Səbahəddin Əli haqqında xatirələr

41 ÝLLÝK HəYAT TARÝXçəSÝ[6]

1907

* Gümülcinəyə daxil olan Əyridərədə dünyaya gəldi (25 fevral).

* Atasý Bəhriyə alay zabiti Oflu Salehin oðlu piyada kapitaný Cahangirli Səlahəddin, anasý Bandýrmalý Mülazým Məhmət Əlinin qýzý Hüsniyyə.

1914

* Ýstanbulda Üsküdardaký Füyuzati Osmaniyədə ibtidai təhsil almaða baþladý.

* Çanaqqalada Ədrəmitin ibtidai məktəbində oxudu.

1921

* Ədrəmit ibtidai məktəbini bitirdi.

* Balýkəsir Müəllimlər Məktəbinə daxil oldu (dekabr).

1926

* Ýstanbul Kiþi Müəllim Məktəbinə keçərək sonuncu sinfi burada oxudu.

* Balýkəsirin “Çaðlayan” jurnalýnda ilk þeirləri çap olundu (mart).

1927

* Ýstanbul Müəllimlər Məktəbini bitirdi (21 avqust).

* Yozqat Cümhuriyyət Ýbtidai məktəbinə təyin olundu (1 oktyabr).

1928

* Yay tətilini Ýstanbulda keçirtdi.

* Elan olunmuº imtahandan keçərək Milli Təhsil Nazirliyi tərəfindən Almaniyaya göndərildi (noyabrýn sonlarý).

1930

* Almaniyadan qayýtdý (yaz).

* Yay aylarýnda maaº ala bilməsi üçün Bursanýn Orxan-qazi-Orxaneli rayonuna təyinat aldý.

* Qazi Təhsil Ýnstitutunda alman dilindən attestasiya imtahaný verdi.

* Aydýn orta məktəbinə alman dili üzrə müəllim təyin olundu (24 sentyabr).

* Ýlk ictimai realist hekayələri “Rəsmli ay”da çap olundu.

* Həmin jurnalda korrektor və katib kimi iºləyən Nazim Hikmətlə tanýþ oldu.

1931

* ªikayət nəticəsində daðýdýcý təbliðat həyata keçirdiyi ehtimalý ilə həbs olundu. Üç ay müddətinə Aydýnda məhbus kimi qaldýqdan sonra bəraət aldý.

* Konya orta məktəbinə alman dili müəllimi təyin olundu (30 sentyabr).

1932

* Bir əyləncə zamaný oxuduðu satirik þeirdə Atatürkü təhqir etməsi səbəbilə Camal Kutay və Emin Soysal tərəfindən ºikayət olunaraq həbs olundu (26 dekabr).

1933

* Konya Birinci Ýnstansiya Cəza Məhkəməsi tərəfindən birillik həbsə məhkum olundu (7 yanvar).

* Kassasiya üçün yazdýðý ərizəyə mənfi cavab verildi. Cəzasý on dörd ayadək uzadýldý (3 mart).

* Məmurluq qeydiyyatý ləðv olundu (29 aprel).

* Sinop həbsxanasýna keçirildi (12 may).

* Cümhuriyyətin yaranmasýnýn onuncu ili münasibətilə qəbul olunan ümumi əfv qərarýndan yararlanaraq cəzasýnýn bitməsinə bir neçə ay qalmýþ azadlýða çýxdý (oktyabr).

1934

* Əvvəlki fikirlərini dəyiºdirməsini sübut etməsi ºərtilə dövlət iºinə qəbul olunacaðý bildirildi.

* “Varlýq” jurnalýnda Atatürkü mədh edən “Mənim eºqim” adlý þeiri dərc olundu (15 yanvar).

* Milli Təhsil Nazirliyi Təlim və Tərbiyə Dairəsinə ekspert təyin olundu (30 sentyabr).

* “Daðlar və külək” adlý ilk þeirlər kitabý çapdan çýxdý.

1935

* Hüseyn qýzý Aliyə ilə Ýstanbulda evləndi (16 may).

