбут аҕатын, харахтарын кэҥэтэн атыҥырыы көрөн кэдэрис гынна.

– Кэл, Биэрэ, кэл… – диэн аҕата илиитин ууммутугар кыыс мин эҥил баспар сыстан сирэйин кистиир, ол быыһыгар эмиэ да кылап-халып «бытык иччитин» одуулуур… – Кэл… – Баһылай икки илиитинэн Биэрэни көтөҕөн ылан, бырдах сиэн быдьыгыраабыт, тэскэйбит иэдэстэриттэн сыллаамахтаата… Биэрэ аҕатын биллэ, моонньуттан кууста, симиттэн буспут моонньоҕон курдук харахтара чоҕулуҥнуур. Сайын таска оонньуу сылдьар кыра оҕо сирэйэ хаһан ырааһырбыта баарай. Муннун төбөтүн чукаа хоруорбут сиэрдийэтигэр аалыммыта хап-хара буолбут, тэскэйбит иэдэстэригэр, күрдьүгэс уорҕатыныы хара дьураалар көстөллөр. Тириппит сүүһүгэр саһархай баттахтарын сүүмэхтэрэ ыһыллан сыстыбыттар, кыыс онтун көннөрө сатаан, лыах кынатын дьэрэкээн өҥө биһиллибит, кыракый, мыс курдук кирдээх тарбахтарынан кулгааҕын кэннигэр хаһыйа анньа сатыыр…

Ахтыһыы маҥнайгы омуна ааһыыта дьиэҕэ киирдибит. Баһылай Биэрэтин муостаҕа түһэрдэ. Хортууһун устан тоһоҕоҕо иилэ бырахта, халтаҥ, суккун сонун устан ыйаата.

Эбэм аһын үрдүгэр түстэ. Уҥучахтан сүөгэй халбыйан таһаарда, лэппиэскэ быста. Остуолга тимир нэлэгэргэ үөллүллүбүт быччыкы өрөһөлөммүтүн, тоҕо эрэ, биир-биир туппахтаан, эргитэн көрдө. Сүөгэй үрүҥнээх, сап-саһархай, итии чэйи кутта. Баһылай остуолга олорон кыратык аһаата.

– Иһим ыалдьан уһуннук эмтэнним. Кыра-кыралаан борсонобун. Эмискэ элбэҕи сиэбэппин ээ… – диир.

– Буолумуна… ыран-быстан иэдэйбиккин дии, – эбэм уолун аһынан саҥарар.

Кыра Баһылай дойдутугар, дьиэтигэр кэлэн үөрбүтэ, сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ дьүһүнүгэр көстөр, сэбэрэтэ сэргэх. Итии чэйин сыпсырыйан, сэмээр иһэр.

– Уу, үчүгэйин, сүөгэй үүттээх дьиэм чэйэ, – мэктиэтигэр, таҥалайын чамырҕатан, амтаһыйан ыла-ыла ыйыстар. – Өссө кэм аматыйдым ээ, аат иһэ…

– Оннук эрэ буоллун, таҥара көмөтүнэн, – эбэм холорукка турар таҥара мэтириэтин диэки көрөн ылар. Буҕараадыста Маарыйа уолун Курустуоһу көтөхпүт мэтириэтэ урут өрдөөҕүтэ муннукка ууруллубутунан турара. Арай ойоҕосторугар дьоройбут анал олбохторго буоскабай чүмэчилэр умайбатахтара ырааппыт быһыылааҕа. Кэлин саҥа былаас кэлбитин да кэннэ, кинини ким да устан ылан быраҕан кэбиспэтэх. Дьиэ киэргэлин курдук муннукка турбутун курдук турар, кимиэхэ да мэһэйдээбэт… Эмээхсин кириэстэммэт. Ол эрэн куруук таҥаратын ахтан аһарар үгэстээх: «Таҥара көмөтүнэн» – диэн тыллаах. Ардыгар: «Айыы тойон таҥара барахсан…» – диэн туох баар айыыларын, тойотторун, таҥараларын барыларын биирдэ холбуу ааттыыр.

