Yarpaq tökümü

V fəsil

Əlirza bəy o axşam axırıncı paroxoda qaldığı üçün avtobus tapa bilməmişdi. Bu onun ilk dəfə başına gələn bir şey deyildi. Şirkətdə gecəyə qədər qaldığı günlərdə qırx, əlli quruşundan keçib faytona minərdi. Neyləsin, bu bir iş məcburiyyəti idi.

O axşam da gəminin yan aldığı körpüdən çıxandan sonra fikirli-fikirli arabaların dayandığı yerə tərəf getmişdi. Ancaq birdən-birə işsiz, pulsuz bir adam olduğu yadına düşdü.

Daha bu cür xərcli şeylərə haqqı qalmamışdı. Yolundan döndü. Üç-beş küçə satıcısı piştaxtalarındakı son meyvə və tərəvəzlərini tez satıb getmək üçün avazlan çıxana qədər bağırırdılar.

Əlirza bəy onların yanında bir az vaxt keçirdi, malların ən pisi və çürüyü qalmışdı, amma qiymətlər də sabahkına görə yarıya düşmüşdü. Bundan sonra bazarlığı bu saatlarda eləməli idi. Ah, görəsən, niyə əvvəlcədən bu cür haqq-hesab etmək ağlına gəlməmişdi? Getdikcə tənhalaşan Üsküdar küçələrini ağır-ağır keçdi. Qaraca Əhməd məzarlığının yoxuşunu dırmaşmağa başladı. Əlirza bəy elə çoxdan yol gedə bilmirdi. Ən çox da yoxuşları görən kimi ürəyi sıxılırdı.

Bu vəziyyətdə olmağına baxmayaraq, ən çox yorğun olacağı bir gecədə bədənində qəribə bir güc hiss edirdi. Bir ara yolun kənarındakı daşlardan birinə oturmaq istədi. Ancaq buna cəsarət etmədi. Bu qorxu, yolun tənhalığından, ya da ətrafındakı məzarlara görə deyildi. Əksinə, hər zaman həddən artıq vahiməli bir adam olmasına baxmayaraq, bu gecə hər cür təhlükəyə qarşı daxilində böyük bir soyuqqanlılıq və cəsarət vardı. Ancaq oturub düşünməyə başlarsa, sərvlərin arasında, üstünə ətrafdakı gecənin dərinliyindən umulmaz bir ümidsizlik gəlib çökəcək və ona elə gəlirdi ki, bu ümidsizliyin pəncəsindən bir daha yaxasını qurtara bilməyəcək.

Əlirza bəyin evi o gecə həmişəkindən daha işıqlı görünürdü. O, əvvəlcə elə bildi ki, bu işıq qaranlıqda xeyli gəzdiyi üçün onun gözünə daha parlaq görünür. Ancaq daha da yaxınlaşanda başa düşdü ki, ev həqiqətən də işıqlıdır. Evində bu gecə anlaşılmaz bir anormallıq var. Bağça qapısı açıqdı. İçəridə ağacların arasında fənərlər yanır. Birdən uzaqdan Ayşənin incə səsi ilə "gəlir!" deyə qışqırdığım eşitdi. Qızları, hətta daha qəribə olan, çox vacib bir iş olmadıqca bağçaya belə çıxmayan həyat yoldaşı onu qarşılamaq üçün küçəyə qaçırdılar. Görəsən, bunun səbəbi nəydi? Bu gecə bu ev onu hər zamanından daha qaranlıq və səssiz qarşılamalı deyildi? Həddən artıq təəccüblənməsinə baxmayaraq, nə Əlirza bəy nəsə deyir, nə də onlar bir söz deyirdilər.

Ayşə həyəcanla atasının əlindən tutub, sürətlə onu içəri aparırdı.

Nəhayət, bağçasındakı çardağın altında qurulmuş təmtəraqlı bir süfrə başında ona şad xəbəri verdilər. Böyük oğlu Şövkət müsabiqəni qazanıb, yüz lirə maaşla bir banka məmur olaraq işə alınıb. Əlirza bəy o gün ikinci dəfə başını qaldırıb gözlərini səmaya tutdu. Bu nə təsadüfdü, ya Rəbb! Yüz lirə… Bu məbləğ demək olar ki, özünün itirdiyi maaş qədərdi. Vuruşarkən vurulmuş bir əsgər kimi öz düşdüyü yerdən bir başqasının qalxdığını, çiyinlərindən ağırlığını, əlindən silahını alaraq vuruşmağa davam etdiyini görürdü. Əlirza bəy oğlunu kiçik yaşdan bəri: "Məndən sonra bu ailənin atası sənsən; mən öləndən sonra sən mənim yerimə keçəcəksən!" deyə böyütmüşdü.

