Mir Cəlal xatirələrdə

Öküz döyüşü deyilən vəhşi bir tamaşa mənzərəsinə həmin şəhərdə rast gəldik. Qədimdə Krit adasında, Yunanıstan və Romada, on birinci əsrdən sonra isə İspaniya və Meksikada dəb bu adətə indi mədəni öküzlərdə dözməzlər. Tamaşa meydançasına, öküzlə döyüşməyə çıxan pəhlavan (matador) nizə ilə heyvanı hirsləndirir, pərdə ilə gözünü örtüb ondan yayınır, tamaşaçılar isə onun cəldliyinə, cəsarətinə, vəhşi hərəkətinə “Afərin” deyir, əl çalırlar.

Aydın məsələdir ki, Fransa kimi mədəni bir ölkədə bu orta əsr vəhşətini görmək təəccüblü idi. Bələdçimizin dediyinə görə, ölkənin şimal şəhərlərində buna yol vermirlər. Ümumən bu tamaşanın qadağan edilməsi tələb olunurdu. Ancaq şəhər idarəsi və icarədarlar bundan gələn qazancı nəzərə alıb, icazə vermişdilər. Qumarxana, fisqüfücür yerlərinin rəvac tapması da məhz qazancla bağlıdır.

Fransa və İtaliya sərhədində Monako deyilən kiçik bir hökümət (krallıq) var. Guya, bu müstəqil ölkədir. 4500 nəfər yerli əhalisi, 180 nəfərlik qoşunu, on bir naziri, xüsusi sikkəsi (pulu) var. Kralın qapısında dörd-beş dənə təkərli top qoyulub, gəlib- gedən baxır. Bu ölkənin bütün gəliri kazino, qumarxanalarındandır. Monte-Karlo məşhur qumarxanadır ki, dünyanın hər yerindən pulu çox olanlar buraya qaçırlar. Onlar udanda şadyanalıq edir, var-yoxu uduzanda isə “intihar yeri” deyilən guşəyə çəkilib, qumarbazların gözü qarşısında özlərini vururlar. Qumar prosesinin özünü də bir növ “mexanikləşdiriblər”. Otağın hər küncündə su avtomatlarına oxşayan maşınlar qoyulub, bilet satılır, alınan bilet dərhal ordaca oynanır. Otağın mərkəz hissəsində kazino sahibi “ağayana” əyləşib, öz maşınını hərləyir, hərlədikcə atılan pul və ya markaları toplayır.

Kazino ətrafında isə cürbəcür otellər, restoran, tamaşaxana, rəqs salonları, ətriyyat, əntiqəfüruş mağazaları vardır. Burada diqqətəlayiq müəssisə okeanşünaslıq muzeyidir. Bu muzey məşhurdur. Dəniz və dənizçilk ilə (paraxod, balıq, vulkan, bitki, səyyah) əlaqədar nə varsa, həmin muzeydə nəzərə alınmışdır. Hər gün dəstə-dəstə gələn yüzlərlə səyyahlardan muzey xeyli qazanc götürür. Yoldaşlarımızdan professor Qasım Gül dənizçiliyə, Xəzər dənizinin tədqiqinə aid yazdığı yeni əsərini həmin muzeyə təqdim etdi. Monako krallığında başqa yerlərdən gələnlərlə hər cür münasibət aparırlar. Ancaq yerli təbəəliyə heç kimi qəbul etmirlər. Krallığın təbəəsi olmaq üçün ya orada doğulmalı, yaxud da orada doğulan qadınlarla evlənməlisən. Bu hökumətin sadəcə bir oyuncaq olduğunu hamı bilir. Ancaq ictmai təbəddülat aparmaq istəmirlər. Çünki vətəndaşlar burada dövlətə vergi vermir, heç bir ictimai məsuliyyət daşımırlar. Dövlət deyilən şey də, əslində, yoxdur, onlar Monakonun Fransa, ya İtaliya qanunları ilə idarə ediləcəyindən, təbəələr üzərinə cürbəcür vergilər qoyulacağından ehtiyat edərək “Cümhuriyyət yox, krallıqda qalmaq” istəyirlər. Təbəələr krala da, onun ailəsinə də itaət edirlər. Krallığın sərhədini hər dəqiqə müxtəlif ölkələrin müxtəlif markalı maşınları pozub keçir, qarovulları da dayanıb tamaşa edirlər “Qanun qanundur” adlı məşhur kinofilm burada, həmin dövlətin sərhədindəki körpü əhvalatı üzərində çəkilmiş bir komediyadır.