* Milli Təhsil Nazirliyi Nəºriyyat müdürlüyünün idarə sədri qoyuldu (25 iyun).

* Əlavə vəzifə olaraq Ankara Ýkinci orta məktəbinə alman dili müəllimliyi verildi (noyabr).

* “Dəyirman” adlý hekayə kitabý nəºr olundu.

1936

* Atasýnýn adý Əlini özünə soyad kimi götürmək istədi. ªəxsi adlarýn soyad olmayacaðý deyildiyinə görə “Alý” soyadýný götürsə də, bu soyaddan heç istifadə etmədi.

* “Quyucaqlý Yusif” “Tan” qəzetində hissə-hissə dərc olunmaða baþladý (9 noyabr).

1937

* Əsgərliyə getdi. Ýstanbuldaký Ehtiyatda olan Zabitlər Məktəbindən çavuþ kimi çýxacaðý halda, Səffət Arýqanýn vasitəçiliyi ilə leytenant olaraq çýxdý (may).

* “Səs” adlý hekayə kitabý və “Quyucaqlý Yusif” romaný nəºr olundu.

* “Quyucaqlý Yusif” romaný ailə həyatý və əsgərlik əleyhinə olmasý səbəbilə satýþdan yýðýþdýrýldý (iyun).

* Qýzý Filiz dünyaya gəldi (30 sentyabr).

1938

* Leytenant olaraq Əskiºəhərə təyinat aldý (aprel).

* Əvvəlcə Musiqi Müəllim Məktəbinə (3 dekabr), ardýnca da Dövlət Konservatoriyasýna təyinat aldý (10 dekabr).

* Karl Ebertin tərcüməçisi, müəllim və dramaturq olaraq çalýþdý.

1939

* Müharibə baþladýðý üçün yenidən əsgərliyə çaðýrýldý. Ýstanbulda Böyükdərədə çörək bölməsinə təyin olundu.

1940

* “Ýçimizdəki þeytan” romaný nəºr olundu. Türkçülərin reaksiyasýna tuþ gəldi. Müəllifə qarþý usandýrýcý yazýlarýn dərcinə baþlandý.

* “Xəz paltolu madonna” “Həqiqət” qəzetində hissə-hissə dərc olunmaða baþladý (18 dekabr).

1943

* “Yeni dünya” adlý hekayə kitabý çapdan çýxdý.

* “Xəz paltolu madonna” romaný nəºr olundu.

* Ýqnasio Silonenin “Fontamara” əsərini tərcümə etdi.

1944

* Onu mətbuat vasitəsilə təhqir edən Nihal Atsýzý məhkəməyə verdi (26 aprel). Atsýzýn günahkar olmasý qəbul edildi və o, dördaylýq həbs cəzasý aldý.

* Üçüncü dəfə Çankýrýda əsgərliyə çaðýrýldý (noyabr).

1945

* Cami Bayqurtla “Yeni dünya” qəzetini çýxardý (1 dekabr).

* Rəhbərlik tərəfindən də dəstəklənən aksiyalar nəticəsində “Tan” qəzeti və bəzi nəºriyyatlar təcavüzə məruz qaldý, yandýrýlýb daðýdýldý (4 dekabr).

* Nazirliyin sərəncamýna alýndý (11 dekabr).

1946

* Əsəd Adil Türkiyə Sosialist Partiyasýný yaratdý (14 may).

* ªəfiq Hüsnü Türkiyə Sosialist Fəhlə və Kəndli Partiyasýný yaratdý (20 iyun).

* Əziz Nesinlə birlikdə “Markopaºa” qəzetini çýxardý (25 noyabr).

* Hər iki partiya baðlandý, rəhbərləri həbs olundu (16 dekabr).

1947

* “Hamýnýzýn kökünə kibrit suyu” baþlýqlý imzasýz (Əziz Nesin yazmýþdý) yazýda (“Markopaþa”, 16 dekabr, 1946) Cəmil Səid Barlasa olunmuº təhqirə görə dörd ay (10 mart); “Bilirsinizmi?” baþlýqlý yazýda Falih Rýfký Ataya olunmuº təhqirə görə üç ay məhkumluq cəzasý aldý (25 iyun). Kassasiya məhkəməsinə müraciət etdi.