Yaşlı adam oğlunun qumral başını sinəsinə yatırıb, gözlərindəki yaşları heç cür gizləyə bilmədi. Uşaqlar o günə kimi atalarının ağladığını görməmişdilər. Hamısı elə bilirdi ki, bu yaşlar sevincdən və qürurdandır.

VI fəsil

Şövkət Əlirza bəyin böyük oğlu idi. İki ay əvvəl iyirmi yaşı tamam olmuşdu. Təhsilli idi. Xüsusilə də xarici dil bilirdi. Ancaq bunu səyyah məmur uşaqları kimi iki-üç ildən artıq gedə bilmədiyi məktəblərdən çox atasının səyləri sayəsində əldə etmişdi.

Əlirza bəy bu ilk övladı ilə çiçək pərəstişkarı bağçayla necə vaxt keçirirsə eləcə məşğul olmuş, onu yalnız öz xəyalında canlandırdığı mükəmməl insan modelinə görə formalaşdırmışdı. Böyük bir hissəsi bu günə, hətta dünyanın heç bir gününə yarayan şeylər olmamaqla bərabər, Şövkət çox şey öyrənmişdi. Əlirza bəyin fikrinə görə o mükəmməl bir insan olmaq üçün bir də ali təhsil almalı idi. Çarə nə ki, tale buna izin verməmişdi. Buna baxmayaraq, Şövkət natamam bir əsər də deyildi.

Çünki bu yaşında, İstanbulun yox, Avropanın ali məktəblərində təhsil almış gənclərlə baş-başa gəlir, yaşlı atasının ən çətin vəziyyətində, sıxıldığı vaxtlarda köməyinə yetişirdi. Göydən endirilmiş bir kömək kimi son müvəffəqiyyəti də, bunun ən parlaq bir nümunəsi idi.

Ancaq Əlirza bəyin əsl təsiri Şövkətin əqlindən çox, ürəyinə olmuşdur. Yaşlı adam dünyada hər şeydən şübhələnər, amma oğlunun əxlaqından şübhə etməzdi. Onun nəzərində Şövkət dünyadakı heç bir gücün qırıb, ləkələyə bilmədiyi bir almazdı. "Altın Yarpaq Anonim Şirkəti"ni bu cür cəsarətlə rədd etməsinin əsl səbəbi də elə bu uşağa güvənməsi idi. Ancaq nə qədər də olsa, gözlədiyi köməyin bu qədər tez gələcəyi ağlına gəlməzdi.

Şövkət atası kimi məğrurdu. Bəlkə müsabiqədən keçə bilmərəm, gözlərində alçalaram deyə müsabiqəyə girdiyini də ailəsinə deməmişdi. Evdəki işığa, bağçadakı süfrəyə gəlincə, bu, Şövkətin çoxdankı vədi idi. Əlirza bəy onu ilk dəfə məktəbə göndərdiyi gün: "Şövkət, böyüyüb məmuriyyətə keçdiyin gün səndən bir hinduşka qonaqlığı istəyirəm" demişdi.

Aradan keçən uzun zamana baxmayaraq, vədini unutmayıb, o səhər müsabiqədə qalib gələnlərin ilk sırasında adını oxuyan kimi dərhal bazara qaçıb bir hinduşka almışdı. Bu qonaqlığın hazırlığında böyüklü-kiçikli bütün evdəkilərin payı vardı: Xeyriyyə xanım, böyük qızı Fikrət ilə yemək bişirmiş, Leyla ilə Necla süfrəni hazırlamış, Ayşə isə qonşu bağçalardan dəstə-dəstə gül yığıb gətirmişdi.

Əlirza bəyin bayaqkı ümidsizliyi yox olmuşdu. Ancaq süfrədə onun üçün hazırlanan başdakı stula oturacağı vaxt nəsə fikirləşib dayandı. Sonra diqqətlə oğluna gülümsəyərək:

– Şövkət, səninlə yerimizi dəyişdirəcəyik, – dedi. – Sən ata, mən ailənin böyük uşağı olacağam.