Биэрэ аҕатын тобугар көтөхтөрөн олорор. Сабырыйа үүммүт сэҥийэтин бытыгын дьиктиргээн көрөр.

Баһыычаан Ыстапаанын кытары өтөх кэтэҕинээҕи кырдалга оонньуу барбыттар быһыылааҕа, чугас көстүбэттэрэ, саІа-иІэ иһиллибэтэ.

Кыра Баһылай дьонун, холкуоһун үлэтин-хамнаһын туһунан элбэҕи ыйыталаста. Мин сыҥаһа ороҥҥо олорон, Баһылай күө-барааччы кэпсиирин истэ-истэ, аһаҕас аанынан сылгы чыычааҕа дьиэ үктэлигэр кэлэн түспүтүн одуулаһабын… Тумсугар түү оҕотун ытырбыт, биир кэм уһун кутуруга тэйбэҥниир. Онтон туохтан эрэ тэһииркээтэ быһыылаах, көтөн тир гынан хаалла. Оол курдук көҕөрө тунааран көстөр үрдүк тыа бэтэрээ өттүнэн суор көтөн күпсүҥнүүр…

Баһылай наҕылыччы чэйдээн баран, таска тахсан, мас мастаммыт сиригэр, томточчу мунньуллубут олук ыксатыгар, суон дүлүҥ сытарыгар олорон, хаһыат кумааҕытын сиэбиттэн ылан хайа тардан, мохуорка куттан, кичэйэн эрийэн, эбиитин силинэн ньээлбээн сыһыаран баран, испиискэтинэн уматтан табах тарта. Ол олорон өтөҕүн, илбиргэстэнэн-салбырҕастанан лаглайа ситэн эрэр көҕөрбүт кэрэ айылҕатын, Мундулуҥда эбэтин, харахтарын симэ туттан кэрэхсээн одуулаһар…

Эмискэ дьиэ кэтэҕиттэн Маанчыктаах Кыраһа ойуоккалаһан кэлэн тиэргэҥҥэ киһи олорорун көрөн, хорус гына түстүлэр. Кыраһа сыт ылан хара муннун мултуруҥнатта.

– Ээ… Кыраһа… Маанчык!.. Маанчык!.. Кыраһа… – Баһылай ыттарын көрөн ымманыйбытыгар, дьэ доҕоор, ыттар сүүрэн кэлэн иччилэрин билэн ыйааста түстүлэр. Баһылайы муннуларынан үҥүлүйэ-үҥүлүйэ, тула көтө сылдьан, сирэйиттэн-хараҕыттан салаамахтаа да салаамахтаа буоллулар… Тутан олорбут бөппүрүөскэтин тобоҕун көөбүл быыһыгар төлө тутан, онтутун көрдөөн этэрбэһин тилэҕинэн ньыһыйан умуруорда.

– Кыраһа эбит дии… Ээ, Маанчык эбит буолбаа-ат… – Кыра Баһылай ыттарын таптаан ымманыйа-ымманыйа имэрий да имэрий.

Бу кэмҥэ Баһыычааннаах Ыстапаан, Кыраһалааҕы батыһан, кэннилэриттэн сырсан бөтөҥкөлөһөн кэллилэр. Баһыычаан икки дьирикини сиэбигэр уктубута быга сылдьаллар. Ыстапаан биир бурҕааны синньигэс кутуругуттан тэйгэччи туппут. Тиритии-хорутуу, аҕылаһыы-мэҥилэһии мааны. Баһыычаан, халлаан хото сылыйдаҕына тутуһар үгэһинэн, атах сыгынньах. Уолаттар бурҕаа хороонун ыттарын кытары тэбис-тэҥҥэ хасыһаннар, сирэйдэрэ хап-хара. Дэлэҕэ да сирэйэ кирдээх киһини: «Бурҕаалаан сиэтиҥ дуо?..» – диэн тыл дэгэтэ оҥостуохтара дуо.

Кыраһалаах Маанчык кыра иччилэригэр утары сүүрэн кэлэн бултарын сытырҕалаатылар. Эккэлээн кутуруктара эйэҥэлээн олорор.