* “Markopaºa” hərbi vəziyyət tərəfindən baðlandýqda “Mərhumpaºa” (26 may), “Məlumpaºa” (8 sentyabr), “Əlibaba” (25 noyabr) adlarý ilə nəºr olundu.

* “Həsən Əli – Kənan Dönər komediyasý” yazýsýnda (“Mərhumpaºa”, 26 may) Nihal Atsýz təhqir olunduðu üçün məhkəməyə verildi.

* Cəmil Səid Barlasla baðlý cəzasý dəqiqləºdikdə Ýstanbul həbsxanasýna salýndý, sonra Üsküdara keçirildi (may).

* Həbsdən çýxdý (sentyabr).

* “Ədalət dəhlizlərində” yazýsýna (“Mərhumpaºa”, 26 may) görə “Ədaləti təhqir etmə” üzrə məhkəmə prosesi baþlandý, həbs qərarý verildi (14 noyabr).

* Həbs olunaraq Sultanəhməd qazamatýnda on iki gün yatdý (19 dekabr). Məhkəmə prosesindən sonra sərbəst buraxýldý (30 dekabr).

* “ªüºə imarət” adlý hekayə kitabý nəºr olundu. Kitab sonradan Nazirlər Kabinetinin qərarý ilə satýþdan yýðýþdýrýlacaqdý.

1948

* M.Əli Aybarýn çýxardýðý “Qandallý hürriyyət”dəki “Ən böyük təhlükə” yazýsýna (5 fevral) görə təqibə məruz qalmýþdýr.

* Bir yük maþýný alaraq yükdaþýma iþinə baþladý.

* Həbsdə yatarkən tanýþ olduðu Bərbər Həsən Turalýn tapdýðý Əli Ərtəkinin vasitəçiliyi ilə xaricə qaçmaða təºəbbüs göstərdi (31 mart).

* Nəþi Qýrxlarelinin Sazara kəndi yaxýnlýðýnda tapýldý (16 iyun).

1949

* Ýctimaiyyət yazýçýnýn öldürüldüyünü aylar sonra öyrəndi. Ýstanbul polisinin Bolqarýstana adam qaçýran bir þəbəkəni izlədiyi vaxt tutulan Əli Ərtəkinin Səbahəddin Əlinin qatili olduðu açýqlandý (12 yanvar, 1949). Cinayəti “milli duyðular” altýnda iþlədiyini deyən qatilin keçmiºdə mühakimə olunduðu, hüquq-mühafizə təþkilatýnda bir müddət vəzifə tutduðu məhkəmə zamaný ortaya çýxdý.

* Əli Ərtəkinin Qýrxlareli Aðýr Cəza Məhkəməsində mühakiməsinə baþlandý (30 aprel).

1950

* Qatil Əli Ərtəkinə dörd il hökm kəsildi (15 oktyabr). O, həmin il çýxan əfv qanunu ilə azadlýða çýxdý.

1965

* “Bütün əsərləri”nin nəþri baþlandý.

XATÝRƏLƏR

SüHEYLA CONKMAN

Böyük qardaþým Səbahəddin Əli

Atam Əli Səbahəddin Trabzonun Of rayonundan olan alay zabiti Saleh əfəndi ilə Qafqaz əsilli Saniyə xanýmýn ilk uºaðýdýr. Anam isə Bandýrmanýn Yortan kəndindən olan, alaydan çýxmýþ Mülazým Məhmət Əli əfəndi ilə Xədicə xanýmýn ilk övladý idi. Mən təkcə ana nənəmi görmüºəm. Alyanaqlý, qoca qadýn idi. Uþaqlara qarþý çox da yumþaq sayýlmazdý. Bir də pulu çox sevən bir insandý.

