Окна / Тәрәзәләр

Туктадык та, кибеттән алган консервыны ялт иттердек. Флягасыннан су эчкәндә, Гаяз абый тагын бер вакыйганы сөйләде.

– Шул Кукмара егете Сорокин белән инде, земляк белән, соңгы снарядка кадәр аттык, мылтык патроннарын да атып бетердек. Тупны немец танкы үтүкләде. Далада снаряд чокырына качтык, без генә түгел, авыр яралы солдатлар да җыелды. Берничә гайрәтле солдат чокырдан чыгып йөгергәннәр иде, пулемёттан кырып кына салдылар.

Биш-алты яралы тиздән ыңгырашудан туктады, үлделәр. Каннары агып бетте, берни белән ярдәм итәрлек булмады. Ә без җиңел яралы идек, канны туктата алдык. Дала буйлап немецларның үлем командалары иснәнеп йөри, авыр яралыларны аталар, йөри алганнарын әсир итәләр.

Сорокинга әйтәм: «Үлекләр астына кереп ятыйк, атсалар да, үле гәүдәләр саклар», – дим. Шулай эшләдек тә. «Пуля тисә дә, тыныңны чыгарма, тоткын булганчы үлгәнең мең өлеш артык», – дидем. Ул да шул фикердә.

Кырт-кырт сөйләшкән тавышлар якынлаша. Килеп бастылар чокыр кырыена. Берсе һавага атты, көлгән була. Исәннәр бармы дип тикшерә, янәсе. «Капут махен!» – дип китеп бардылар.

Ике тәүлек яттык шул чокырда, мәетләр астында. Немецлар үтеп-сүтеп йөриләр. Әле берсе автоматтан да сиптерде. Сорокин, кычкырмаска тырышып, иренен тешләп өзгән иде. Ә пулялар минем өстәге мәетне теткәләп бетергән. Эссе көн, мәетләр исләнде. Тамак кибүгә чыдый алмыйча, чокыр төбендәге канлы, сасыган яңгыр суын эчәбез. Яшисе килә бит, энекәш. Менә сиңа ничә яшь?

– 16, Гаяз абый.

– Миңа 17 иде. Әле генә без синең белән үзебезнең Трайт чишмәсенең суын эчтек. Су түгел ул, энем, ширбәт. Ике тапкыр канлы су чөмергән кеше мин. Берсен ишеттең. Икенчесен, Днепрны кичеп плацдарм алгач, шул җир кисәген тотып торганда эчтем. Ничә тәүлек буе канлы су аккандыр, әйтә алмыйм. Бүтән су юк иде, кан тәме килгән Днепр суын чөмердем…

Гаяз абый кинәт тынып калды. Карашы еракка – Мамадыш тарафына юнәлгән, кай җиредер бик хәтәр авырткан шикелле, йөзе җыерылган, әйтерсең лә сугыш михнәтләре тагын бер тапкыр аның җанын, рухын сыта, хәтерен тетрәтеп, эчке дөньясы аша уза иде.

Мине үз итеп, тиң күреп сөйләшүеме, иңнәремә куйган саллы кулымы, минем арык тәнемә терәлеп утырган тау кадәрле гәүдәсеме, Гаяз абыйны әтием Миннәхмәт итеп тоюга китергәндер.

– Шунысы рәнҗетә, энекәш: башкаларны әйткән дә юк, кайчагында мин сөйләгәннәргә Миннур апаң да ышанмый. Бит үземне герой итеп күрсәтү өчен сөйләмим, бары бушанасы килә. Сигез ел үтте, җандагы сугыш йөгенең сигез граммга да җиңеләйгәне юк әле…

Без, ун чакрымлы Озын Басуны узып, Демьяновкага якынлашабыз икән. Ат җикмәсәм, Гаяз абый белән очрашмаган булыр идем, бригадир Нургали абыйга да рәхмәт инде.

Демьяновкада Фатыйх абый белән Хәнифә апа яшәгән өйгә кердек. Хуҗалар табынга хәзинәдә булганның барысын да тезде. Сүзне Кече Кирмәннең Түбән очыннан башладылар, Югары очтагы Аксак Хәсән абыйның капкасын дөпелдәтеп япкач кына туктадылар. Бик сагынганнар иде шул туган авылларын Фатыйх абый белән Хәнифә апа. Мәҗлес ахырында барыбыз да чиксез иркенәеп, табынга әле генә китереп утыртылган уалма бәрәңге кебек таралып, шул бәрәңгедән ургылып чыккан парга ияреп, күкнең җиденче катына менеп җиткән идек.

Иң якын туганнары шикелле озаттылар Гаяз абыйны. Авыл читендәге имәнгә сөялеп. Кече Кирмәнгә кайтып баручы авылдашларының бәхетеннән көнләшеп, кул болгап калдылар. Күзләрендәге моңсулык Фатыйх абый белән Хәнифә апаны имәннәргә сөялдергәндер.

Арташ чокырын менгәндә, Гаяз абыйның әйткән сүзләре хәтеремә уелды, зираттан шикләнгәнемне сизде, ахры.

– Кәкә, зиратлардан курыкма. Бу сугышта Европа тоташ зиратка әйләнде, исәннәрдән куркыйк, – диде.

Урман почмагында атларны, ял иттереп, печән ашатырга да онытмады Гаяз абый. Хәнифә апа тыгып җибәргән дучмакларга да чират җитте. Чыннан да, әллә ашадым, әллә юк, юньләп хәтерләмим дә. Аракы миемне томалаган булгандыр.