Hamı məəttəl qaldı. Ancaq o inad edir, əmr edir; oğlunu qolundan çəkərək:

– Elə istəyirəm… Mənim sözümə qulaq asmalısan… – deyirdi.

Əlirza bəy məcburiyyət qarşısında taxtını oğluna tərk edən bir hökmdar kimi Şövkəti yerinə oturtdu. Özü onun solunda həyat yoldaşının yanına keçdi. – Ailədə onun yeri gec-tez ora olacaq, – deyirdi. – Uşaqlar, eşidirsiniz?.... Vaxt gələcək, mənim yerimə onu ata biləcəksiniz, onu sayacaqsınız.

Ağsaqqal, başına gələn hadisəni, bu son sözləri deyərkən səsindəki ağır mənadan başqa bir şey hiss etdirmədi.

Elə bu gecədən uşaqları həyəcanlandırmağın bir mənası yoxdu. Ən çox da, Şövkət boynuna düşən ağır məsuliyyəti eşitmədən axırıncı gününü rahat və xoşbəxt keçirməliydi.

VII fəsil

Əlirza bəy arvadı və böyük oğlu ilə bərabər səhər tezdən oyanmağa adət eləmişdi. Üçünün də küçədə və evdə öhdələrinə düşən ayrı-ayrı işlər olduğu üçün bu cür oyanırdılar. Ancaq qızların çiyinlərinə hələ dünyanın yükü çökməmişdi. Onlar bir neçə saat yataqda tənbəllik edə bilərdilər. Artıq o da evdəki bu tənbəllərin arasına qarışmışdı, amma o səhər yenə günəşin doğuşundan əvvəl qalxmışdı. Hərgünkü kimi əlinə bir kitab götürüb pəncərənin qarşısına keçdi. Ancaq heç cür oxuya bilmədi. Arvadı sobanı yandırıb səhər çayını hazırlayıncaya qədər açıq bir vərəqin önündə düşündü.

Sabah yeməyindən sonra Xeyriyyə xanım ərinin günorta yeməyini hazırlamağa başlamışdı. Əlirza bəy acıqlanıb:

– İstəmirəm xanım, zəhmət çəkmə… – dedi.

Onun, paroxodun işləyə bilmədiyi fırtınalı günlərdə belə bir gün də işindən qalmadığını bilən Xeyriyyə xanım həyəcanla:

– İşə getməyəcəksən?

– Yox, getməyəcəyəm.

Əlirza bəy bunu deyəndə müəllimə acıqlanıb məktəbə getmək istəməyən təqsirli uşaqlar kimiydi.

– Niyə?

Yaşlı adam, bayaq yanında oturduğu Şövkətin üzünü sığalladı. Həyəcanını hiss etdirməməyə çalışaraq:

– Bir məsələ ilə əlaqədar Şövkətlə məsləhətləşəcəyəm, – dedi. – Oğlum mənə diqqətlə qulaq asdıqdan sonra qərarını verəcək… O nə desə, qəbul etməyə hazıram.

Əlirza bəyin səsi elə müəmmalı və hərəkəti elə qəribə idi ki, arvadı və oğlu bu sözlərin zarafatmı, yoxsa ciddimi olduğunu başa düşə bilmirdilər, bir-birlərinə baxırdılar.

Yaşlı kişi hadisəni olduğu kimi danışdı. Oğlu ilə açıq-saçıq şeylər danışmağa adət etmədiyi üçün hekayənin ayıb yerlərini danışdıqca gözlərini başqa tərəfə çevirir, səsini ağırlaşdırırdı. Xeyriyyə xanımın üzündə təəccüblü bir ifadə vardı. Ancaq Şövkət atasına qulaq asdıqca yavaş-yavaş həyəcanlanır, qara gözləri qəribə bir işıltı ilə parıldayırdı. Atası "bu vəziyyət qarşısında istefadan başqa nə edə bilərdim? " deyə sözünü başa çatdıranda, o heç tərəddüd etmədən:

– Lap yaxşı elədin ata!… – dedi.

Bu səsdə elə bir üsyan vardı ki, Əlirza bəy ağlaya-ağlaya oğlunu qucaqlamamaq üçün özünü zorla saxladı.