Atam Ýstanbulda Cahangirdə böyüyüb. Hərbi məktəbi bitirdikdən sonra əvvəl Yalvaça, sonra isə Gümülcinənin Əyridərə rayonuna gedib. O, atasý orada əsgərliyini çəkməkdə olan anamla evlənir və böyük qardaþým dünyaya gəlir.

Atam son dərəcə açýqfikirli, mütərəqqidüºüncəli, namuslu və düzgün, musiqi istedadý olan bir adam idi. Anam isə qapalý, dindar bir ailənin qýzý olduðu üçün aralarýndaký uçurum ömürboyu mövcud oldu. Bu, anamýn əsəb böhraný keçirməsinə səbəb olurdu. Lakin atamý həddindən artýq güclü təxəyyülə sahib, zarafatcýl olduðunu, anamýn isə son dərəcə yüksək intellektli, gözəl natiqlik istedadý olan, qüvvətli yaddaºa sahib biri kimi xatýrlayýram. Bacý-qardaþ arasýnda bu cür hafizə gücünə yenə də ən çox Səbahəddin sahib idi.

Böyük qardaþým atasýný on doqquz yaþýnda ikən itirdikdə bundan çox sarsýlýr, ölüm xəbərini aldýqda, – “Elə bildim, həyatýmýn dirəyi yýxýldý”, – deyirdi. O, ailəsinə qarþý məsuliyyətini heç vaxt itirmədi.

Anamla bir yerə düºdükləri vaxt heç cür dil tapmýrdýlar. Buna baxmayaraq, böyük qardaþým anama heç bir gün də köməyini əsirgəmədi. (Hətta Fikrət böyük qardaþýmý sonuncu dəfə Ýstanbulda gördüyü vaxt ona demiþdi: “Anama bir ay pul göndərməsəm, məni ölmüº bilin”). Anam da qalan ömrünü onun arxasýnca gözyaþý axýdaraq yaþadý.

Cürbəcür uþaqlýq xatirələrim arasýnda böyük qardaþýmýn yeri baþqadýr. Çünki insan həyatý dərk etməyə baºlayanda ancaq gördüklərini yada salýr, bütöv bir ömür boyunca da bəzi ºeyləri heç görmür də. Mən böyük qardaþýmý onun haqqýnda eþidərək tanýmýþam.

Almaniyadan məktublarý gəlirdi, bəzən pul da göndərərdi.

Balýkəsir Müəllim Məktəbinin sonuncu sinfində oxuduðu vaxt atamý itirmiþdi. Məktəbi bitirib Berlin Universiteti Ədəbiyyat fakültəsində oxuyarkən Potsdamda pansionda qalmýþdý. Oranýn nadir çiçəklərlə bəzənmiþ bir yer olduðunu, bu cür bir yerdə yaþayan adamýn mütləq þair olacaðýný yazýrdý. Evdə onun sözü həmiºə üstün tutulardý. Hərəkətləri haqqýnda nümunə olaraq danýþardýlar. Anam daha çox onun dərs oxumasýný, kitab oxumaða olan həvəsini və müəllimlərinin onu daim nə qədər çox sevdiyini təkrar-təkrar danýþardý.

Mənim yaþlý riyaziyyat müəllimim vardý. Adý Tahir müəllim idi. Daha əvvəl böyük qardaþýmýn da müəllimi olubmuº. Həmiºə mənə, – “Sənin qardaþýn alnýndan öpüləsi tələbəm idi”, – deyərdi. Ailəmin dayaðý olan böyük qardaþý görməyi o qədər çox istəyirdim ki.

Onunla baðlý xatirələrim, onsuz da, kəsik-kəsikdir. Sýra ilə düºündükdə onu ilk dəfə harada, necə gördüyümü yaxþý xatýrlamýram da.

Almaniyadan qayýtmýþdý. Konyaya alman dili müəllimi olaraq getdikdə orada bir ev tutub anamla məni də yanýna dəvət etdi. Ədrəmitdəki aðýr günlərimiz bitmək üzrə idi. Sevincimdən uçurdum.