Monakonun təbiətinə, gözəl mənzərəsinə, yaylağına, bulvarına, bağ-bağatına söz ola bilməz. Sahibkarlar burada özlərini xüsusilə yaxşı hiss edirlər. Aralıq dənizinə baxan günəşli, meşəlik, abad yamaclarda villa ələ keçirmək hər kəsə müyəssər olmur.

Səyahətimizin heç də Parisdən az maraqlı olmayan istiqaməti ölkənin cənubuna, Aralıq dənizi sahillərinə olan səfər idi. Marseldən İtaliya sərhədinə qədər gözəl yollar mavi sahil boyu uzanırdı. Burada bir neçə boyük şəhər gördük – Tulon, Marsel, Kann, Nim, Nitsa. Aprelin ortalarında bu yerlər bizim may, hətta iyun günlərini xatırladırdı. Hava gözəl, günəşli, şəhər yaşıllıq içində, plyajlar camaat ilə dolu, bir-birinə söykənmiş nazik, əlvan çətirlər altında uşaq, böyük dincəlməkdə idi.

Tulon hərbi şəhər olduğundan, bizi oraya buraxmadılar. Çoxlu hərbi gəmilərin dayandığını gördük. 42-ci ildə Fransa dənizçiləri burada gəmiləri partlatmışdılar. 44-cü ildə ikinci cəbhə açılanda bu şəhərdə ciddi vuruşmalar olmuş, almanlara böyük təlafat vermişlər.

Marsel Fransanın Parisdən sonra ikinci böyük şəhəridir. Eramızdan altı əsr əvvəl salındığı məlumdur. Tarixi ənənələrilə məşhur olan bu şəhərdə yeddi yüz min adam yaşayır, şəhərin maşın, gəmi, təyyarə, kimya sənayesi, universiteti, sənət akademiyası var. Abadlıqda Marsel heç də mərkəzdən geri qalmır.

Mərkəz küçələrindən birində, Astoriya, mehmanxanasında mən xidmətçilərdən bir neçəsini danışdırdım. Bunların içərisində fransızdan çox yunan, asoru vardı. Türkcə sərbəst danışanlar da az deyildi. Eləsi var idi ki, təkcə özü yox, arvadı, uşağı da mehmanxanada xidmət edirdi. Burada otel, restoran sahiblərinin çoxu xidmətçi tutmur, öz ailələrini qohum-əqrabalarını işə cəlb edirlər. Bu tədbir həm ucuz başa gəlir, həm də sahibkarları çox vaxt həmkarlar rəqabəti, təkid, tələb qayğısından azad edir.

Deyilənə görə, İspaniyadan gələn qadınlar az maaşla işləməyə razı olurlar. Ehtiyac üzündən yaxın ölkələrə səpələnən İspaniya vətəndaşları məcburiyyət qarşısında hər cür işə gedirlər.

Marselin köhnə və təzə deyilən iki böyük portu var. Təzə porta çox diqqət yetirilir. Burada amerikan qoşun düşərigəsi də var. Hitlerçilərin qoşunundan ən çox zərər çəkən şəhərlərdən biri bu şəhərdir. Faşistlər burada 210 min gəmi batırıblar. Müharibə yaralarını şəhər son zamanlarda sağaltmaqdadır. Küçələrdən tramvay təzəcə götürülüb, bəzi yerlərdə reslər hələ də durur. Şəhərin ən uca bir yerində böyük kilsə var. “Nəzir” deyib buraya ibadətə gələnlər çox olur. İbadətgahın yollarında ibadətlə o qədər də uyuşmayan əyləncə, kef yerləri, cürbəcür mağazalar var.

Halay vurub dayananlar, oyunbaz, ya hipnozçuya baxırlar.

Fransa mehmanxanalarının çoxunda məxmər, qumaş yox, sadəcə çit çox işlədilir. Oturacaq, çarpayı örtükləri, süfrələr, pəncərə pərdələri də sadəcə çitdəndir. Qalın məxmər və ya naxışlı payəndazları otelin döşəməsinə mıxlayırlar.

Mən uca bir yerdə maşınlara benzin verən köşkün yanında dayanıb, Marsel şəhərinin ümumi mənzərəsini seyr edirdim. Sanki, göydən tökülmüş kimi, sıx, daş binaları görəndə köhnə Bakının mənzərəsi yadıma düşdü. Daş körfəzləri duru, təmiz dəniz suları yuyur və sularda dənizçilərdən tutmuş şəhər uşaqlarına qədər hamı çimirdi.

Marseldə qağayılar çoxdur və insandan qorxmurlar. Bizdə göyərçinlər əzizlənib qorunduğu kimi, orada da qağayılar əzizlənib qorunur. Sahilin ən yaxşı yerlərində varlıların yaraşıqlı malikanələri var ki, yalnız yay mövsümündə deyil, bütün ili orada məskən salırlar. Dənizçi, yoxsul fəhlə ailələrinin köhnə dəmiryol, trolleybus vaqonlarında yaşadıqlarını da görmək olurdu.

