Şəhid Ənvər Paşa

Paylaşma planının ortaya çıxması, vətənpərvər zabitləri özündən çıxarmış, nə ediləcəksə, bir an əvvəl edilməsi lazım olduğu fikrini qüvvətləndirmişdilər. Bir tərəfdən də gözlər Almaniyaya çevrilir; tək ümid orada qalmışdır. Sultan Həmid, Sədrəzəmini Alman səfirliyinə göndərərək nə düşündüklərini öyrənməyə çalışır.

Ənvər bəy dağa çıxır

Ənvər bəy Monastıra gələndə Sarayın kəşfiyyat işlərinin möhkəmləndiyini və artıq ondan da şübhə edildiyini anlyır. Ümumi müfəttiş Hilmi Paşa, Nazim Bəyin yoldaşı olan bacısını Selanikdən İstanbula aparması üçün əmr gəldiyini və bu səbəblə ona icazə verildiyini söyləyər. Ənvər bəy şübhələnir. Bu vaxt topçu alayı müftisi və zabitlərindən Hacı Nazmi bəyin İstanbula sorğuya çağrıldıqları və təşkilat barədə xəbər verdikləri şübhəsi doğulur. Müfəttiş Paşa Ənvərə yol pulunu verib, bacısını da götürərək tez bir zamanda İstanbula getməsini söyləyir. Ənvər bəy Selanikə gəlir. Burada iyunun doqquzunda “Qışla Meydanı”na baxan evlərinin üst mərtəbəsində Mərkəzi-Ümumi toplanır; İstanbula gedib-getməməsi müzakirə edilir. Sonunda, getməməsi və dağa çıxması qərarı verilir. "Lakin gününü hələ təyin edə bilməmişdik."

Reval görüşməsinin baş tutduğu gün, Ənvər bəy, hərbi formasını soyunaraq dağa çıxacaq və ətrafında yığacağı Osmanlılarla Sultan II Əbdülhəmid Xanı Hökuməti elan etməsi üçün məcbur edəcəkdi. Selanikdədir; Fəthi Bəy, "Bu işdə ilk addımı atmağı Allah sənə nəsib etdi, – demişdi, – bu addımı atdıran Allaha tam təvəkkül ilə mən də irəliləyəcəkdim".

Mayor Ənvər silahlı qiyamı elan edir.

"İyunun on iki və on üçüncü cümə axşamı və cümə günləri arasındakı gecədə artıq Selaniki, ailəmi, maddi gələcəyimi tərk edərək, yalnız xalqdan bir fərd kimi, Hökumətin bütün qüvvəsinə qarşı açıq-aşkar silahlı olaraq üsyan elan edirdim. Lakin əvvəl Allaha və Peyğəmbərə sonra da Cəmiyyəti-mizin Təşkilatına Hökumətin zülmündən bizar olan millətə güvənim tam olduğundan vətənin gələcəyini çox parlaq görür, bunun üçün mənim maddi olaraq qaralan gələcəyimin zülmətinə əhəmiyyət vermirdim".

Mindiyi avtomobil gecənin qaranlığında Monastıra doğru yola çıxır. Belə davam edir:

"Vardar qapısından çıxarkən nişanlarımı sökdüm. Bir az kədərliydim. Bütün köhnə xəyallarım yaxşı, böyük bir əsgər olmaq idi. Halbuki bu andan etibarən artıq bir heç idim. Kim bilir harada və hansı güllə ilə vurularaq kim bilir haralarda qalacaq və üsyankar deyə bir küncə atılacaqdım".

Yenə də bəzilərinin onu anlayıb arxasından bir fatihə oxuyacağına ümidi vardır.

Fəthi Okyar deyir ki, Ənvər bəyin dağa çıxması ayrı bir xüsusiyyət daşıyırdı. "Beləliklə, orduların ən həyati mihraklarında olan qərargah zabitlərinin hərəkatı başlayırdı." (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 11)

Yenicəyə gəlir. Burada Karacaovadakı əmisi kolağası Xəlil bəyə xəbər göndərərək onu qarşılamasını istəyir. Xəlil Bəy kiçik bir birliklə gəlir.