– Энем, син аракы эчмә. Бүген дә мин гөнаһыга батырдым, ахры, сине, – диде Гаяз абый.

Бурсык елгасы яныннан үткәндә, Мамадышны аклар алгач, Кече Кирмәнгә һөҗүм итсәләр сугышасы була дип казылган окопларны күрсәтте бугай.

Урыс Юлы тавында тормозлар куйдык та, атлар арбаларын тартып төште. Инешне чыгып бара идем, әллә салган баштан дилбегәне ялгыш тарттым, әллә атның су эчәсе килде, арбаны кырт борды да куйды. Керәчинле мичкә инешкә «бух» итеп килеп тә төште. Ат, куркудан чыгымчылап, Гаяз абый аты янына чапты.

– Болай итик, энекәш, – ди Гаяз абый. – Минем мичкәне синең арбага күчерик, аннан минем ат белән инешкә төшеп, синең мичкәне саласы булыр. – Шулай эшләдек тә. – Ә суда яткан авыр мичкәне арбага салу өчен әнә теге мунчала кабыгы саклаучы ирләргә дәшеп кил.

«Без постта», – дип, башта ирләр тыңламады. Аннан килеп, мичкәне салыштылар тагын. Изге кешеләргә рәхмәт укыдым. Атым янына менгән идек, аһ иттек. Әти төсе булган, җиз тәңкәләр белән бизәлгән ат дирбияләренең берсе дә юк, урланган иде.

Тотылмаган – карак түгел, ди. Кемгә бәйләнәсең? Гаяз абый өеннән төрле бау кисәкләре алып төште дә атны җиккән кебек итте.

– Норма авылына Әсгать дуска илтеп куя алмассыңмы, Гаяз абый? – дидем мин.

– Борчылма, Саяф, дөнья малы – дуңгыз каны, баш сау булса, бар да табылыр, – диде абзый.

Әсгать дустым мине бик җылы каршы алды. Гаяз абыйга рәхмәт әйтеп саубуллаштым. Кабат миңа Гаяз абый белән шулай озаклап аралашырга туры килмәде. Илле ел вакыт узган да киткән. Абзый инде күптән вафат, ләкин мин һаман да аның иңбашыма салынган саллы кулын, минем кебек маңка малайга бүтән беркемгә дә сөйләмәгән эч серләрен ачып, үз итеп сөйләшүен хәтерлим. Минем сугыш ветераннарына булган олы хөрмәтем Гаяз абыйдан башланды! Бәхәссез.

Дустым Әсгать белән төн буе юкә дирбияләр ясадык. Икенче көнне ап-ак юкәдән киендерелгән атым белән мин Су-Елгага теркелдәдем. Күчмә отрядка керәчинне тапшырдым, механик Шакирҗанов Гаяз абый хәлемне сорашты, рәхмәт әйтте.

Күп сулар акты, күп яфраклар коелды. Ярты гасыр вакыт узды. Өстәлгә аракы килүгә, мин Мамадыш нефтебазасына керәчингә баруымны, шунда тәүге тапкыр аракы эчүемне, аның зәхмәте аркасында мичкәне инешкә аударуымны, газиз әтием төсе булган җиз дирбияләрне урлатуымны хәтерлим. Шунда алган сабак исергәнче аракы эчүдән гомерем буе тыеп торды.

1953 елның көзендә суык тидергән энем урынына хуҗалык көтүенә чыктым. Әбиләр чуагы дип йөртелүче гаҗәеп җылы, ямьле көз иде. Сәрдәхуш елгасы башындагы каеннардан берән-сәрән генә яфрак оча. Мин, әтидән калган фуфайканы җиргә түшәп, кырын-ярын яткан килеш, җил тавышын тыңлыйм. Камылларга бәргәләнеп аккан тыгыз һава нинди генә аваз чыгармый. Мәче мияулаган, тычкан чыелдаган тавышлар яңгырый, ә урманнан әллә кайларда, еракта өргән этнең саңгырау тавышы, Габделкаюм абый алып кайткан арышны өй базында тартучы кул тегермәне зырылдавы да, Гаяз абый белән далада снаряд чокырына качкан авыр яралы солдатларның тешләрен шыгырдатуы да ишетелә сыман.

Тамак тук. Сыерлар Сәрдәхуш елгасындагы яшел курпыны умырып ашыйлар. Ә саргая башлаган кыяклар, җил искәндә әле сулга, әле уңга авышып, район уполномоченные алдында бишкә бөгелүче колхоз рәисен хәтерләтә.

Сердәш чишмә челтери дә челтери. Сугышка киткән әтиемнең үлү хәбәре килгәч тә, мин шушы чишмәгә сыенган идем. Хат ташучыга публик^[6] килгәнне әнигә әйтмәскә куштым. Кара хатны әнә теге каен төбенә күмдем. Мин түгел, каен да кайгыга чыдамады, корыды, әнә ботакларын коеп, көзге җилдә ыңгырашып утыра.

Үги әтине кулга алгач та, шушында үкси-үкси еладым бит. Аулакта инде. Габделкаюм абый дип йөргәч тә, анысы форма өчен генә инде аның. Кешенең ике әтисе булмый, ди Габделбарый. Ә мин була дим. Чөнки үз әтиемне юньләп хәтерләмим дә. Ә менә Габделкаюм абый үзе төрмәдә чересә чери, ә безне исән калдырды.