Konyaya gedib çýxdýq. Qəhvəyi rəngli, yaxasý xəzli paltosu, çərçivəsiz eynəyi ilə indi də gözümün önündədir. Bir də həmiºə gülən üzü… Onun bəzən gülə-gülə danýþan vaxtý olurdu. Həmin an özünəməxsus ºəkildə həm gülür, həm danýþýrdý – özü də sürətlə – amma sözlər aðzýndan tam mənasý ilə tökülürdü. Bir gün məktəbdən qayýdarkən yolda qarþýlaþdýq. Evə birlikdə gəldik. O, içəriyə girmədən anama, – “Bu axºam məni yeməyə gözləməyin, bir az gec gələcəyəm, prokurorluqdan çaðýrýblar”, – dedi. Heyif ki, geri qayýtmadý. Biz əþyalarýmýzý toplayýb yenidən Ədrəmitə qayýdarkən onu Konya həbsxanasýnda ziyarət etdikdən sonra ayrýldýq. Dostu Pertev bəy bizi tək qoymayýb yola saldý. Bu kədərli günlər Sinop qalasýnýn baþlanðýcý idi. Konyadaký üçaylýq sakitlikdən sonra kədərli günlərimizin sayý daha da artdý. Bunu xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, qardaþým bütün dost və yoldaþlarýna qarþý çox səmimi, mehriban idi, riyakarlýq və sünilikdən iyrənirdi. Lakin qýsa ömründə sevdiyi yeganə və gerçək insanýn Pertev Naili Boratav olduðuna tamimlə əminəm. Təbii ki, yaxýnlarýný nəzərə almasaq.

Bu arada, yenə də həqiqi dostluq və insanlýq hadisəsini danýþmadan keçə bilmərəm. Ədrəmitə qayýtdýqdan sonra onun uþaqlýq dostu Mustafa Seyid Sutüvən bir gün bizə gəldi. Özü Ədrəmitlidir. Böyük qardaþýmla danýþýb qərar verdiklərini, onun bizə əvvəlki kimi pul göndərəcəyini, bizim də pulu ondan alacaðýmýzý bizə bildirdi. Beləcə, qardaþým həbs müddəti ərzində maaþýmýzý kəsməmiº oldu. Aradan uzun illər – bəlkə də, səkkiz-on il keçdikdən sonra bir gün böyük qardaþým sözarasý həbsdə yatarkən pul sarýdan əziyyət çəkdiyini, dostlarýnýn yardýmýndan baþqa, heç bir gəliri olmadýðýný danýþarkən ona diqqətlə qulaq asan anam dedi: “Ah oðlum, amma yenə də bizim pulumuzu Mustafaya göndərməyi bir dəfə də olsun, unutmadýn”, – dedi. Qardaþým heyrət içində qalýb, – “Bu necə olur? Mən Mustafaya pul göndərməmiºdim”, – soruºdu. Bunu və təbii ki, borcunun miqdarýný da Mustafadan soruþarkən onun, – “Dostlar arasýnda belə ºeyin sözü olmaz ki. Mənə borcun yoxdur”, – söylədiyini də qardaþýmdan öyrənmiºdim. Hətta öz yaxýnlarý tərəfindən təqdir edilməyən Mustafa Seyid Sutüvən məhz belə adam idi. Demək ki, dostlarý ailəmizə sahib çýxmýþdý.

Sonra özümü Ankarada Necati Bəy Ýbtidai məktəbi qarþýsýndaký bir mənzilin balaca çardaðýnda xatýrlayýram. Bu dəfə evli idi və anamý deyil, sadəcə, məni yanýna gətizdirmiºdi. Bu da bir dərs ili davam etdi. Yayda yenə Ədrəmitə qayýtmýþdým. Onlar da əsgərliyinə görə Ýstanbula getmiþdilər. Həmin evin bir adam boyundan alçaq, getdikcə yerə doðru enən və tavaný yerdə bitən kiçik otaðý vardý. Qardaþýmýn kitab otaðý idi. O, əyri tavana və iki yan divara dünya yazýçýlarýnýn þəkilləri yapýþdýrýlmýþdý. Yerdə də dikinə duran, yan-yana sýralanmýþ, qapý səviyyəsinə qədər yýðýlmýþ kitablar vardý. Bu otaða girər, kitablarýn tozunu alar, qapýdan baxar və – “necə də gözəldir, elə deyilmi?” – deyərdi. Tavana yapýþdýrýlmýþ hər yazýçý þəklinin səviyyəsinə qədər həmin yazýçýnýn bütün əsərləri düzülmüºdü. “Beləcə, tapmaq asan olur”, – deyərdi.