Bu şəhərdə çinar xiyabanları çox gözəl idi. Sovet ittifaqının bir çox yerlərində – Gəncədə, Göyçayda, Səmərqənddə, Daşkənddə, Soçidə olan xan çinarların həmcinsini uzaq bir ölkədə görmək çox fərəhli idi.

Prisdəki palıd xiyabanlarından sonra çinarlar daha əzəmətli, gözəl görünürdü. Çinarlara burda qayğı ilə yanaşırlar. Onların xiyaban tərəfini sərbəst buraxır, kənar tərəfini kəsib tökürlər. Bizim bəzi xiyabanları örtən meynələr kimi göyün bir qatında çinar budaqları qabaq-qabağa gəlib, tağ təşkil edirlər. Çinarın gövdəsini iki-üç metr ağardırlar ki, gecələr maşınlar toxunmasın. Nəqliyyatdan kənar bulvar, küçə, meydanlarda isə çinar kölgəsi ən gözəl istirahət yeri sayılır. Restoran, kafelərin qabağında, çinarın altında sıra ilə düzülən masalar ətrafında əyləşib dincələnləri tez-tez görmək olur.

Həmin çinar ağaclarının başında qarğa yuvaları görünürdü.

Marsel Aralıq dənizində çox böyük bir portdur. Burada hansı ölkənin desən, paraxodları var. Karter, yelkənli qayıqların çoxu o yan-bu yana səyyah daşıyır.

İf adasında işləyən karterlərin işi çox olur. Bu adada çoxlu tarixi abidələr gördük. “Dəmir maska” kinosunda göstərilən əhvalat, guya, burada baş vermişdir. Keçmiş Fransa krallarının amansız cəza tədbirlərini nümayiş etdirən çox ibrətli nümunələr var. Parisdə satılan malın müəyyən, qəti qiyməti yoxdur. Bu mağazadan on beş franka aldığın köynəyi o birisində iyirmi beş franka satırlar. Bunun səbəbini soruşanda belə deyirlər:

– Bəs bizim reklamımız, işıqlarımız, xidmətçilərimiz, şəhər mərkəzində olmağımz…

Buralarda oğurluq yoxdur. Küçədə, masa üstündə tökülən mallara heç kəs nəzarət etmir. Müştərilər, məsələn, köynəyi, ya cemperi götürüb, özü içəriyə satıcının yanına gedir və qimətini soruşur.

İyrimi franka deyilən paltarı bəzən danışıb, on franka alanlar olur. Sovet adamları mağazda şeyin müəyyən qiyməti olduğunu bildikləri üçün belə danışıqları artıq sayırlar. Mağaza sahibi müştərini aldatmağa aldatmaq yox, “ticarət məharəti” adı verir.

Oğurluq, ancaq xırda oğurluq yoxdur. Biz orada olan günlər böyük bir oğurluqdan qəzet yazır, adamlar qəzəblə danışırdılar. Pijen adlı milyarderin dördyaşlı Erik adlı uşağını oğurlamışdılar. Atasına məktubla bildirmişdilər ki, yarım milyon frank verməsən, oğlunun üzünü görə bilməyəcəksən. Ata yazıq tələb olunan məbləği verməyə məcbur olmuşdu.

Soruşacaqsınız ki, pulu verəndə oğruları ələ keçirmək mümkün olmazdımı? Yox, olmazdı! Çünki oğrular düşündüyümüz qədər də aciz və köməksiz deyillər. Oğrular həmin məbləği müəyyən bir oteldə, müəyyən adam vasitəsilə milyarderdən almışlar və zərərdəyəni inandırmışdılar ki, pul verdiyin adamın başından bir tük əskik olsa, oğlunu da, özünü də, oğurlanmış bil!

Pulu verəndən sonra saat 4-də ata vəd olunan yerə getmiş, orada uşağını oturub ağlayan görmüşdü.

Mətbuat bu hadisədən ağızdolusu bəhs edir. Pijenin hətta istənilən pulu verəndən sonra da qorxuya düşdüyünü, polisə lənətlər yağdırdığını yazırdı.

Marselin yaxınlığında tarixi yerlərdən sayılan, vaxtilə məhbuslar saxlanan İf sürgün yeri imiş. Bir metroluq daş daxmada bir əsgərin on beş il sərasər əzab çəkdiyini danışırdı. “Unutma yeri” deyilən daş otağın pəncərəsindən oraya atılmış adama bir müddət çörək, su verir, sonradan “unudurmuşlar”. Dəmir maska geyinməyə məcbur olan əkiz qardaş (kralın qardaşı) burada ömür sürmüşdür.