Xəcalətlə boynunu bükərək əsas sualı soruşdu:

– Ancaq bir şey var, onu da danışmalıyam səninlə… Bu şirkət mənim üçün axırıncı qazanc qapısı idi… Məni tanıyırsan. Boş-bekar oturmaq istəmirəm… Bəlkə artıq iş tapa bilməyəcəyəm. Qardaş-bacıların hələ ortaya çıxmayıblar… Mənim təqaüdüm çox azdır… Ailənin bütün ağırlığı sənin boynuna düşəcək… Bu sənə ağır gəlməyəcəkmi?

Şövkət atasının bu tərəddüdünə sanki üsyan etdi. İyirmi bir yaşının hədsiz cəsarəti ilə sinəsini gərdi:

– Bunu deməyə necə dilin gəlir? Məndən şübhə edirsən? Lazım olsa, başqa işdə də işləyərəm. Bacı-qardaşımı necə olsa boya-başa çatdıracağıq! – deyirdi.

Şövkət dünən axşam süfrədə atasının yerinə niyə oturduğunu indi başa düşmüşdü. Hadisədən təsirlənmək bir tərəfə, hələ bir bu yaşda bir ailə başçısının yerinə keçdiyi üçün qürurlanırdı. Ata-oğul həyəcanla bir birlərini öpdülər. Əlirza bəy bir azdan arvadı ilə söhbət edəndə gülərək:

– Bir ata üçün nə qədər də böyük səadətdir! – dedi.

Yavaş-yavaş süfrəni təmizləyən Xeyriyyə xamın başını qaldırmadan:

– Düz deyirsən… elədir… – dedi. Qadının üzü qaşqabaqlı idi, ağzından sözlər elə bil ki, kəlbətinlə çıxarılırdı. Əlirza bəy bu haldan şübhələnib:

– Niyə elə candərdi cavab verirsən?… – deyə soruşdu.

Xeyriyyə xanım yavaşca:

– Candərdi niyə? Düzdü, elədir deyirəm! – dedi.

– Yox, amma başqa cür deyirsən.

Qadın əlindəki işi yarımçıq qoyub Əlirza bəyə tərəf döndü:

– Xətrinə dəyməsin, sən qocaldıqca bir qəribə olursan.

– Buna açıq-aydın başın xarab olur desənə!

Bunu deyəndə arvadının etiraz edəcəyini gözləyirdi; ancaq o, cavab vermədən arxaya döndü. İş ciddiləşir, səbəbini bilmədiyi bir qorxu, Əlirza bəyin ürəyini sıxmağa başlayırdı. Əlirza bəy bəzən mərhəmət ya da üzünün yumşaqlığından biri pulunu əlindən alanda, və ya evinə lazım olmayan, artıq bir şey alanda kefsizləşir, arvadı: – Eybi yoxdu… Üzülmə, nə edək. Olan oldu… – deyə təsəlli edənə qədər özünü yaxşı hiss etməzdi. Ancaq Xeyriyyə xanım ailənin mənfəətinə zərər verən işlərdə ciddi, maddi, hesabını, kitabı bilən bir qadındı. Ərini əməlli-başlı üzüb, elədiyinə peşman etmədikcə, ərinin ondan umduğu təsəllini verməyəcəkdi. Hətta buna görə aralarında dava elədikləri də olurdu. Əlirza bəy üz-üzə dava etməyə cəsarət etdiyi yeganə adam arvadı olduğu üçün uşaq kimi əsəbiləşir:

– Sən onsuz da beləsən… Adamın sevincini ürəyində qoyursan. İnşallah ölərəm, sənin də canın məndən qurtarar! – deyə bağırırdı.

Xeyriyyə xanım onu bir az üzüb bağırtdıqdan və elədiyini əməlli-başlı burnundan gətirdikdən sonra siyasətini dəyişdirirdi. Yaşlı adam bu gün arvadında bir şey hiss etdi. Elədiyi hərəkətin doğru olduğuna onsuz da özü də inanmırdı. Ancaq arvadının bir-iki şirin sözü onu bir az sakitləşdirəcəkdi. Ancaq inadçı qadın, o gün Əlirza bəyin həyatda ən qəmli və kefsiz günü olduğunu başa düşmür, qaşqabaq eləyirdi. Əlirza bəy bir az susduqdan sonra:

– Xanım, mənə bax! – dedi, – bu gün elə hərəkət edirsən ki, ölsəm də yadımdan çıxartmayacağam… Ayıb olsun sənə.