– Оо, бу дьон кэллилэр!.. Булчуттар – Баһыычааннаах… Ээ, бу, били, мин аллар атаһым, былыргы киһи, Быралгы уола Ыстапаан оҕо буолба-ат?.. – Үс Ньукулайдааҕы кытары Кыра Баһылай барбытын кэннэ дьукаахтаһан турабыт, онон убайбыт маҥнай утаа, хайа оҕонуй дии санаан бутуллан ылла. Кыра уолаттары иккиэннэрин тэҥҥэ булгүннэриттэн бэйэтигэр сыһыары тардан төбөлөрүттэн сыллаталаата.

– Хайа доҕоттор, кэпсэлгит?..

– Һуох… – дэһэллэр уолаттар тэҥинэн.

– Булкутун көрдөрүҥ эрэ, – Баһылай дьирикилэри, бурҕааны эр биир ылаттаан көрөн баран, дүлүҥҥэ быллаччы уурталаата.

– Ки-киэһэ, Ньукулай эбэтэр Баһылай үлэлэриттэн кэллэхтэринэ сү-сүлүөхтэрэ, – чобуо киһи Баһыычаан, сүүһүн көлөһүнүн сотто-сотто, убайын Кыра Баһылайы кытары кэпсэтэр.

– Ээ, биһиги дьон, онно тиэрдиэхпит дуо. Бу куйааска аны буорту буолуохтара, билигин сүлүөхпүт, – Баһылай күтэри кутуругуттан ылан, тоҕо эрэ, түүтүн үрэн көрөр. – Ыл, Баһыычаан, киирэн эбэҕиттэн быһахта аҕал, миигин «түүлээх» сүлээри гынар диэ. Баһыычаан иһиттим-истибэтим диэбиттии сорукка дьиэҕэ эбэтигэр сүүрэр.

Баһылай өр гыммата, уолаттар бултарын, ньылбы тардан, сүлэттээн кэбистэ.

Мин эбээ Маарыйаҕа сээкэйи көмөлөһөн, киирэ-тахса сырыттым…

Киэһэ, үгэстэринэн, күн дьааһыгырыыта үлэлэриттэн кэлбит дьоммут Баһылайы көрөн олус үөрдүлэр. Баһылай бэйэтэ да ыллам, элэккэй баҕайы майгылаах киһи, дьон баар диэн кыбыстыбакка, Настааччыйатын сүүһүттэн, сирэйиттэн сыллаамахтаан ылла. Ону көрөн Быралгы Ньукулай: «Эн биһикки эмиэ», – дии-дии ойоҕун Маарыйаны хам кууһан сыллаары дэдэгэччийэн барыбытын күллэрдэ.

Эбэм уҥучаҕыттан Айдаҥ ыһыаҕар, Өксөөн дьаһалынан, холкуостаахтарга өлөрөн сиэппит сүөһүлэрин этин уура сыппытын таһааран, алтан күөскэ ыгыччы симэн буһарда. Настаа алаадьылаата.

Киһибит иһинэн «моһуогурар» буолан соччо аһаабат. Бытыгын хорунан дьүһүнэ арыый да сэргэхсийбит, ол оннугар эбии ырбыкка дылы буолбут.

Хойукку киэһэ, күнүскү күн сырама уостан сөрүүн түһүүтэ, эр дьон дьиэбит таһынааҕы бурдук бааһынатын хатыйыы бүтэйин анныгар томтойбут күөх кырыска олорон арааһы сэһэргэстилэр.

Маарпа, Морууса буоламмыт дьоммут аттыгар сылгы ноһуомунан түптэ түптэлээтибит. Кыра, сиккиэр тыалга охсуллан түптэ хойуу буруота уҥа-хаҥас буруйар. Сылгы киитин түптэтэ ынах сүөһү киэнинээҕэр атын, сыта ураты минньигэс буолар. Буруота да өйдөөн көрдөххө от күөхтүҥү. Биһиги, обургу оҕолор, Баһылайдаах арааһы кэпсэтэллэрин, күрүө сиэрдийэтигэр чөкөһөн олорон биир да тылы сыыска түһэрбэккэ, сэҥээрэн истэбит, ол быыһыгар сөп буола-буола түптэбит киитин эбэн, көрөн-истэн бугуйан биэрэн бэрийэбит.