Bundan sonraký xatirələrim Ankaradaký “Qərənfil” küçəsində, yenə də çardaqda, amma daha yaxþý vəziyyətdə olan evində hissə-hissə davam edir və bitir. Məktəb tətilləri vaxtý, bəzən təkbaþýma, bəzən də anamla getdiyim o evdə qardaþýmýn həyat yoldaþý ilə yanaþý, artýq Filiz də var idi.

Artýq aðlým kəsdiyi üçün böyük qardaþýmý orada daha yaxþý tanýmýþdým. Qapýsý dostlarýnýn üzünə hər zaman açýq olduðuna görə mən də orada xeyli adamla tanýþ olmuþdum. Evli dostlarý ilə yanaþý, tələbələri də ona baº çəkərdi. Evindəki kimi ailə, dostlar və öz tələbələri ilə apardýðý bu zaraftyana, məlumatverici, son dərəcə açýq və səmimi söhbətlərə həyatým boyunca baþqa yerdə rast gəlməmiºəm. Bir otaq dolusu insan içində o elə hey danýþýr, yaþlý da, gənc də ancaq ona qulaq asýrdý. Oradaký insanlarýn üzündən qardaþýmýn heyranlýq və hörmətlə qarþýlandýðýný görürdüm.

Sahib olduðu böyük kitabxanasý artýq yerdə deyildi. Bir qismi hündürlüyü tavana dəyən ºüºəli kitab rəflərində qorunurdu. Amma yenə də bir qismi arxa otaqda sandýqlarda saxlanýrdý. Dostlarý ilə söhbət əsnasýnda qalxar, kitab rəfindən bir kitab götürər, haqqýnda danýþýlan mövzularý daha da yaxþý izah etmək üçün kitabdan parçalar oxuyardý.

Bir gün onunla görüºmək üçün bir tələbəsi gəlmiºdi. Sonra qardaþým onu qapýdan yola salarkən tələbəsi ondan bir kitab istədi və əlavə etdi: “Tanýnmýþ yazýçýnýn əsəri olsun, müəllim”. Böyük qardaþým onda belə cavab verdi: “Tanýnmýþ yazýçý axtarma, insan yazýçýný kitab oxuya-oxuya tanýyar”. Bu cümləni heç unutmaram.

Kitablarýný oxumaq üçün verdiyi hər kəsə onu təmiz saxlamasýný mütləq tapþýrar, əlindəki dəftərçəyə kimə hansý kitabý verdiyini yazar və geri qaytarýldýqda da o dəqiqə silərdi.

Nurullah Ataç da tez-tez gələr, anamýn hazýrladýðý ev əriºtəsini çox xoºlayardý. Bir gün Nurullah bəy anama, – “Oðlunuz ucu-bucaðý olmayan bir intellektə sahibdir, bu-nu bilirsinizmi?” – demiº, anam da ona təºəkkür etmiºdi.

Klassik qərb musiqisini çox xoþlayýrdý, evə gələn kimi daim radioda axtarýb tapar, zövqlə dinləyərdi. Mənə də izah edərək deyərdi: “Bax, Vyana meºələri, anlayaraq dinləməyə çalýþ, gör nə hiss edəcəksən”.