Нәрсә генә уйлый башласам да, уем шул Габделкаюм абыйга әйләнеп кайта. Нигә шулай икән ул, ә?

Ул төрмәгә киткәч, шушы чишмә янында белгән-өйрәнгән догаларымны укыдым. Сеңлем Әлфия чулпысыннан өзгән көмеш акчаны чишмәгә салдым. Әле дә шунда ятадыр. Файдасы тиде микән, дүрт ел вакыт узса да, үги әтидән бер хәбәр дә ишетелми. Исән микән?

Тамак ялгап, акыллы күзләре белән әмер көткән Актүшне дә туйдыргач, аяк язып, йөреп киләсе иттем. Көн җылы булгач, юка киенгән идем, атлаулары да очып барган сыман. Менә Саяф, мәйтәм, уналтыны да тутырдың, Аллага шөкер. Әниең исән, сеңлең, энең исән. Хәләмгөл кызыкайны да күрәсең киләдер, син кич белән Кече Кирмәнгә кыякла. Билгеле инде: Габделбәр дусның хәлен белү сылтавы белән, изге ялган табып, Хәләмгөлгә берәр бүләк эләктереп бармасаң, юкка-бушка, юл тиресләп йөрү булмасмы? Кибеттән нәрсәдер сатып аласы булмагае. Акчаң бар. Урманда эшләүче авылдашларыңа атың белән булышкач, кесәңдә акча чыңлаган тавышлар да ишетелә. Кем ничек тели, шулай түли, Саяфның булышуы хак булсын.

Акча сикертә, диләр бит. Шуңа җил-җил атлап очынамдыр дип, Саяф елмаеп җибәрде. Туган авылы ягына күз салган иде, бирегә таба килүче кешене абайлап, туктап калды. Атлар-атламас килүче бу оялчан йөрешле ир-атның адымында хәтер капкасын кагып ачарга азапланучы дулкын омтылышы бар иде. Туктале, туктале. Кем куллары, аяклары белән һаваны болай уймаклый соң? Әллә кешесе ерак булды, әллә киемнәре таныш түгел – Саяф юлаучыны танымады. Ләкин мосафирның аның янына килүе бәхәссез иде. Тирә-юньдә бер адәм заты юк, бу тарафтан юл да узмый.

Елганың теге ягына чыгып каршылыйм әле дип, тирән чокырга төшеп китте Саяф. Ярдан йөгереп менүе булды, теге кеше белән маңгайга-маңгай бәрелә язды. «Ах!» – дип кычкырып җибәрде дә ябык гәүдәле, мескенлеге кыяфәтенә чыккан, нәрсәдәндер куркып калган таныш һәм шул ук вакытта таныш та булмаган ирне шытырдатып кочаклап алды. Аның киеменнән кисеп бетерүгә бөтен Азияне дер селкетеп ауган Себер кедры исе дә, ГУЛАГ лагереның кандалалы сәкесенә сеңгән ачы хәсрәт тә, миллионлаган гөнаһсыз тоткыннарны кызганудан җаны өшегән, аларның күз яшьләреннән мәңгелек туңга әйләнгән Себер җиренең өшеткеч салкыны да килеп бәрелде.

– Габделкаюм абый, кая, өйдән килүеңме?!

– Юк.

– Бар өйгә кайт, сине анда әни көтә.

Шулай дип әйтүем булды, Габделкаюм абый бар гәүдәсе белән калтыранып, үксеп-үксеп елый башлады, сыгылып төште дә төбенә әтинең үлү хәбәре күмелгән, корыган каенга барып ябышты. Ә каен, төптән сынып, гөрселдәп, җиргә ауды. Бу да ухылдап елаучы ирне туктата алмады.

Мин аны кочаклап алдым да таза, кем генә килеп таянса да чыдатырлык, Хәләмгөлгә охшатып йөргән ябалдаш каенга сөялдердем. Әле ул каенга шук энем пәкесе белән Маһинур, Саяф, Әлфия, Миннегәрәй дип тә язган иде…

Елап җибәрү оятыннан үзен кая куярга белмәгән Габделкаюм абый бәгыреннән бер генә сүз кысып чыгарды:

– Кабул итмәссез дип курыккан идем.

Ул биштәреннән пәке чыгарды, анда «Саяфка» дип язылган иде. Сыңар кулы белән мине кочаклап торды да Су-Елгага таба атлады. Оча иде Габделкаюм абыйсы, бауга кибәргә эленгән күлмәк кебек талпына иде. Бу инде Саяф күргәндәге туктар-туктамас килүче, оялчан адымлы мосафир түгел. Аның сыңар кулы, кылыч сыман, һаваны тураклый, аяклары Җир шарының әйләнешен тизләтә, сөенечтән балкыган күз карашы Су-Елганы прожектор сыман яктырта иде.

Габделкаюм абый белән без ятимлекне тоймадык, каралты-курабыз кешенекеннән ким булмады. Ул безне шулкадәр якын итте, хәтта үлүенә кырык ел узгач та, аны искә төшерсәм, күңел тула, күзгә яшь килә. Утырган урынымнан кымшана башласам да: «Нәрсә кирәк, Саяф?» – дип, ягымлы җылылык белән эндәшүче үги әтием Габделкаюм мине гомер буе кешеләргә изгелек эшләргә этәргәндер. Урыны оҗмахта булсын.