Yollar boyu səliqəli əkin, bağ, bağçalar görürsən, fransız kəndliləri ailə üzvləri ilə birlikdə öz tarlalarında işləyirlər. Qəribədir, burada bağlardakı tənəklər kol kimi bəslənib becərilir. Tənəyin boyu yarım adam boyudur. Yuxarısına qədər budaqlardan təmizlənmişdir. Başında isə bütün budaqlar buraxılmışdır. Tənək bizim bəzi gül kollarına bənzəyir. Ancaq neçə-neçə hektar bağlarda bütün tənəklər möhkəm cərgələrlə əkilmişdir. Ərik, alma, armud ağaclarının da cərgə ilə əkildiyini gördük. Ən səfalı, tamaşalı yol Nisse şəhərindən sonra, sahildən, kurort şəhərlərindən ayrılaraq, ölkənin içərlərinə doğru getdiyimiz yoxuş, “üçmərtəbə” yol idi. Bu yol hər an bizi dənizdən uzaqlaşdırır, yüksəklərə, həm də abad villaların, bağ-bağçanın içindən keçirdi. Burada mən istər-istəməz Soçini, Qara dəniz sahillərinin yaşıl meşələri arasında keçən qıvrımlı yolları xatırladım. Sağımızda adamı valeh edən dumduru mavi dəniz, solumuzda isə yaşıllaşmaqda olan yamaclar görünürdü. Hər neçə kilometrdən bir abad düşərgə – kafe, restoran, əyləncə mağazalarına rast gəlirdik.

Fransa yolları ilə hər markadan olan maşınlar gedir. Ölkə səyyahlarından milyard məfəət götürürlər. Bu işi sadələşdirmək, asanlaşdırmaq üçün bir sıra Avropa ölkələrindən gələnlərdən (İtaliya, İspaniya) xüsusi icazə tələb olunmur. Maşnların çoxunun dalında təkərli qoşqu var. Maşın sahibləri bu “təkərli otaqlara” bütün ailə üzvlərini doldurub, istədikləri yerlərə aparır, istənilən müddət dayanıb yaşayırlar. Həmin “otaqların” üstündə isə yük bağlamaq üçün münasib dəmir kəmərlər düzəldilmişdir. Kann şəhərində plyajda minlərlə adamın dincəldiyini görürdük. İki nəfər əlcazirli ərəb qardaş da çiyinlərin də xalça, palaz, əllərində dəsmal, portmanat satır, birtəhər gün keçirirlər.

Reklamların birində Sibir sözü oxudum. Bunun, Fransada buzxana demək olduğunu öyrəndim. Bu söz buz maşını satan bütün mağazalarda yazılmışdı. Sonra latın hərfləri ilə yazılmış Buxara (Bixaçça) sözü diqqətmizi cəlb etdi. Güman etdim ki, bu, dəri mağazasıdır. Sən demə, Buxara burada xalça-palaz deməkdir. Həmin mağazada dünyanın hər yerindən gətirilmiş fərş görmək olardı.

Gözəl yaylaq şəhəri olan Nitsa eramızdan 350 il əvvəl yunanlar tərəfindən salınmışdır. Qaribaldinin vətənidir. Onun adına küçə var. İndi şəhərdə iki yüz min əhali yaşayır. Gül-çiçək bağları çoxdur. Güldən alınan mənfəət milyonlara bərabərdir. Nitsada gül təsərrüfatı və ətriyyat sənayesidə vardır. Mehmanxana və salonların çoxu mətahını burdan aparır. Nissedə bizə Turgenevin yaşadığı mehmanxananı göstərdilər. Keçdiyimiz yerlərin çoxu tarixi şəhərlər idi. Fevral ayında Platin qırılıb, kəndləri dəhşətli sel aparıb, minlərlə adam ölüb. Platin tikən mühəndisləri məhkəməyə veriblər. Məhkəmə prosesləri indi də qurtarmayıb, yollarda uçan binaları, kökündən qopan nəhəng ağacları, sel basan kəndləri, hələ də qurumamış gölməçələri gözümüzlə gördük.

Nim şəhərinin yollarında sərv ağaclarının yaraşıqlı xiyabanı var. Bu ağacların lap cavan olduğu məlumdur. Bunları xüsusilə əzizləyir, hətta bir qədər müqəddəs də sayırlar.

Sovet şairi Dolmatovski Fransanı gəzərkən “Sovet səyyahının mahnısı” şeirini yazmışdır. Həmin şeir fransız dilində də nəşr olunmuşdur.