– Быйыл кэҕэ Бөтүрүөп ааһыар диэри эттэ, онон арааһа куйаас сайын сатыылыыра дуу, – Улахан Баһылай айылҕатын сылыктыыр.

– Ґчүгэй дьылга Борокуоппайапка диэри этэр…

– Ким билэр, куйаарар эрэ куйаарбат, ол кэҕэ биһикки тойукпут диэн, билэбит эрэ билбэппит, – Быралгы билгэлээһини соччо ахсарбатахтыы туттар.

– Былыргылар, кырдьаҕастар обургулар син ону-маны сабаҕалаан эппит буолуохтаахтар, – Баһылай Быралгы тылыгар сөбүлэспэт.

– Ол эрэн, таах даҕаны куйаас сайын буолар чинчилээх, – Намыынап, били, дьэрэкээн, таба ойуулаах саппыйатыттан мохуорка кымаахтаан ылан хамсатыгар тойон эрбэҕинэн симэ-симэ сэһэргэһиигэ кыттар.

Дьабадьы Хабырыыл, табаҕын умна кэлэн, Быралгылыын биир хамсаны солбуһа тартылар.

Ыттар эргэ хотон кэннигэр, өтөх саҕатыгар үрэн моргуйар саҥалара иһиллэр. Арааһата «булчуттар» маска дьирикини таһаардылар быһыылаах, саҥалара-иҥэлэрэ ньамалаһар…

Хараан түүн буолуоҕун, бырдах кыынньыаҕын, хата, сиккиэр тыал сайа охсон, субу-субу ил гынан күүскэ сипсийэн ылара, сайыҥҥы киэһэни ордук тупсарар.

– От сиэмэтэ быйыл үчүгэй курдук дии, куораттан кэлэн иһэн көрдөххө, – Кыра Баһылай кураанах күөх кырыска өттүгэстээн сытан саҥарар.

– Оннук. Быйыл да этэҥҥэ сырыттахпытына сыл тахсар, кыстыыр оппутун булунар инибит, – Намыынап үрүҥ кыл дэйбииринэн туора-маары көхсүн охсунан ылар.

– Былырыын «буускаппын» отой хаалар гына тоһуппутум, хаарыан хотуурум… Саҥаны эллэнэн көрөрүм буолуо, – Дьабадьы өр кэм илдьэ сылдьыбыт хотуурун аһыйан ахан ахтар.

– Былдьаһыктаах «буускап» дьэ мэлийбит дии.

– Мэлийэн…

– Бэрт хотуур этэ, Арыылаахха уларсан охсо сылдьыбытым, – Кыра Баһылай оччотооҕу үлэлээбит кэмин саныыр быһыылаах, харахтарын кыаратан ымыйа от умнаһыгар ынах кута хаамарын одуулуур. – Сырылаан түһэн тыастыын уратыта.

– Аныгы хотуурдара отой муот, биир эмит табыллыбыта эрэ ама.

– Ити «буускап» курдук хотуурдары оҥоруохтарын, оннооҕор былыр уһаарбыттар, билигин баҕас ону сатаабат үһүлэр дуо?.. Оҕолор оскуолаттан кэлэ-кэлэ арааһы бары кэпсииллэрин иһиттэххэ, сорох-сороҕун киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, дьэ сайдыы бөҕө… – Быралгы чахчы дьиктиргээн ыйытар.

– Туох эрэ ураты кистэлэҥнээҕэ буолуо… Ону билбэттэр буо…

– Оннук ырата ини…

– Аныгы да хотуурдарга табыллыбыта олус сытыы. Атыылаһарга сатаан талыахха наада, – Намыынап чахчы билэр киһи быһыытынан дьонугар сүбэлиир. – Биир «бэчээтинэн» тахсыбыт, тэҥ нүөмэрдээх хотуурдары ыйааһыҥҥа ууран көрүллэр, сатаан, табан хатарыллыбыта чэпчэки, тыаһа-ууһа лыҥкынаан отой ураты…

– Эн билэр киһи билээрдэҕиҥ, сорох оннук ыатаран ыаспайдаабат.