Армиядә хезмәт иттем дә Уралга, апаларга кайттым. Бакал шәһәрендә паспорт алдым, колхозда бушка эшләү коллыгыннан котылып, үземне кеше итеп тоеп, Су-Елгама кайттым. Үги әтидән дә уздырып сөенүче булмагандыр.

Миннегәрәйгә дә паспорт юнәттем.

«Кызыл партизан» күмәк хуҗалыгы рәисе Сафин Закир абый, колхоз эшенә чыкмасагыз утыртам, дип янаса да, минем курка торган күлмәк тузган иде. Икебез дә леспромхозда эшләдек, хуҗалыкны бөтәйттек.

Хәләмгөл гүзәлкәйгә өйләндем дә Бакал шәһәренә барып эшкә урнаштык, акчаны көрәп алабыз, өйгә дә салабыз. Су-Елгага кунакка кайтабыз. Үги әти белән күрешү тагын бер елга куаныч өсти, шатлык бирә иде.

1962 елда Кариб кризисы башланды. Мине яңадан армиягә – переподготовкага алдылар. Воркута янында локаторда тәүлекләр буена дежур торабыз. Яңа, өченче бөтендөнья сугышы башланырга бер адым калган иде.

Мине армиягә алуны ишеткән үги әти, чирләп, урын өстенә менгән. Яңа сугыш башлана дип тетрәнү, өзелгән кулын куенына тыгып, шуышып, үзебезнекеләр ягына чыккандагы кичерешләр, балакайларым ачка үлә дип башак урлап, унбиш елга төрмәгә эләгү, җитмәсә, аның аркасында бердәнбер сыерыбызны тартып алуда үзен гаепле санау Габделкаюмны түшәккә бәреп салгандыр. Йөрәге чыдамаган. Күмгәннәр. Үләр алдыннан: «Их, Саяфны тагын бер күрсәм, үлсәм дә үкенмәс идем», – дигән. Ә мин шактый соңлап ишеттем. Воркутага хат килгәч кенә. Үги әтиемне күмә алмаганга гомер буе үкенеп яшим.

Менә тагын Уралдан Су-Елгага кайттык. Кыш көне булса да, Хәләмгөлне ияртеп, Сәрдәхуш елгасындагы Сердәш чишмәгә, исемнәребез уелган каен янына менмичә булмас. Миннегәрәй Габделкаюм абый исемен ак каенга уйды микән? Уймаса, теге пәке белән үзем язармын.

Каен, нарат, карагайлар моңсуланып утырган зиратка баруым. Авыллар белән зиратлар мәңге янәшә. Әни янына, Габделкаюм исемле Изге Зат янына дога пышылдарга килүем.

Сукмактан атлаучы Саяфны ниндидер көч күккә күтәрелеп карарга мәҗбүр итте. Зәп-зәңгәр күктә моннан илле ел элек күренгән Ак Болыт эленеп тора иде. Аннан гимнастёрка кигән Гаяз абыйсы, култыгына журнал кыстырган Мәхмүт абыйсы, сыңар кулына сугылмаган башаклар учлаган Габделкаюм абыйсы, бер сүз белән әйткәндә, Ватанны саклаганда кан түккән изге затлар карап тора иде.

Барысы да күкнең җиденче катында икән дип сөенде Саяф. Урал заводында эшләгәндә, фидакяр хезмәтләре өчен орденнар алганда да, ул бу кадәр дулкынландыргыч, илаһи мизгелләр кичермәгән иде. Гаяз, Мәхмүт, Габделкаюм абыйларының күз карашы бөтен гомере буена җыелган борчуларын каз каурые белән сыпырган сыман койды да төшерде.

Искиткеч җиңеллек, гаҗәеп рәхәтлек кичергән Саяф күккә күтәрелеп караганда, Ак Болыт гаип булган, аның урынында иксез-чиксез зәңгәрлек җәйри иде…

* * *

Ә бу вакытта Ходай иңдергән изге диненә, тарих насыйп иткән авыр язмышына, Кече Кирмән дигән изге исеменә тугры калган авыл, ике йөз чишмәсеннән җанга сихәт бирүче саф суларын челтерәтеп, киләчәккә бара иде.

Гасырларны йөзтүбән каплаган шарлавыклар, илләрне йоткан чоңгыллар, дәверләрне җир өстеннән кырып-үтүкләп киткән бозлыклар, кыйтгаларны теткәләгән бусагалар аша исән-имин чыккан бу авылга тарихта алга таба да Ак Кирмәннең дәвамчысы булырга язгандыр.

Ул, алышынып торучы, ләкин гамәлләре бер чамада булган хакимиятләр авыр яралаган арыслан шикелле җанын дәвалап, үзенең элгәресенә – диненә, кыйбласына, мәсләгенә юл сабарга талпына иде.