"On nəfərlik bir atlı birliklə ulduzlu bir gecədə Yenicəni tərk etdim… Bütün təchizatım mükəmməl idi. Bir vaxt şiddətlə izlədiyim üsyan dəstələrinin rəislərinə bənzəmişdim. Hökumət nəzərində artıq onlarla eyni idim".

Ənvər bəyin yazdığına görə İstanbulu hökumət elanına məcbur etmək üçün ən kəsə yolun, ümumi bir qiyam olduğunda qəti bir qənaəti vardı, amma Mərkəzi-Ümuminin bu mövzuda qəti bir qərar və planı yox idi.

Karacaovada Teymur bəyin fermasına enirlər. Yenidən paltar dəyişdirir.

"Silahlarımı, paltarlarımı çıxardım. Ağ potur, qırmızı qurşaq və mintan, fəs, rəngli fermele – bir növ plaş – ilə artıq tamamıyla bir Kayalarlı Türk ağası olmuşdum. Adım da Əhməd dayı oldu." (Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 98)

Buradaykən onun qədər qorxusuz və döyüşkən başqa bir Osmanlı zabiti Resneli Niyazi bəyin də dağa çıxdığı xəbərini alır. Niyazi bəyin Monastır ətrafında lazımlı təsirini düşünərək özü Tikveş tərəfinə yönəlir. Uzun və yorucu bir dağ yoluna girir. "Artıq Bolqar qiyamında fövqəladə ziyana səbəb olmuş olan və Bolqar dəstələrinin yolu olan qayalıqla meşələrə girmişdik. Dəstəmiz iyirmi adamdan ibarət idi. Birliyimiz səssizcə dar yolda irəliləyirdi." Tikveşə çatırlar.

Ənvər bəy fərdi gələcəyi baxımından gəmiləri yandırmış və irəli atılmışdır; ancaq, ailəsi haqqındakı tərəddüdləri onu rahat buraxmır. Tikveşə gələn Kolağası Mustafa Kamal o gecə orada qalır və özünə bir neçə məktubla birlikdə Selanikdəki Mərkəzi-Ümumi tərəfindən Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyətinin Rumeli ümumi müfəttişi təyin edildiyinə dair bir sənəd verir. Məktubların biri anası Aişə xanımdandır; "Ənvərim, başladığın işi bitirmədən dönsən sənə südümü halal etmərəm!.." deyir. Bacısı və atasından gələn digər məktublar da onun hərəkətini təqdir etməkdədir. Ənvər bəy rahatlaşır, bütün yüklərindən xilas olur; "Artıq düşünəcək başqa bir şey qalmamışdı." Tarixçi deyir ki, Ənvər bəy kimi bir insan, əgər belə bir məktub alarsa, artıq onu dünyada məğlub edəcək hər hansı bir qüvvət yoxdur.

Ənvər bəy hələ o günlərdə, 3-cü Ordu içində adı çəkilən, özünə güvənilən bir insan olaraq xatırlanmağa başlamışdır. Özü kimi dağa çıxan Resneli Niyazi Bəy ondan böyük güc aldığını söyləyir:

"Xüsusən, Ənvər bəy kimi əfkarı-cəmiyyətin ən qüvvətli naşiri sayılan və “hərb-ü darp”da fövqəladə ləyaqəti bilinən bir qərargah zabitin, üsyana qalmaq cəhdinin şərəf və xidməti ucaldacağı düşüncəsi hamımızı sevinc və fərəhlə doldurdu… Kədərli və pessimist zamanlarımızda, bizi coşduran sözlər, ciddi rəftarlarıyla coşdurub təsir edən bu nadir və hər anlamında mükəmməl olan Ənvər bəy idi". (Hatıratı Niyazi, s. 115)

Ənvər bəy qiyam bəyannaməsi yayımlayır:

"Möhtərəm vətəndaşlarım!