Burada yolların mühüm bir qismi xüsusi kompaniyanın əlindədir. Hərəkət zamanı baş verən hadisələrə kompaniya cavabdehdir. Yolda Nim şəhərini keçəndən sonra böyük qəza baş vermiş, iki maşın toqquşmuşdu. Odur ki, polislər bütün sürücülərdən ehtiyyatlı olmağı tələb edirdilər.

Eks deyilən köhnə, balaca bir şəhərdən keçdik. Bura XV əsrdən universiteti olan şəhərdir. Universitetdə yalnız hüquq fakültəsi var. Eksdə məşhur müalicə suyundan istifadə olunur. Salon adlı balaca şəhərin (on yeddi min əhalisi var) XVI əsrdən suvarma sistemi məşhurdur. Arlda isə şəhər meydanında yaşıl göbələk şəklində böyük qəribə bir heykəl var.

Nimə, qədim şəhər olduğu üçün Fransa Roması deyirlər. Burada iki min əvvəl tikilmiş üçmərtəbəli bir körpü gördük. Bu körpü doğrudan da böyük sənət abidəsidir. “De qardo” körpüsünü 49 metr hündürlüyü, 270 metr uzunluğu vardır. Möhkəmliyinə isə söz ola bilməz. Sonra Nim şəhərində köhnə sarayların qalıqlarına, Qız qalasına oxşayan hündür minarə uçqunlarına tamaşa etdik. Kilsələrin hansında isə səsin böyük və davamlı əks əsdası var idi. Biz bir sıra şəhərlərdə muzey, kilsə, saray, qəbiristan, körpü xarabalarına baxmaqdan bezmişdik.

Ayın 19-da Fransanın məşhur şəhəri, bir çox tarixi hadisələrin məkanı Versala getdik. Bu, Parisin həvalisidir. 70 min əhalisi var. 1883-cü ildə, Amerika-İngiltərə müqaviləsi, Birinci Cahan müharibəsindən sonra, 1919-cu il (28 iyul) sülh müqaviləsi burada bağlanmışdır. Versal lap əvvələr ovçu evi, sonra kralların iqamətgahı olmuşdur. XIII Lüdovik buranı dövlət sarayına çevirmişdir. İndisə məşhur muzey kimi səyyahların çox gəlib-getdiyi bir yerdir.

Vaxtilə qırmızı kərpicdən tikilmiş bu sadə saray Kral XIV Lüdovikin evi idi. 600 xidmətçi yaşayırdı. Qapıda 2000-nə qədər yəhərli at dayanırdı. Kralın mətbəxi kənarda idi. Oradan buraya gələnə qədər xörək soyuyurdu. Sonralar sağ-solda binalar artırıblar. Krala yaxın olanlar burada yaşamaq istəyirlər. Lap yuxarı çardaqda isə kimi desən, tapardın.

1789-cu ildə Parisdən bura üsyançı qadınlar gəlib kralı xalqdan ayırılmaqda təqsirləndirmişdilər. Məşhur general La Fayet kraliçanı camaat arasına çıxarmış, hərəkatı yatırtmışdı.

Sonra kral adamları ilə parisə köçdü və Versal sarayını bağladılar. Versal birdən-birə tikilməyib, tədricən inkişaf etmişdir. 1918-ci ildə bir milyarder yüz milyon pul xərcləyib sarayı əsaslı təmir etdirmişdir. Əfsanəvi simaların adına təntənəli zallar tikilmişdir (Venera, Diana, Merkuri). Bu zallar müəyyən məqsəd güdürdü. Məsələn, Murano zalı qəbul üçün təyin olunmuşdu. Həftədə iki dəfə burada iki min şam yanardı. Kral camaatı qəbul edər, onların yanında əyləşib nahar edərdi. Camaat ona baxardı.

Zalların birinin küncündə 1919-cu ildə Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra müttəfiqlərlə bağlanan sülh müqaviləsindən yadigar kiçik bir stol qalmışdı. Bunun ətrafında böyük diplomatik söhbətlər getmişdi.

Dəhşətli, mühribələrə, qırğınlara son qoymaq kimi müqəddəs bir amalı düşünəndə, doğrudan da, bu yerin tarixi əhəmiyyəti adamın gözündə böyüyür. Ancaq tarix və hadisələr göstərdi ki, Versal kürsüsünün ömrü və gücü az oldu. Kapitalist dövlət başçılarının qanlı qırğın siyasətləri sonralar da şiddəti ilə davam etdi.