Кинәт, Сукыр урамның берьяклап кына салынган өйләренә капма-каршы итеп, затлы Арча кирпеченнән күтәрелгән ике катлы өйдә бала тавышы яңгырады. Авыл өстенә якты сирпеп утыручы каеннар да, борынгы зират та, күк гөмбәзен Атлант кебек тотып торучы тал-тирәк тә, түбәсеннән кар эшләпәләре асылынган Казыган тау да, «Бәрәкалла!» дип, кыйблага таба борылды. Бу башта Ходай, аннан Сабый дип яшәүгә ишарә иде…

Кичер, кичерә алсаң…

Көн гаҗәеп матур. Басу юлында уфалла арбалары келтери. Берсен ике малай тарта, икенчесен – җиңелчә аксаклап баручы ир кеше. Ир-атның аягында солдат итеге, өстендә солдат гимнастёркасы, башында солдат фуражкасы. Ике малайда да кулдан теккән күлмәк-чалбар, башларында түбәтәй. Әйе, мин аларны беләм. Ир-ат дигәне – күршебез Барый абый, ә малайлары – энем Илсур белән мин. Малайларның әтиләре үлгәнгә күптән түгел. «Ничекләр куллары өзелеп китми микән боларның?» – дип гаҗәпләнәм мин, малайларның нечкә беләкләренә карап. Олы баш, нечкә муен, тар җилкә. Бу бигрәк тә кечкенә малайда күзгә ташлана. Әнә абыйсы аны, күтәреп, арбага утыртты, әллә арыды инде, әллә абыйсы аны артык яратамы? Кулына, кесәсеннән алып, ак оннан пешерелгән төш тоттырды.

Уфалла арбасы тартуның авырлыгын да сизмим мин. Барый абыйны тыңлау гаҗәп кызык бит.

– Минем абый Шаяхмәт, – ди ул, – Чапаев дивизиясендә сугышкан.

– Чапаев киносын карадык бит, танымадыңмы? – дидем мин шаккатып.

– Юк, танымадым, анда артистлар уйный. Киноны сугыш вакытында төшермәгәннәр, ул чакта кино кайгысы буламыни? Безнең абый да Урал елгасы буенда үлгән, хәбәре шуннан килгән, истәлеге итеп авылга сумкасын, кылычын җибәргәннәр. Ә менә Чапаев нәкъ минем абыйга охшаган инде, аны күргәч, абыйны күргәндәй булдым. Мин абыйны карточкасыннан гына беләм, әле сиңа да күрсәтермен, ярыймы?

Ат юлында күн итек, минем ристан чүәк һәм дүрт тәгәрмәч эзе кала.

Барый абыйның уфалла арбасы гел тимердән ясалган, тәгәрмәче дә, тәртәсе дә, үрәчәсе дә, билгеле инде, күчәре дә. Ә төбенә калай җәелгән. Үзеннән бер тавыш та чыкмый, күчәре әйбәтләп майланган, үзеннән-үзе бара кебек, әле Барый абыйны да этеп бармый микән? Кечкенә балтасын да үзе ясаган, шулкадәр дә үткен, чапсаң, тимерне дә өзәр.

Ә Барый абый сөйли дә сөйли.

Чикерткәләр сайрый, кукуруз чәкәннәренең чәчләре асылынып төшкән. Берсен алып энемә тоттырдым, ашасын, баллы бит ул. Кукуруз араларында пырхылдап кошлар оча, бал кортлары безелди, күк йөзе зәп-зәңгәр.

– Анда тургайлар сайрый, – ди Барый абый, – тавышы ишетелә, кошы күренми.

Мин, күзләрем яшьләнгәнче, зәңгәр күккә карыйм, юк шул, күренмиләр. Ярар, йә кайтканда күрермен әле дигән өмет белән, уфалланы ныграк тартам, артта кала башлаганмын бит.

Имәнлеккә – буй урманга килеп кердек. Мондагы юлның матурлыгына исем китте. Япь-яшь имәннәр безне каршы ала, күрешергә теләгәндәй, нәни ботакларын суза, урманга кадәр озата барырлар дисәм, тиздән каен теземнәре башланды, алар биегрәк.

– Тиздән үсәрләр, – ди Барый абый. – Безнең каеннар бигрәк ак. Ни Мәскәү янында, ни Балтыйк буенда мондый каеннар очратмадым. Туган як каеннары булганга актыр инде ул. Ә нимесне куып күп юл үтәргә туры килде.

Әйе шул, Барый абыйның сугышта катнашканын мин беләм. Күкрәге тулы медаль. Безнең урамда фронтовиклар унау алар, беркөнне малайлар белән бәхәсләшеп тә утырдык.

Урманга килеп кердек.

– Әнә авызын ачкан каз, – дип күрсәтә Барый абый. Чыннан да, өрәңге ботагы каз авызына шулкадәр охшаган, минем авыз да ачылган килеш кала. Агачтан агачка сикергән тиенне дә, имән ботагы куышындагы кош оясын да, бер генә агачны да күрсәтми калмый Барый абый. Әнигә сөйләрлек әйберләр күбәя. Энемнең урманга беренче менүе, аңа бик кызык, бер сүз эндәшмәсә дә күренеп тора, үтә бер җитезлек белән чалбарын күтәреп куюы да шул турыда сөйли.

Сандугач аланына туктыйбыз гына – Барый абый җиләк ашарга куша. Үзенә дә җыеп бирдем. Ул уфаллаларны йөк төяргә җайлап куйды да себерке җыярга керештек. Энем һаман җиләк ашый, чәчәк җыя, әнигәдер инде. Мин юкә ботакларын пәке белән кисәм дә өемгә салам. Өйгә кайткач, әтинең солдат каешын эләктерәм дә Барый абыйга чабам.

Барый абый алмый.

– Мин сиңа менә бу тимерне бирәм, – дип, мин аңа яссы тимер кисәге сузам.

– Менә монысын алам, рәхмәт. Мин бу тимердән сиңа бәләкәй балта ясап бирермен.