Mebusan Məclisinin dağılmış olması səbəbindən, otuz ildən bəridir məmləkətdə hökm sürərək bir çox namuslu vətən övladının məhvinə və bir çox ailələrin çırağının sönməsinə səbəb olan despotizm idarəsi, son zamanlarda yenə şiddətini göstərməyə başladı. Onsuz da başlı-başına idarə nəticəsi olaraq bir çox qiyamlar içində qana boyanan vətən və millətimizi tamamilə zəiflədərək yaxında məhv edəcək olan bu istibdada nəhayət vermək lazımdır.

Mən, bu istibdada qarşı millətimin haqlarını mühafizə üçün hər şeyimi fəda etdim. Lazım olsa, bu uğurda həyatımı da əsirgəməyəcəyəm.

Siz, ey vətənin namuslu və lakin hər şeydən xəbərsiz olan övladları! Sizin də mənimlə bu yolda getmənizi və ya bu işdə tərəfsiz qalmanızı diləyirəm.

Əleyhimə hərəkət edəcək olanların görəcəkləri zərərlərin maddi və mənəvi məsuliyyəti özlərinə aiddir! Yaşasın vətən, yaşasın millət!

“Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin Rumeli Teşkilat-i Dahiliy-ye və Kuve-i İcraye Müfettiş-i Ümumisi və Osmanlı Erkan-i Herbiyye mayoru Ənvər"

Kəndlərdə təşkilatlar qurmaq üçün bir idarə heyəti hazırlayır. Timyanik kəndindən başlamaqla kəndliləri təşkilata and içdikdən sonra götürməyə başlayar. Adem Ağanın evində kənd imamı və Adem Ağa da yanında olduğu halda, mərasim keçirilir. Ənvər Bəy burada bir ovçu batalyonu qərargah mayoru formasındadır, kəndlilər qarşısındakı çıxışı və sonrasını belə danışır:

"Bilirsiniz ki, indiyə qədər bir çox yerlər əlimizdən getdi. Dunay vila-yəti, Bosniya nə oldu? Oradakı əhalinin canlarını qurtarmaq üçün mallarını buraxaraq qaçdıqlarını bilirsiniz. Bunlar nə oldu? Gəldilər, bu yerlərə sığındılar. Lakin əksəri aç və çılpaqdır. Baxın indi bizim də başımıza bu bəlalar gələcək. Hökumətin məsuliyyətsizliyindən, görürsünüz əcnəbi zabitlər gəldi. Sabah, o biri gün buraları, biz işimizi görə bilmirik deyə parçalamağa cəhd edəcəklər. O vaxt biz nə olacağıq?

Artıq bizim üçün gedəcək yer yoxdur. Dənizə töküləcəyik, yaxud düşmənlərin ayaqları altında tapdalanacağıq. Belə zamanda arvad kimi ölməkdənsə işlərimizi düzəltmək üçün kişi kimi indi ölməyi gözə almaq yaxşıdır, deyilmi? Əgər biz belə çalışsaq, həm müvəffəq ölərik, həm də qalanlarımız rahat olar; övladımız bizə rəhmət oxuyar.

Nəyi düzəldəcəyik bilərsinizmi? İstanbuldakı idarəetməni. Çox yaxşı bilərsiniz ki, İstanbulda bir çox məmurlar, heç bir iş görmədikləri halda, minlərlə lirələr alırlar. Xəfiyyələrə minlərlə lirələr boşuna verilir. Buna görə bir çox evlər yıxılır. Sizin ayaqyalın, başı açıq çalışaraq əkdiyiniz əkinlərdən alınan pullar hamısı belə gedir. İstanbula gedənləriniz bilərlər ki, orada on yaşında uşaqlara miralaylık verilir. Kimin vecinədir, sizin Tikveşli müəllim yüz əlli lirə maaş alır; qardaşı oxumaq-yazmaq bilməzkən Məclisi Maarifdə əlli lirə alır? Halbuki bu pullar nə olacaq? Hanı yollarınız? Hanı məktəbləriniz? Əsgərə göndərdiyiniz uşaqlarınız, qardaşlarınız çırıl-çılpaq dağ başlarına qaçır, ölür. İstanbudakılar isə zövqü səfalarındadır. Məhkəməyə getsəniz müşkülünüzə baxan olmaz. Baxın bolqarlara, bu qədər ölürlər, yenə çalışırlar. Hökumətdə məmurlar onların işlərini görür, lakin sizə baxan belə yoxdur. O halda onlara baxaraq biz də çalışaq. İstanbuldan bu əhlikef idarətməni devirək.