Tarixi hadisələri xatırlamaqdan başqa muzey xadimləri bu sarayda əcaib və gülünc mətləbləri də böyüdüb danışırlar. Kralın yatağında nələr olurdu: yorğan-döşək salıb-yığmaq mərasimi necə keçrilirdi. Kimsə bu otaqda qara çiçək tutub öləndə xitmətçilər necə kənara qaçıb, saray adamlarının “Öküz gözü” salonundakı qeybəti (bu salonun yuxarı, dairəvi pəncərəsi öküz gözünə çox oxşayır) necə yayılır, təsir bağışlayırdı. Kraliça Mariyanın oynaşı ilə gəzib kef çəkməsi tarixi hadisə kimi səyyahlara bütün təsnifatı ilə danışılır. Qəribədir ki, indi də Kraliça adına küçə var.

Versalın gözəl parkı var. Bunun arxitekturasına da söz yoxdur. Burada üç min gül növü yetişdirilir. Böyük kanal, zəngin restoran, tamaşa yerləri var.

Per-Laşez deyilən məşhur Paris qəbiristanlığına getdik. Kommunalardan xatirə lövhəsinə baxdıq. A.Barbüsün, Jolio-Küri, Marsel Kaşenin, Dmitrovun müdafiəçisi Marşal Vlaarın, faşist cəlladlarının qurbanı olan bir çox fransız vətənpərvərlərinin məzarını ziyarət etdik. 1940-cı ildə alman-faşist işğalından sonra Fransanın çəkdiyi iztirabları bu qurbanların xatirəsində də aydın görmək olar. Faşistlər vətənpərvər qadınları 1944-cü ildə dəstə-dəstə qırmışlar, Fransanın indiki baş naziri De Qollun qızı da bu qurbanların içində olmuşdur.

Faşistlər Maut Hauzen Konslagerində 12.500 adam öldürmüşlər. Burada dustaqların necə işgəncə ilə saxlandığını göstərən bir heykəl var. Fransız dustaqlar 186 daş pilləkəndən qalxmalı, çiynində ağır daş daşımalı idi. Sənətkar Şuşenin yaratdığı bu heykəl olduqca canlı və təsirli idi. Ona görə təsirli idi ki, həmin qurbanların ana-bacıları, arvadları əzizlərinin qəbri ətrafında əkilən gülləri sulayır, dəhşətli günlərin on beş illiyini qeyd etməyə hazırlıq görürdülər. Həmin qadınlar bizi tanıyanda, böyük bir ölkədən, xalqları faşist zülümündən xilas edən qüdrətli Sovet İttifaqından olduğumuzu biləndə minnətdarlıq hissi ilə köyrəldilər, gözləri yaşardı, bizim də gözlərimiz yaşardı. Biz onlarla səmimi görüşdük.

Kommunaların divardakı sadə xatirə lövhəsi Günəş, yağışlar nəticəsində solub, silinib getməkdədir. Qəbiristanlığın ən təntənəli, abad hissəsi varlıların sərdabələri olan yerdir. Buna baxmayaraq, böyük tarixi simaların məzarları da abaddır. Barbüsün qəbrinin qırmızı mərmərini Ural fəhlələri vermişlər. Fransızlar bunu təşəkkürlə yad edirlər. Bizim səyahət proqramımız çox gərgin idi. Hər iki tərəf (sovet-fransız turist təşkilatları) çalışırdı ki, az vaxtda çox mətləb əhatə edilsin.

Vaxt azlığından çox yerə getmək mümkün olmur. Proqramda Parisin Sorbon darülfünunu yox idi. Ancaq bizim dəstədə alimlər olduğu üçün oraya getməyi təkid etdik və getdik. Təəssüf ki, Pasxa bayramı münasibətilə bütün Fransa məktəbləri, universitetlər müəyyən müddətə bağlanmışdı.

Sorbon Parisin sıx küçələrindən birində, köhnə stildə tikilmiş ağır bir binadır. Balaca, səliqəli həyəti var. Dərs zallarından birinə baxdıq, bu, divarları qırmızı taxta ilə örtülmüş 400 adam tutan bir zal idi. Opera teatırı stilində, sıralar mərkəzdən uzaqlaşdıqca yuxarı qalxırdı. Mühafizəçi hamıdan aşağıda, tələbələrin əhatəsində durmalı olurdu.