– Чэ, эн даҕаны Балаҕаччы маҥхааһайыгар хотуур атыылаһаргар атыыһыт Сүөдэри сүүһүн көлөһүнэ бычыгырыар диэри сүүрдэр курдук буолааччыгын дии. Муҥур уһукка тиийэн оҕонньор дэлэҕэ часкыйыа дуо, һэ-һэ-һэ…

– Оннук ырата буолуо, – Быралгы мүчүҥнээн ылар.

– Ол сэби-сэбиргэли ыатарара диэн кыра, Быралгыҥ дьахтары ыатарарын өттүнэн дьэ чахчы эр бэрдэ, – Дьабадьы Хабырыыл Ньукулайы хаадьылаан, күлэн үрүҥ тииһэ кэчигириир.

– Бээ эрэ, дьиэ таһынааҕы сонун хааллын, – Намыынап өттүгэстээн баран күөх оту быһа тардан ылан ыстыы сытар Кыра Баһылайга туһаайан: – Баһылай, хайдах-туох дойдуга сылдьан кэллиҥ, бэйэҕиттэн истиэҕи кэпсээ эрэ, – диир.

– Ээ, киһи кэпсиэҕэ туох кэлиэй…

– Үлэ боруона диэн ыарахан буолуохтаах.

– Бу айылаах балаһыанньа кытаанаҕар, туох үчүгэйэ кэлиэй. Арыый да чэгиэн киһи син сылдьыа этэ буо, испинэн аһааҕыран хаалан… Туох да аһын аанньа аһаппат, үргүлдьү аһарабын. Кыайан аһаабат киһи, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тулуйан сылдьыбат.

– Дьэ ол тугу сиэтэллэр?.. – Улахан Баһылай токкоолоһор.

– Астара да туох аанньа буолуой, биир үксүн ону да сөбүлээбэккэ иһим моһуогурда ини. Мииннэрэ диэн – хаппыыста уута, килиэп оҕото, биирдэ эмит эпсээҥкэ хааһы дуома сиигин, ол-бу буолар-буолбат, туох да иҥэмтиэтэ суох уу-судураакы аһылык. Онтуларын да кыайан сиэбэппин, иһим төрүт сөбүлээбэт, бэйэм тугу биэрэллэринэн сиэхпин баҕарабын да кыаллыбат. Барытын харса суох бордурҕатан иһэр киһи син тулуктаһыа да этэ буо. Хата бэрт баҕайы майгылаах, миигиттэн балыс, саҥа кэлбит взвод хамандыыра нуучча уола баара олус хотторбуппун көрөн: «Санчааска баран көрдөр», – диэбитигэр, өс хоту онно тиийбиппин, быраас дьахтар көрөөт-истээт да сонно эмтэнэр сирдэригэр утаарбыта. Госпиталга балтараа ый сыппытым кэннэ бу дойдубар ыыттылар… Ыйааһыным аҥаарын кэриҥин сүтэрбит этим…

– Тоҕо сүрэй, доҕор… – Намыынап сөҕөр.

– Саха аһа диэн кырдьык, анараа дойду аһылыгар холоотоххо чыҥха атын буоллаҕа, – диир Дьабадьы.

– Искиттэн-үөскүттэн, эккиттэн-хааҥҥыттан тутулуктаах, сорохтор туох да буолбакка аһыыллар.

– Сэрэйдэххэ, үлэ да кытаанах үлэ ини? – наар Намыынап Хабырыыл үксүн ыйыталаһар.

– Биһиги холкуоспут үлэтэ да онтон итэҕэһэ суох. Манна дойдугар буолан син сээкэйи, бэйэҥ төрөөбүт аскын үссэнэргиттэн тулуйаҕын уонна биһиэнэ, ордук сайыҥҥы өттүгэр, били эппиккэ дылы: ууттан тахсыбытынан, тыаттан киирбитинэн ас буоллаҕа.