Шундук алачыгына китәбез, учак кабызабыз, тимерне җылытырга куябыз. Ул ап-ак булып кыза. Барый абый аны келәшчә белән эләктереп ала да сандалга куя, яратып кына кыйный башлый. Миңа да бер бәләкәй чүкеч табыла, ул күрсәтеп тора, мин сугам, без балта ясыйбыз. Суынган тимерне тагын кыздырабыз, тагын кыйныйбыз. Әнекәй генәм! Сөйкемле генә килеп чыга үзем, ә юк, Барый абый белән бергә ясаган балта!

Могҗиза бит бу! Урамда аунап яткан гади тимер кисәгеннән Барый абый миңа үзенеке төсле балта ясады. Агач сап куйды. Мин кайрак әйләндерәм, ул балта кайрый. Ялтырый балта, кулга елыша. Түтәсенә «Г. Барый» дип тамга салынган балтаны тантаналы рәвештә минем кулга тапшыра. Мин, бүләкне тотып, күккә сикерәм! Ул минем баштан сыйпый. «Их, аның да минем кебек малае булса икән, бергә уйнар идек», – дип уйлыйм мин. Әни аңа 30 яшь ди бит, әнә Чегән Хамисы 16 да өйләнгән.

Кич белән мин юрган астына әти каешын алып ятам, кул белән тотып карыйм. Чыннан да, ул җылы, әти тәненең җылысын саклый икән. Әтине сагынудан мин әкрен генә елыйм, энем аркага төрткәнгә дә борылып карамыйм, юкса, елаганны күреп, әнигә әләкләр. Ә әни, әтине искә төшергәндә, йөрәк авазы кычкыртып егылып китә. Әйе, мин тавышсыз гына елыйм: «Әти дә Барый абый кебек әйбәт булгандыр», – дигән уйлар белән онытылам, ераклашам, югалам.

Бүген Барый абый мине Яке елгасына печәнгә алып менә. Шуңа иртәрәк кузгалам, энем йоклап кала. Мин кайткач, ияртмәгәнгә үпкәләр инде. Әле кулыннан эш килми шул.

– Барый абый! – дип кычкырам мин. Ә ишегалдыннан:

– Хәзер, – дигән тавыш ишетелә.

– Йә, нихәлләр соң, энекәш, кәефләр ничек? – дип, Барый абый килеп чыга.

Капка келәсен элә дә, Исхак абыйлар чатыннан урманга менеп китәбез.

Кала сулда Банутти исәнләшеп, кала уңда Бибитти баш селкеп, кала уңда Васыйл абый ым кагып.

Басу юлына чыгабыз. Клевер шау чәчәктә. Менә бу печән ичмасам! Клевер башларын өзеп алам да, чәчәкләрен тартып чыгарып, балын суырам. Менә бу печән ичмасам! Ләкин бу печән безнең малларга эләкми шул, бу – колхозныкы.

Бәрәңге басуына җитәбез.

– Авылда беренче тапкыр бәрәңге утыртканда, сабактагы яшел алмасын ашап үлгән кешеләр дә булган, ашый күрмәгез, агулы нәрсә, – ди Барый абый. – Мин дә бәрәңгемне күмдем, шифалы яңгырлар да яуды. Алла боерса, булыр, әни дә шулай ди.

Әйе, Камәр әбине беләм, бик тырыш кеше, гел эшләп кенә тора.

– Камәр – ай дигән сүз. Шәп бит, энекәш, ай. – Барый абый көлеп җибәрә. – Куша белгәннәр элек, чын исеме Шәмсекамәр бит – кояш һәм ай дигән сүз.

Бу Барый абый белән йөрсәң, әллә нәрсәләр белерсең. Ул күктәге карганың да, урманның, балтаның, хәтта кулның да нимесчә исемен әйтеп бара. Кинода нимесләрне күрүгә, сөйләшүләрен ишетүгә, минем ачу кабара, ә Барый абыйга ачу килми, әйдә, сөйләшсен, көлсен.

Яке елгасына килеп җиттек, каеннар арасына кереп югалдык, салкын чишмә күзләренә карадык, җиләкләрнең йөзләреннән үптек. Кукы, кузгалагы, баллы көпшәсе белән сыйландык.

Бүген мине Барый абый печән чабарга өйрәтте, азапланып бетте, ләкин тырышты, һәр хәрәкәткә сөенде, мине кочаклап алгалады. Бары әти кеше генә малаен шулай яратадыр, шундый сабырлык белән өйрәтәдер.

– Өстән бәреп чапма, – ди ул, – көче җитмәгәнгә, хатын-кыз шулай чаба. Чабылмаган печән кырыенда камылны биек калдырма, икенче чапканда, үзеңә кыен була. Чалгыңны астан йөрт, күтәрмә, печәнең күп чыкмаячак бит. Тезмә астың чабылмый калмасын. Әйдә, сынап карыйк әле.

Минем тезмә астында чабылмыйча калган үләннәр җитәрлек икән. Өйрәнәм шулай әкренләп. Инде күлмәк тә, майка да печән өстенә очты. Тир ага да ага. Ә шулай да өйрәнергә кирәк, минем Дөлкәфилнеке кебек әтием юк шул.

Ничек кайткан да сизелмәде дисәм, дөрес булмас. Тауларда Барый абый арбамны тартышып менә. Бераз баргач, арыдым дигән булып ял итә, сизеп торам, минем өчен инде. Кесәсеннән алма алып бирә, алманы арыш ипие белән сыптырам гына. Аның тәмлелекләре!

Кайтып та җиттек. Барый абый ишегалдына кереп кала, мин, тагын өч өйне узып, үзебезгә борылуга, мине көтеп утырган энем, йөгереп барып, капка ача. Үпкәлисен оныткан.