Padşah Həzrəti peyğəmbərdən ağıllı deyil! Elə isə, Peyğəmbərimiz əfəndimiz müşavirə etmədən bir şey etməzdi. Həmişə səhabəsi ilə məsləhətləşərdi. Biz bundan uzaqlaşdıq. Otuz il əvvəl toplanan Məclisi İstanbulda dağıtdılar. Biz işdə, yenə bu Millət Məclisinin toplanmasını istəyək. Beləcə, verdiyimiz pulların haralara getdiyini soruşacaq vəkillərimiz olsun. Bunlarla məsləhətləşmədən Padşah özbaşına elə hər istədiyini etməsin. Belə olsa ədalət olar. Ədalət olan yerdə də, din, vətən, millət salamatlıq olar. Bir də xristianlar torpaq qardaşlarımızdır. Dinimizcə onların haqqını qorumaq bor-cumuzdur. Bunu bilək. Onlarla əməkdaşlıq içində çalışaq. Hamımız xoşbəxt olaq. Münafiqlərin sözlərinə qapılmayaq. Anladınızmı?

Yoldaşlar!

Baxın, məni görürsünüz. Mayor idim. Anam, atam, qardaşlarım var. Hamısını tərk etdim. Mən bu iş üçün çalışacağam. Siz də mənimlə birlikdə ölənə qədər canınızla, malınızla çalışacağınıza söz verirsinizmi?

Kəndlilər bir ağızdan:

– Veririk…

– Əgər içinizdə sözünü tutmayan və yaxud xainlik edən olsa, bu gördüyünüz bıçaq və rovelverlə öldürülsəniz, qanınızı halal edərsinizmi?

– Edərik.

– And içirsinizmi?

– İçirik. undan sonra kəndlilər sağ əllərini “Quran-i Azimü'ş-şan”a və sol əllərini rovelver və bıçaq üzərinə qoyaraq “İsm-i Cəlalı” təkrar edərək keçirdilər”.

İyirmi yeddi yaşındakı qiyamçı Osmanlı zabiti Tikveşdə bu təhrik edici nitqi söyləyərkən tək deyil. Kolağası Niyazi bəy də Monastır dağlarında eyni sözləri təkrarlayaraq Təşkilati genişlətməkdədir. Ətraflarındakı insanların sayı getdikcə artmaqda, ətraf kəndlərin seçilmiş adamları da təşkilata qəbul edilməkdədir. Bir tərəfdən də “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti” “Dersaadet”ə teleqraflar göndərərək hökumətin elanını istəməkdədir. Bu ərəfədə Selanikdəki bir qəzetdə, mayor Ənvər bəyin itkin düşdüyü və “Gənc türklər” tərəfindən öldürülmüş ola biləcəyi istiqamətində bir xəbər çıxır. Ənvər bəy dərhal Avropa qəzetlərinə bir məktub göndərərək öldürülmədiyini, Hökumətin elanı üçün dağa çıxdığını bildirir. Müfəttiş paşaya da vəziyyətini və niyyətini bildirən bir məktub göndərir.