IX Lüdovikin ruhanisi Robert Sorbon tərəfindən 1253-cü ildə düzələn bu universitet əvvəl kasıb tələbələrin və müəllimlərin yurdu idi. Burada dini dərslər və ibadət öyrədilirdi. XIII əsrdən rühani hazırlayan məktəb olub, 1808-cil ildə Napaleon bu binanı universitetə verib, incəsənət muzeyi kimi saxlayıblar. 1469-cu ildə kitab çapı da bu müəssisənin təşəbbüsü ilə olub. 1821-ci ildə müstəqil dini məktəb olub. Sonralar ədəbiyyat, təbiət fakültəsi qalıb. Deyildiyinə görə, buarada 3 min tələbə oxuyur. Parisdə 3 universitet hüquq, tibb, təbiət, ədəbiyyat, əzcaçılıq fakültələri var. Bunlarda 61 min tələbə təhsil alır. Bu məktəblərdə dini fakültələrdə mühüm yer tutur, katolik, protestant və s. Demək lazımdır ki, Sorbon bizim qiyabi nəzərimizdəki əzəmətindən çox aşağı, köhnəlmiş bir binadır. İndi Parisdə yeni universitet tikilməkdədir. Sorbon isə tarixi əhəmiyyəti olan bir yer kimi qiymətlidir. Sorbonda həyətdə və otaqlarda bir çox böyük simaların, o cümlədən, Hüqonun, Molyerin, Paskalın, Zolyanın heykəl və büstləri saxlanır.

Luvr Parisin ən məşhur mənzərəli yerlərindən biridir. Şəhərin mərkəzində yerləşir. Bura XII əsrdə normandlardan qorunmaq üçün qala olub, sonra kral sarayına çevrilib. Fransa inqilabından sonra isə muzey olub, Mürəbbe şəklində tikilmiş sarayın qabağında general La Fayetin at üstündə heykəli qoyulmuşdur. 1515-ci ildə saraya hər iki tərəfdən yeni qanadlar – hissələr tikilib əlavə olunub. Fransa renessansının cürbəcür əlamətlərini bu tikintidə görmək olur.

Naxışların bəzilərində simfonik hərflər nəzərə alınıb, hərflər də başqa-başqa tərəflərdən müxtəlif cür oxunur.

Bu naxışı latın əlifbasında həm D, həm H kimi oxumaq olar və hər ikisi düzdür, burada kiminsə xatirəsi nəzərdə tutulmuşdur.

Luvr sarayı 600 il müddətində tikilib, 1793-cü ildən xalq muzeyi adlandırılıb. Burada dünyanın ən yaxşı sənət abidələrindən nümunələr tapmaq olar. Antik sənətin bəzi şah əsərləri (Venera) burada saxlanılır.

Veneranı 1820-ci ildə yunan adasında kotan sürən bir türk kəndlisi tapıb. Kotan heykəlin bəzi yerlərini zədələyib. Fransa konsolu adadan keçəndə heykəli görüb – Venera Milosskaya mərmərdən düzəlmə bir heykəl olaraq gözəllik nümunəsidir. Bu, yunan sənətinin Elinist nümunəsi sayılır.

Luvrda bir-birindən gözəl, zəngin sənət zalları var. Bunların hamısına ecazkar sənət nümunələri düzlmüşdür.

Uşaq atasının ayağından tikan çıxarır. Bu heykəli iki min il bundan əvvəl Roma sənətkarları elə canlı yaradıblar ki, daşa yox, diri, iztirab çəkən insana baxdığını güman edirsən.

Antik “Telefon” adlandırılan iki hovuza baxdıq. Bunlar bir-birindən çox uzaqda olsa da, birinə deyilən söz o birisində eşidilir. Hovuzların biri hökmdar xanımın yanında, o birisi isə qulların yanında imiş. Qullar hovuza baş əyib əmr gözləyirlərmiş.

Sarayda zəhmət çəkən, kömək edən adamların da heykəlləri, şəkilləri burada var. Uca gözəl rəsm zalının uzunluğu 257 metrdir. Burada İtaliya, İspaniya, Fransa rəssamlarının əsərləri çoxdur. Dahi rəssam Leonardo da Vinçinin on səkkiz məşhur əsərindən altısı buradadır. Məlum olduğu üzrə, Leonardo İtaliyadan qaçmış, əsərlərini Fransaya gətirmişdir. Luvr böyük bir ansambıldır, arxitektor Petro, Levo, Lesko və başqalarının əli ilə əsrlər boyu tikilmiş, zənginləşmişdir. Hər hakim bu saraya bir şey əlavə etməyi özünə həm dövlət, həm də vətəndaşlıq şərfi saymışdır.

Bizim səyahətimizdən iki həftə əvvəl fransızlar Sovet dövlətinin nümayəndələri ilə görüşmüşdülər. Bu görüşün təsirini biz kitablar, qəzetlər, lövhələr, şəkillərdən başqa sadə insanların, fransız zəhmətkeşlərinin simasında, hərəkət, rəftarında, qonaqpərəstliyində də görürdük. Biz iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, həm Parisdə, həm də başqa şəhərlərdə sovet adamlarına dərin hörmət edirlər. Fransız xalqının sülh və amanlıqda yaşamaq arzularının hər şeydən güclü olduğuna bir daha inandıq.