Ай-яй печәне! Үзе күп, үзе җиләк кенә. Бүген әни дә себерке алып кайткан көндәге шикелле еламады. Ияләнә, ахры, елмаеп кына тора. Әнигә чәчәк, энекәшкә җиләк сузам, куян күчтәнәче.

Печәнне аралаш тезгән колгаларга таратабыз, бездә бүген чәчәк исе, җиләк исе. Чалгыны чоланга, арбаны күләгәгә куям, бүкәне кибеп кигиләре бушамасын, карап торган бер уфалла бит. Шунда гына бик нык арыганлыгымны тоям. Ә үзем сөенәм: әни миңа туйдыручым диде.

Кайнар бәрәңге белән салкын катык ашыйбыз. Сыер асрамасак, каян алыр идең сөтен, маен, ә энем сорап йөдәтер иде… Ул аны-моны белми, аңа китер генә.

Яке елгасын да күрсәтте, печән чабарга да өйрәтте. Яшәсен Барый абый!

Әнидән ун ат йөге утынга акча алып, биш юлын гына китергән Хәллә Шәфыйгын нишләтергә икән? Без бүген ул китергән утынны кисәбез, ярабыз, өябез. Туры агачлар келт-келт итеп кенә тора. Ә ботаклары мине дә, әнине дә санламый. Шулай да ул тумраннарны без чыгарып ташлый алмыйбыз, юк, алайса, кыш чыгарга утыныбыз җитмәячәк. Моны күреп торган Барый абый өеннән калун балта, кувалда, тимер чөйләр алып керде. Мин азапланган тумраннарны тетеп кенә ата. Ә каралып беткән ямьсез бүкәннәрне ярганда:

– Фашистлар да чыдамады безгә, сез генәме соң? – дип көлеп җибәрә.

Мин ул ярган утыннарны өеп барам. Барый абыйның көченә, осталыгына сокланам, мәзәкләреннән шаркылдап көләм.

– Менә бу тумраннарны су буена төшереп атсаң, кемгәдер комачауларлар иде. Күмер яндырсаң ярый да, аңа урманнан метрлы тумраннар ташыйлар, моңа калмаган. Ә миңа физзарядка. Рас! – ди ул, тәпән зурлыгындагы тумранны бүкәнгә бәреп. Тумран икегә аерылып, өч-дүрт адым читкә барып төшә, мин йөгереп барып, алып килеп бирәм.

Кичкә таба утын ярылып та бетте. Болай булгач яшәргә була.

– Ачуланмасаң бетердек без моны, Хөснурый, – ди Барый абый.

– Ничекләр рәхмәт әйтим инде сиңа, Барый? – ди әни.

Бик кыстагач кына, Барый абый өйгә узды. Мин беләм: авылда берничә кешедә генә шикләнмичә ашый ул. Шул өйләрнең берсе – безнеке.

– Ул пычрак тәреләргә ашарга кермәдем әле, – дип сөйләнгәнен үзем ишеттем.

«Ул яманлаган кешеләр дә чиста бит инде», – дип уйлыйм мин. Ул чагында чисталыкның йөз төрле булганын белми идем шул. Моны Барый абыйның өендә була башлагач кына төшендем.

– Икенче сыныкны да ашасам инде? – ди ул.

– Нишләп санап утырасың, Барый? Үпкәләтәсең бит, – дип өзгәләнә әни.

– Юк, юк, өченче сыныкны ашамыйм, – ди ул,  – балаларыңа ашат, икәү бит алар синең. Миңа күп була. Ә  дучмагың уңган, булдырасың, ичмасам. Менә Горький шәһәрендә пулемётчылыкка укыганда, бер үзбәк бар иде, тач шушы Фазлый абый инде, менә ул күзикмәкне тәмле итеп пешерә иде, ләкин синнән шәп түгел. Хөснурый, бик рәхмәт, зыян китердем инде, – дип, ишеккә таба чигенә ул.

– Нишләп юкны сөйлисең?! Булмаганны! – ди әни. – Нинди генә рәхмәтләр әйтсәм дә аз инде сиңа, Барый.

Барый абый эш коралларын җыйнап кайтып китә. Җан көеге булып урын алып яткан тумраннар вакланып, ике әрдәнәгә өелеп кала.

Бу изгелеккә әнинең күзләре дымлана.

– Менә, ичмасам, кеше, үрнәк ал, улым.

Ә мин Барый абыйны белмимме соң инде, ул әле миңа әллә нәрсәләр өйрәтер, әллә кайларга алып барыр, Алла боерса.

Еллар үтә. Кышкы озын кичләрдә безнең өйгә домино уйнарга җыелалар. Вәккас абый белән Сөнгатулла абый килә, әнинең ахирәте Разия апа төшә, күршедән Вагыйзә апа һәм, билгеле инде, Барый абый керә, авылның иң зәһәр доминочысы.

Кыза уен, сибелә мәзәк, өй гөр килеп тора, ә безгә күңелле. Мин көндездән үк дәресләремне әзерләп куям, энем Илсур да шулай итә. Без инде уфалла тартмаслык малайлар түгел, тормыш безне чыныктырды. Барый абый да, әни дә тормыш итәргә өйрәттеләр. Җилкәләр әкренләп киңәя, мускуллар ныгый, башлар да кечерәебрәк күренә, элекке кебек кабак баш түгел. Гәҗит-журнал укыйбыз, менә хәзер дә кулларда китап.