Selanik mərkəz komandiri Nazim bəyi vuran Mustafa Nəcib, Ənvər bəyin əmisi Xəlil Bəy və leytenant Məlik bəy də postlarını tərk edərək dağa çıxır, Ənvərin yanına gəlirlər. Ənvər bəy bir silahlı qüvvələr idarə heyəti hazırlayır və buna görə qüvvələr yaradılmağa başlayır. Şövkət Süreyyanın söylədiyinə görə, Ənvər bəy qabaqcıl zabitləri yanına çəkərək, lakin əsgərləri qarışdırmadan xalq qiyamı etmək istəyir. Özü də xatirələrində Selanikdəki Mərkəzi-Ümumiyə, avqustun ortalarına qədər gözləmək mümkün olsa, ümumi bir xalq qiyamı etməyi təklif etmişdir. "Tikveş qəzasındakı iyirmi beş min müsəlman əhalinin kamilən hazır olduğunu bildirmişdim", – deyir. Keçən zaman ərzində zabitlərlə də əlaqəsi olmaqla birlikdə əsas etibarilə xalqı cəmiyyət ətrafında təşkilatlan-ırmağa çalışır.

Saray bu qiyamları önləmək üçün hazırladığı birlikləri gəmilərlə Makedo-niyaya göndərməyə qərar verir və General-leytenant Şemsi Paşanı Monastıra göndərir. Bir neçə gün ərzində Sultan Həmidin də çox güvəndiyi Şemsi Paşanın Monastırda vurulduğu xəbəri gəlir. Saray ilə danışmış, qiyamçıları yox etmək üçün tam səlahiyyətlə mükafatlandırılmış olaraq poçtun pilləkənlərindən enib avtomobilinə minən Paşanı, ətrafındakı alban gözətçi qüvvələrinin arasından keçərək yaxınlaşan gənc leytenant Atif bəy, üç əl atəş açaraq vurmuşdur. Meydan qarışmış, silahlar açılmış, bir qiyamət qopmuşdur, amma gənc leytenant çox soyuqqanlı bir şəkildə aradan çıxmş və ələ keçməmişdir. Gündüz işlənən və şübhəlisi tutula bilməyən bu cinayət hər yanı sarsıdar.

Resneli Niyazi də birlikləriylə Monastıra enərək Ordu Müşiri Tatar Osman Paşanın evini mühasirəyə alır və Paşanı dağa qaldırar. Monastır qubernatoru Hifzi Paşanın, "Monastırda məndən başqa hər kəs “İttihadçıdır”…" dediyi ətrafda yayılır. Gözü çox qorxmuş olan Hifzi Paşa, Saraya göndərdiyi teleqrafda, "Selanik və Kosova vilayətlərinin də Monastır kimi olduğunu və Anadoludan gətiriləcək əsgərlərin, “ittihadçılar”a qarşı silah istifadə etməyə-cəklərinin xəbər alındığını" bildirir. (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, 1.c., s. 555)

Bu vaxt Ənvər bəyə Mərkəzi-Ümumidən kağız gəlir: "Ümumi üsyan baş verəcək və əgər Sultan razı olmazsa İstanbula hücum olunacaq. Tikveşdə top-lanan Mustafa Nəcib Əfəndinin əmrindəki Birinci Milli Batalyon ilə Körpülü, İştib Milli Batalyonlarıyla bir alay təşkili ilə hərəkətə hazır olmaqlı olduğum yazılırdı." (Çingiz, haqqında danışılan e. ,s.121)

Ənvər bəy, 22 iyul 1908-ci ildə yoldaşlarıyla birlikdə Körpülüyə gedir. Əmin Ağanın evinə düşür. Əsgər-vətəndaş şəhərin ağsaqqalları ilə görüşür. Cəmiyyətin Körpülü idarə heyətinə, sabahısı gün Hökumət evindən Hökuməti elan edəcəyini bildirir və hazırlıq görmələrini istəyir.