Onu heç vaxt kədərli görməmiºəm. Bəzən də öz-özünə oxuduðu mahnýlar vardý ki, heç yadýmdan çýxmýr. Onlarý eþitdikdə qardaþýmý xatýrlayýram: “Ata minəsim gəldi, hay dah dah, yara gedəsim gəldi”. Ondan baºqa, heç bir yerdə eºitmədiyim mahnýlarý zümzümə edər, qardaþým arvadý da, – “Bəsdir, Səbahəddin, bu nə mahnýdýr?” – dedikdə zarafatyana təkrarlayardý: “Tabutumun altý çatlaq, məni vuran məndən alçaq, sol böyrümə girdi býçaq, yar yar aman…”

Demə, taleyinin mahnýsý imiþ, bizim xəbərimiz yox.

ALÝYə ƏLÝ

Birlikdə olduðumuz günlər

Təxminən 1933-cü il idi. Həyat yoldaþým Səbahəddin Əli Ýstanbulda yaþayan Gülhanə xəstəxanasýnýn baþ farmasepti Saleh Baþotaçýn evinə qonaq gəlmiºdi. Səbahəddinlə tanýþlýðým o ailə ilə qonþu olduðumuza görə baº tutdu. Suadiyəyə – dənizdə çimmək üçün qrup halýnda yola düþdük. O vaxt indiki Suadiyə çimərliyinin olduðu yer açýq dəniz idi. Bir dəfə də yenə qrup halýnda Ýçərənköyündə olunan bir sünnət toyuna yollandýq. Bir-iki saat toyda qaldýq, qayýtmaq istədikdə Səbahəddin artýq yanýmýzda deyildi. Gedərkən onu bir aðacýn altýnda oturub istifadə etdiyimiz fənərlə kitab oxuyan vəziyyətdə tapdýq. “Gedirik”, – deyildiyi zaman yerdən qalxdý və fənəri mənim üzümə tutaraq gözlərimin içinə xeyli baxdý. Səbahəddin məndə maraq oyatmamýþdý. Mənim Saleh bəyin həyat yoldaþýnýn böyük qardaþý olan kapitan, donanma mühəndisi Muhiddin bəydən xoºum gəlmiºdi. Ona aºiq deyildim, yaºça məndən olduqca böyük idi. Muhiddin bəy qrup halýnda çöldə gəzdiyimiz vaxt fotoºəkillərimizi çəkərdi. Mənimsə onlarýn baðçasýnda tək halda ºəkillərimi çəkməyə can atardý. O dövrə görə yaxþý həvəskar fotoqraflardan hesab olunurdu. Yaðlý boyalarla da ºəkil çəkə bilirdi. Ona daha çox böyük qardaþ kimi heyranlýq hiss edirdim. Hər səhər qatara minmək üçün donanma formasý ilə bizim yoldan keçərək Suadiyə stansiyasýna gedərdi.

Mən Səbahəddinlə ailə qurdum, sonra o da evləndi. Bir gün qəzetdə oxudum ki, evinin qapýsý döyüldükdə açmýþ, bir nəfər əlinə baðlama vermiº, bu da bomba imiº – partlamýþdý. Bax, o bu cür öldü. Səbəbinin nə olduðunu bilmirəm.

O gecə həmin fənərlə evə qayýtdýq. Səbahəddini ondan sonra görmədim. Bir müddət sonra Saleh bəy təqaüdə çýxdý və o, Ankara Hýfzýssýhha Ýnstitutuna təyinat aldýðý üçün ailəsi ilə birlikdə Ankaraya köçdü. Üstündən bir müddət keçdikdən sonra – 1935-ci ilin fevral ayýnda Saleh bəyin həyat yoldaþýndan anama bir məktub gəldi. Orda deyilirdi: “Səbahəddin Aliyə ilə evlənmək istəyir, hər ºey yerinə yetiriləcək, çox istədiyimiz Aliyəyə “hə” üzüyü də taxýlacaq, sizdən xəbər gözləyirik”.