Xeyriyyə xanım ikinci dəfə dönüb, ən şiddətli sözlərdən də təsirli olan bir hüzn və səmimiyyətlə:

– Niyə belə deyirsən, Əlirza bəy? – dedi. – Səni eşidən də elə bilər ki, bir rütbə filan alıbsan, ona sevinirsən. Şirkətdən aldığın yüz on beş lirə pulla onsuz da zorla keçinirdik. Bu gün onu da əlindən qaçırdığını dedin. Bu bizim üçün aclıq deməkdi… Sevinib boynunamı sarılmalıyam?… İnsafa gəl sən Allah!…

Əlirza bəy bu vəziyyətə söz tapmayıb, bir neçə dəfə udqundu:

– Hə, amma, namus… – dedi, – namusumun ləkələnməsinə izin vermədim!…

Namus sözü bu saf, təmiz evdar qadına hər zaman çox təsir edərdi. Ancaq aclığın qapının kandarına qədər gəlib çatdığı bir zamanda bu söz ona o dərəcədə də təsir etmirdi.

– Əlirza bəy, insaflı ol. Neçə illik həyat yoldaşınam. Mənə əxlaqsız bir qadın gözüylə baxsan həm ayıb, həm də günaha girərsən. Mən də sənin kimi namuslu bir insanam. Ancaq mən sənin yerində olsam, uşaqlarımın xətri üçün buna göz yumardım.

Əlirza bəy eşitdiyi bu sözlərə qəzəbləndi:

– Nə dedin, nə dedin? Bir də de görüm… Belə bir şeyə gözünü yumardım? Heyif… Heyif olsun sənə! – deyə bağırmağa başladı.

Xeyriyyə xanım gözlərini tavana qaldırdı. Sonra sakitcə, qəmli-qəmli davam etdi:

– Hə, Əlirza bəy! Sən nə deyirsən, de. Onların xətri üçün mən hər şeyə dözərdim. Çünki pulsuz, çörəksiz qalsaq, onların namusu o zaman təhlükədə olar.

Bu söz Əlirza bəyin başına sanki bir paya kimi zərbə ilə düşdü. Bir gün əvvəl şirkətdə bir başqasından eşitdiyi sözlər yadına düşdü: "Pulsuz namus ən çox bir, iki nəsil dözə bilər". Hansı qorxunc gücdür ki, bu iki ayrı dünya kimi fərqli insanı bir-birini tanımadan, eyni dildə danışmağa vadar edir? Əlirza bəy qarmaqarışıq fikirləri ilə bu məchula cavab tapmağa çalışırkən, qadın davam edirdi:

– Xətrinə dəyməsin, Əlirza bəy… Ürəyimdə nə varsa, hamısını deyəcəyəm. Sən uşaqlarının mənfəətini həmişə vahimələrinə qurban verdin. Onlar on beş, iyirmi yaşlarında olduqları üçün atalıq vəzifəni, borcunu bitmiş hesab edirsən. Elə deyil. Əsl vəzifən indi başlayır. Onlar əvvəldən balaca uşaqlardı. Əllərinə hansı oyuncağı versən sevinərdilər, elə bilərdilər ki, dünyanı onlara bağışlayıbsan. Bu uşaqların hər biri indi böyük adamlardı. Hər şeyi başa düşürlər, istəyirlər… Hər birinin nə arzuları var? Bilmirəm, amma deyəsən, onları doğru tərbiyə etməmişik.

– Dəli olubsan sən, mənim uşaqlarım elə mələk kimidir ki…

– Onu mən də inkar etmirəm. Uşaqlarımız hələ ki mələk kimidirlər… Ancaq bir yandan da gözlərini çox açdıq. Dediyim kimi, hər şeyi görürlər, istəyirlər. Bu hal ilə gələcəkdə də mələk kimi qala biləcəklərmi? Qalsalar da, üzülməyəcəklərmi? Sən indiyə qədər işlədiyin üçün evin içindən xəbərin yoxdu, uşaqları o qədər də yaxından görmürdün. Bax, sənə deyirəm, uşaqlarımızı təhlükə gözləyir. Sonra "demədi" demə.

Əlirza bəy bu məsələnin elə dava-dalaşla həll ediləcək bir iş olmayacağını görüb yalvarmağa başladı:

– Qurban olum....Uşaq kimi hərəkət eləmə… Bunları mən də fikirləşmişəm. Ancaq oğlumuzu eşitdin. Uşaq bacıları üçün hər cür fədakarlığa hazırdır. Yəqin ki, ona şübhə etmirsən.