Sabahısı gün Hökumət evinin qarşısında toplanan xalq, “yaşasın millət, hökumət, azadlıq” deyə qışqırmaqdadır. Bir molla dua edir, bir bolqar keşişi bolqarca çıxış edir, Ənvər bəy də Türkcə bir çıxış edir və hökuməti elan edirlər. "Yaşasın vətən, azadlıq sözlərini hamı birlikdə təkrar etdik. Bu sırada üç top atıldı. Əsgər də salam vəziyyətində duaya qatıldı; sonra qışlalarına çəkildilər". Körpülüdə Hökumət elan edilmişdir!… Baş məmur və komandir baş verənləri ümumi müfəttişliyə bildirir. Ənvər bəy də bir teleqraf göndərir və "Xəstəni müalicə etdik", – deyir. Eyni gün ordu mərkəzi olan Monastırda, “İttihad və Tərəqqi” Mərkəz Heyəti azadlığın elanına qərar verir. Möhtəşəm bir mərasim təşkil edilir və Qərargah mayor Vehip Bəy (Paşa) bir top maşının üstündə Hökumət bəyannaməsini oxuyur. Musiqi səslənir, toplar atılır, böyük şənlik olur. Kolağası Niyazi bəy və yoldaşları da Resnedə azadlığı elan edirlər.

Sultan Həmid yorğundur və çox çətin vəziyyətdədir. Rumelidəki az qala bütün ordu birliklərində eyni havanın əsdiyini və artıq geri dönüşün mümkün olduğunu görməkdədir. Özünə sadiq görünən əsgərlərə nə qədər güvəndiyi də müəyyən deyil. Daha sonrakı 31 Mart Hərəktında də görəcəyik ki, o, Osmanlı əsgərini bir-biriylə döyüşdürməyə əsla razı deyil. Yaxşı nə edəcək? 23 Iyul 1908-ci ildə Osmanlı xaqanı ikinci hökuməti elan edir və tətil edilmiş olan Məclisi Mabusanı yığıncağa çağırır.

Zəfər Kazanılmışdır, yəni zəfər olduğu sanılmışdı. Bütün Osmanlı ölkəsində İttihad və Tərəqqinin öndərliyində şənliklər keçirilir, "Azadlıq!" şüarları eşidilir. Ənvər Bəy xəbəri Tikveşdə eşidir.

"Artıq hamımız məmnun idik. Qan tökülməyə ehtiyac qalmadan məqsədə nail olunmuşdu. Şirinlik paylandı. Jandarmaya yemək verildi. Sonra dərə kənarındakı məktəb meydanında əsgər və əhali toplanaraq hökumətin faydalarına və bundan sonra qardaş kimi yaşamaq barəsində müxtəlif dillərdə çıxışlar oldu, dua edildi".

Bu nitqlərin və Sultan Həmidin ifadəsiylə “xəyal-i şairanə”lərin nə qədər qısa ömürlü olduğunu, hətta ölü doğulduğunu “İttihadçılar” çox keçmədən anlayacaqlar. Ancaq, bədəli ağır olacaq.

Ənvər Bəy Selanikə çağırılır. Osmanlı “Tərəqqi və İttihad Mərkəzi” teleqrafında belə deyirdi: "Bu gün bütün Selanik xalqı axşam qatarı ilə təşrifinizə intizar edəcəyindən, daha əvvəl hərəkətinizin bildirilməsi xahiş olunur". Yola çıxır.

"Stansiyalar dolu idi. Gevgili stansiyasında bütün xalq çıxmışdı. Burada xalqın göstərdiyi təvəccöhə dözə bilməyərək ağladım. Qatarın hərəkətində toplar atılmağa başladı".

Qatar Selanikə yaxınlaşarkən artıq Ənvər Bəyin də havası dəyişmişdir və Selanikə enərkən azadlıq qəhrəmanı olaraq coşğun izdiham tərəfindən qarşılanacaq.

"Saat birə doğru Selanikə çatdıq. Az qala bütün Selanik əhalisi stansiyada idi: Coşğun qışqırıqlar, sevinc qışqırıqları içində qatar stansiyaya girdi.

Olduğum vaqonun içində və hələ kupemin qarşısında izdiham o qədər artmışdı ki, Qərargah zabiti Camal Bəy (Paşa), Faik bəy və yoldaşları bu kütləni önləyib məni çıxarmaq üçün çox çətinlik çəkdilər.