Səbahəddini ilk dəfə gördüyüm günlərdən sonra o, Almaniyaya getmiþ, qayýtdýqdan sonra evlənməyə qərar vermiºdi. Atam bu evliliyə razýlýq vermək istəmirdi. O, Səbahəddinin Saleh bəyin evinə gəliº-gediºi zamaný onun adýnýn polis idarələrində qeydiyyatda olduðunu eºitmiºdi. Mən bunu sonradan öyrəndim. Ailə qurmaqda təkid etdim. Ankaraya getmək mənə cəzbedici görünürdü. O dövrdə Ankara populyar yer idi. Anam “hə” cavabýný yazdýðý məktubu göndərdi. Qýþ olduðu üçün niþanýn get-gəl etmədən, yəni poçt vasitəsilə olunmasýna qərar verildi. Ankaradan niºanla əlaqədar hədiyyələr gəldi, toyun da may ayýnda keçirilməsinə qərar verildi. Rəngli, gözəl bir fotoºəkil çəkdirib yollamýþdýq. O zaman Səbahəddindən ilk məktubu aldým. Fotoþəkli bəyəndiyini gözəl sözlərlə yazmýþdý. Ýkinci məktubu ilə birlikdə “Dəyirman, daðlar və külək” kitabýný göndərmiºdi. Bu ºeirləri və hekayələri oxuduqdan sonra Səbahəddinə bir könüldən min könülə aºiq oldum, o da, yəqin ki, məni bəyənirdi və gözəl məktublar yazmaða davam edirdi.

1935-ci ilin mayýnda Səbahəddin Ýstanbula gəldi, bir gecə bizdə qaldý. 16 mayda Kadýköy Evləndirmə Dairəsində nikahýmýz kəsildi və birlikdə qatara minib Ankaraya yollandýq. Bir həftəyə qədər əmisinin evində qonaq olduq, onlar Yeniºəhərdəki Sýhhiyə rayonunun yataqxanalarýndan birində, mərkəzi istilik sistemi olan gözəl bir mənzildə qalýrdýlar. 1935-ci ildə Ankarada mərkəzi istilik sistemi olan mənzillər barmaqla göstəriləcək qədər az idi. Saleh bəyin xanýmý zövqlü, gözəl, sevimli bir qadýn idi. Onlar Hisarda yaxþý bir erməni dərzi tapdýlar. Mənə þýq bir gəlinlik tikildi. Bir həftə ərzində hər þey tamamlandý. Bizim üçün gözəl toy məclisi quruldu. Muhiddin bəy Səbahəddinlə birlikdə və mənim ayrýca olaraq eyvanda, içəridə bir neçə ºəklimizi çəkdi. Ýndi bu sətirləri yazarkən Səbahəddin və Muhiddin bəy üçün gözyaþý tökərək qəlbimdəki xatirələri təzələyirəm.

Bizim üçün Ulusda “Menekºe” binasýnýn çardaðýný kirayə tutmuºdular. Toyumuzun ertəsi gün öz evimizə gəldik. Ýlk dəfə gördüyümüz ev heç xoºuma gəlmədi. Evin alçaq tavanlý otaðýnda taxta masa ilə iki taxta stul, digər otaqda isə geniº, açýlýb-yýðýlan çarpayý, qýrmýzý yorðan, bir dənə də kamod vardý.

Niþanlý ikən məktublaþmaða baþladýðýmýz vaxt Səbahəddin məndən üzr istəyərək “hə” üzüyü taxmayacaðýný, lakin gələcəkdə istədiyim hər ºeyi yerinə yetirmək istədiyini, anamý da razý salmaðýmý xahiþ edirdi. Bu, anam üçün heç də ürəkaçan olmadý, amma mənim heç vecimə də deyildi, çünki hər þeyin yaxþý olacaðýna inanýrdým.

Saleh bəygilin o gözəl evindən çýxdýqdan sonra belə bir evə gələcəyimi təsəvvür etməmiºdim. O gecə taxtabitilərin dəhºətli hücumuna məruz qaldýq. O vaxtlar qurdlarý öldürmək üçün aerozollu dərmanlar hələ çýxmamýþdý, hamý bu təmizliyi að neftlə etməyə çalýþýrdý. Evdən çýxan əvvəlki sahiblər bunu etməmiºdilər. Az qala səhərə qədər taxtabiti təmizləməklə məþðul olduq.