Bizim yoldaşların bəziləri özləri ilə Sputnik, Kreml, Qızıl Meydan, Sülh göyərçini suvunirləri aparmışdılar. Bunları tanış olduğmuz fransızlara bağışlayırdılar. Yerlilər həmin suvinirləri böyük sevinclə qəbul edirdilər.

Cənubdan Parisə qayıtdığımız qatarda bizə xidmət edənlərə hədiyyə verəndə aşpazı da unutmadıq. Aşpaz iş paltarında qarşımıza çıxdı. Sovet səyyahlarını bir-bir qucaqlayıb öpdü, aldığı nişanı döşünə taxdı.

Səyahətimiz sona çatırdı. Aprelin 21-də Prisdə son günümüz idi.

Biz uşaqdan böyüyə qədər fransız zəhmətkeşlərinin hamısında qüdrətli Vətənimizə, xalqımıza dərin bir hörmət, dostluq hissi duyaraq səhərçağı Parisdən, Fransa torpağından ayrıldıq.

Ölkəmizdən gələn rahat hava gəmisinə – “İL-18” təyyarəsinə əyləşdik.

– Dostlar, hələlik!

– Hələlik, dostlar!

MÜƏLLİMLƏR MÜƏLLİMİ

Xalid Əlimirzəyev

filologiya elimlər doktoru, professor

Keçən əsrin əllinci illərində indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində o dövrün tanınmış, adlı-sanlı, milli filoloji elmin başında dayanan, ədəbi-ictimai fikrimizə istiqamət verən çox görkəmli ziyalılar – dilçi, ədəbiyyatşünas alimlər fəaliyyət göstərirdilər. Onlar auditoriyalarda yüksək səviyyədə dərs deməklə yanaşı, həm də tədris etdikləri fənlərin yaradıcıları, çoxsaylı dərsliklərin, proqramların, dərs vəsaitlərinin, sanballı əsərlərin, kitab və monoqrafiyaların müəllifləri idi. Onların əksəriyyəti təkcə universitetdə, respublikamızda deyil, həm də onun hüdudlarından kənarda – o vaxtkı Sovet İttifaqında, yaxın qonşu ölkələrdə tanınır, hörmətlə qarşılanırdılar. O vaxt filologiya fakültəsində Mikayıl Rəfili, Həmid Araslı, Əli Sultanlı, Mir Cəlal Paşayev, Feyzulla Qasımzadə, Cəfər Xəndan Hacıyev, Əli Sultanlı, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər Cəfərov, Cəfər Cəfərov, Məmməd Hüseyn Təhmasib, Hidayət Əfəndiyev, Muxtar Hüseynzadə, Məmmədağa Şirəliyev, Səlim Cəfərov, Hadi Mirzəzadə kimi müəllimlərimiz xüsusilə böyük nüfuz və şöhrətə sahib idilər. Çünki bunlar təkcə istedadlı alim, gözəl müəllim deyil, eyni zamanda hər biri ayrıca çəkisi olan, fərdi xarakterlərinə görə seçilən bütöv, kamil şəxsiyyət, yüksək intellekt, saf, təmiz əxlaq, mənəviyyat sahibi, millətini, onun tarixini, mədəniyyətini ürəkdən sevən əsl vətəndaş idilər.

Ən vacib cəhət bu idi ki, adlarını çəkdiyim müəllimlərin mühazirələri heç vaxt yekrəng olmurdu: dərsdən-dərsə dəyişir, kamilləşir, vahid sistemə çevrilir, yeni məzmun və məna çalarları ilə zənginləşir, yüksək elmi səviyyə ilə yanaşı, ictimai-tərbiyəvi mahiyyət kəsb edirdi. Onlar tədris etdikləri predmetlərin mütərəqqi, humanist, demokratik dəyərlərinə, milli-bəşəri məzmununa, ölməz tarixi abidələrimizə, “Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi dastanlarımıza, xüsusilə N.Gəncəvi, M.Füzuli, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov, S.Vurğun kimi söz və sənət korifeylərinin ədəbi irsinə, ana dilimizin tarixi varlığına, kamilliyinə, tükənməz elmi, poetik imkanlarına, çoxçalarlı təsvir və ifadə vasitələrinə söykənərək Sovet rejiminin qoyduğu antimilli, antidemokratik qadağaları, bir qədər ehtiyatla, üstüörtülü formada olsa da, ustalıqla pozur, gənclərimizdə azad fikir, vətənpərvərlik, milli qürur, şəxsi ləyaqət, müstəqillik və milli mənlik şüurunu tərbiyə edirdilər. Elə buna görə də ilk dərslərdən tələbələr onları sevir, pərəstişkarlarına çevrilirdilər.