Nəhayət, yoldaşlarımla qarşılaşdıq, sarıldıq, öpüşdük. Faik Bəy mənə bir dəstə çiçək verdi. Lakin tam bu ərəfədə Tələt Bəy göründü. Qucaqlaşdıq və mənə ən qiymətli bir hədiyyə təqdim etdi".

Gördüyü ilk gündən sevgi duyduğunu söylədiyi Tələt Paşa ona "Qırmızı cildli bir Konstitusiya kitabı" vermişdir. Sonra onu vaqonun qapısına doğru çəkərək əlini tutub havaya qaldırır və "Yaşasın azadlıq qəhrəmanı Ənvər Bəy!…" – deyə qışqırır. Bütün izdiham Tələt Bəyin şüarını təkrar edir: "Yaşasın azadlıq qəhrəmanı Ənvər Bəy!…"

İnönü deyir ki, "Azadlıq qəhrəmanları içində ilk gündən etibarən ən çox etibar görmüş olan və sonuna qədər böyük bir sima olaraq meydana çıxan, Ənvər Paşadır". İnönü, Ənvər Bəyin bu yüksəlişində, onun hərbi xüsusiyyətlərinin yanında əxlaqi təmizliyinə də diqqət çəkir. "Ənvər Bəyin şöhrəti tək qəhrəmanlığından gəlmirdi; yaxşı bir qərargah zabiti olaraq qəbul edilir və xüsusilə, şəxsi əxlaq baxımından nümunə olan üstünlükləriylə hörmət görürdü." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 48)

Mayor Ənvər Bəy burada qısa bir çıxış edir:

"Vətəndaşlar!

Mənə qarşı göstərilən bu sevgiyə təşəkkür edirəm. Mən buna layiq olmaq üçün bir şey etməmişəm. Hər Osmanlı övladının sevə-sevə yerinə yetirməyə çalışacağı bir vəzifəni taleh mənə verdi. Əgər bunu haqqıyla yerinə yetirə bildimsə, bu mükafat mənə kifayətdir. Həmd olsun, Hökumətə qovuşduq. Azadlığımızı aldıq. Lakin bununla vəzifəmizin bitmiş olduğunu sanmayaq. Əsl çətinlik bundan sonra başlayır. Yüksəlmə yolunda atdığımız bu ilk addımı müvəffəqiyyətlə davam etdirmək üçün çox çalışmaq, diqqət yetirmək lazımdır. Xüsusən, bundan belə müsəlman və qeyri-müsəlman bütün vətəndaşlar birlikdə çalışaraq azad millətimizi, vətənimizi daim yüksəklərə aparacağıq.

Yaşasın millət! Yaşasın vətən!"

İzdiham təkrar edir: "Yaşasın!"

Mayor Ənvər Bəy artıq siyasətin tammərkəzindədir.

Köhnə xəstəlik: əsgər və siyasət

Osmanlı Dövlətinin öz xüsusi quruluşunda, bəzi təşkilatlar arasında xüsusi əlaqələr meydana gəlmişdir. Bunlardan biri üləma ilə kapıkulu, xüsusilə, yeniçərilərin əlaqələridir.

Bilindiyi kimi, taxt-tac Padşahındır; bütün səlahiyyətlər onda toplanmışdır. Bu təməl qanunun tətbiq olunmasında zaman-zaman bəzi problemlərlə qarşılaşılmaqdadır.

İlk problem səltənət varisliyinin qəti şəkildə qanunla müəyyən olması səbəbiylə padşah övladları arasında çıxan səltənət savaşlarıdır. Bu cür mübarizələrdə, hər cür silahlı güc, bu döyüşün bir tərəfi ola bilməkdə və nəticə dəqiqləşənə qədər qarşıdurma davam etməkdədir. Fateh Sultan Məmməd Xanın məşhur qardaş qətlinə icazə verən qanunnaməsi və sonrakı yüz illərdə varisliyin “əkbər övlada” aid olması ilə bu mübarizələr sona çatmışdır. Ancaq on doqquzuncu əsrə gələnə qədər, padşahların dəyişməsində və zaman-zaman taxtdan endirilməsində mərkəzdəki güc olaraq Yeniçərilərin payı olmuşdur. İldırım Bəyazid Xan sonrası çəkişmələr bir tərəfə buraxılsa, əyalətdəki sipahilerin bu proseslərə çox da müdaxiləsi ola bilməmişdir.