Ә өстәлдә уен кыза. Барый абый Вагыйзә апага домино алдыра.

– Үләм! – ди, Вагыйзә апаның кулына алган доминосы сыймаганны күреп сыгыла-бөгелә көлә, сабыйларча сөенә.

Чүпли доминоны Вагыйзә апа, алган саен әле алты да алты, әле биш тә биш. Үзе: «Матурлары керә, матурлары», – дип такмаклый.

– Үләм! – ди Барый абый. – Миндә генә икән бит ул, берне куям да саныйбыз.

Вагыйзә апа кәҗә кала, аны кәҗә итеп өстәл астыннан чыгаралар. «Ми-ки-ки-ки!» – дип кычкырталар.

Аннан парлап уйнарга керешәләр, монысы инде хәтәр. Сөнгатулла абый белән Барый абый, Вагыйзә апа белән Вәккас абый уйный. Әни белән Разия апа куян мамыгыннан шәл бәйлиләр. Сүзләре гел уен-көлке тирәсендә.

– Менә, Барый җаным, – дип башлап китә Разия апа,  – унбишенче шәлем, күгәргән шарикларыңны тәгәрәтеп, күпме акча җыйганымны чутлап чыгар, син башлы бит, карт шайтан, кайчан аласың син мине? Менә алдым, менә артым, – дип, Барый абый янында бөтерелә, өстәл тирәли, кием күрсәтүчеләр кебек, бер уйнаклап килә.

– Кит аннан, җүләр тәре, – ди Барый абый, – кызың бар бит синең.

– Кияүгә бирәбез аны. Бүрек атсаң егылмый инде ул хәзер. Бабай булып, сыйланып кына йөрерсең, җаныкаем. Түрдә көзге урынына гына утыртам да мин сине күзеңә карап кына торам. Соң, җаным, – дип, Барый абыйга сырпалана Разия апа, – мин бит кызлардан да артык. Мине ярсаң, өч кыз чыга. Аннан мине алсаң, түшәк-ястык та кирәк түгел. Мин түшәк тә, ястык та, юрган да…

Көлә башласа туктый алмый торган Вәккас абый шаркылдый:

– Акча чыгымы да булмый икән, ал, Барый абый, ал, – ди ул.

– Урманда локомотивта эшләвемне дә ташлыйм, гел сине тәрбияләп кенә яшим. Саргайтма, ябыгып бетәм бит инде, – дип тезә Разия апа.

– Үләм! – ди Барый абый. – Хөснурыйның ишегенә көчкә сыясың бит, чак чуртан.

Уен дәвам итә. Берзаман Барый абый:

– Встать! – дип кычкырып, буш та буш белән кәҗә калдыра.

Әни чәй китерә. Барый абый:

– Тукта, Хөснурый, суынсын әле, – дип, чәен кырыйга алып куя.

Вәккас абый, Барый абый күрмәгәндә, ул чәйне алып эчә. Бераз торгач, Барый абый чәйгә үрелә.

– Суытканнар, – дип шаркылдый Вәккас абый.

– Менә кичә Мамадыштан концерт килде бит әле, бер кыз җырлады, фамилиясе Конюхова, әтисе конюх микәнни аның? – дип көлә Барый абый. – Билләһи, әйт әле, Хөснурый?

– Шулайдыр, Барый, – дип елмая әни.

Барый абый доминоны чын йөрәктән уйный, җиңелгән көннәрдә аптырап, борчылып кайтып китә. Көннәрдән бер көнне мин аның:

– Разия сөйләшә дә ул, ошамый ул миңа. Алсам, сине алыр идем әле, Хөснурый, син чиста да, уңган да, ләкин синең дә ике малаең бар шул, – дип, авыр көрсенеп чыгып киткәнен ишеттем.

Барый абый әнисе белән генә яшәде. Камәрти урын өстенә менгәч тә, кайбер кеше кызларыннан да күрмәгән кадер-хөрмәт күрсәтте. Чисталык, пөхтәлек саклады. Җаны теләгән ризыкны пешереп ашатты, киемнәрен юды. Беркайчан да без аңардан зарлану ишетмәдек. Телендә гел әнисе булды. Ул каты авырган көннәрдә көлмәде, безгә дә килмәде. Кара коелып йөрде. Камәртине саклады. Күтәреп, мунчага алып барды, сеңлесе Гандәлиф юындыргач, күтәреп алып чыгып, мамык түшәгенә салды.

– Улым, мин сиңа мәңге риза-бәхил. Мине килен кыерсытыр дип өйләнмәдең, үз бәхетеңне кыйдың. Инде хәзер мин китәм, үзең генә каласың. Бала сикертер чагың узып бара, нигезне җилгә калдырмыйк. Өйлән, улым, Алла хакы өчен өйлән – васыятем шул сиңа, – диде Камәрти.

Бер сүз дә дәшмәгән Барый абый. Әнисенең иңбашын тотып торучы сеңлесе, абыйсы күзеннән бер тамчы яшь тамуга, кулын ток суккан шикелле тартып алган. Шулай кайнар булды микәнни соң абыйсының бер тамчы күз яше?

Барый абый озак еллар буена тимерчелектә эшләде. Колхоз эшенә дә җитеште. Аннан кешеләр ат дагалатырга, арба күчәрен ялгатырга килә. Нечкә эшләр, ул гына эшли ала торган эшләр – барысын да булдырды. Тимернең җанын тойды, ахры.