İkinci problem hüququn üstünlüyü qanununa bağlı olaraq, padşahın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması ümumi çərçivəsindən doğulur. Osmanlıda üstün hüquq İslam şəriətidir; padşah bu çərçivənin xaricində qərarlar verə bilməz, hərəkət edə bilməz. Osmanlı protokolunda baş nazirlə eyni sırada və lakin mənən ondan da irəli olan, alimlərin rəisi Şeyxülislamın başında olduğu Təşkilatın bir funksiyası da, qərar və qanunnamələrin Şəriətə uyğunluğunu yoxlamasıdır. Bu mətnlər, Şeyxülislamlıq tərəfindən nəzarət edilib, üstün hüquq olaraq qəbul edilən qaydalara uyğunluğu təsdiqləndikdən sonra qüvvəyə minirdilər. Prof. Ömər Lütfü Barkan belə yazır:

"Padşahların iradələrinin qeydsiz-şərtsiz bir qanun halına keçməkdə olduğu zamanlarda Osmanlı İmperatorluğunda, bir yenilik, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə icra edilmişdir. Köhnə qanun hökmlərini ləğv edən yeni bir qanun, eynilə köhnələrində də vaxtilə olduğu kimi, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə qüvvəyə minmişdir". (N. Kösoğlu tərəfindən seçilmiş, “Hüquqa bağ-lılıq baxımından, köhnə türklərdə, İslamda və Osmanlıda dövlət”, İstanbul, 2004, s. 246) Şəriətlə əlaqədar olmayan xüsuslarda isə "Şəri məsləhət deyil, necə əmr edilmiş isə elə hərəkət edilmək lazım gəlir." qeydi qoyulmaqdadır. Ayrıca, İslam cəmiyyətindəki ümumi fətva ənənəsinin dövlət həyatındakı əks inikası, ediləcək hərəkətin Şəriətə yəni hüquqa uyğunluğunun fətvasının alınması lazımdır ki, bunu da din/hüquq alimləri və mərkəzdə Şeyxülislamlıq Təşkilati verir.

İslam hüququ, ümumiyyətlə, xüsusi hüquq problemlərini təşkil etdiyi, cəmiyyət sahəsini ənənə və məsləhətə buraxdığı üçün üstün hüquq olaraq “Şər-i şərif” yanında “qanunu qədim” və “münif” anlayışları inkişaf etdirilmişdir. Yəni Şeyxülislamlıq, qərar və proseslər haqqında hökm verərkən, yalnız Şəriəti deyil – ki bu şəxslərin haqq və azadlıqlarını qorumaqdadır – eyni zamanda, o mövzuda köhnə padşahların nümayiş etdikləri qurucu hüquq qanunlarını və dövlətin, xalqın mənfəətlərini də güdəcəklər. Dövlət həyatını təşkil edən və sultanı yaxud ənənəvi hüquq deyilən bütün qanunnamələr belə bir yoxlamadan keçdikdən sonra qüvvəyə minir. Xüsusi Osmanlı nizamında, yoxlama və məhdudlaşdırma yalnız iç hüquqla əlaqədar deyil; müasir zaman və konstitusiyaların “siyasi qərarlar” deyib, yoxlamadan kənarda qoyduğu sahələr də, məsələn ən ciddi qərar olan müharibə qərarları da bu yoxlamaya tabedir. Osmanlı Xaqanı hər hansı bir dövlətə müharibə elan edəcəyi zaman, bu qərarının uyğun olduğuna dair Şeyxülislamdan fətva almaq məcburiyyətindədir. Çağımız idrakının belə qavramaqda çətinlik çəkdiyi, bu, hüququn üstünlüyü inancının, Misir Səfəri, İkinçi Vyana Səfəri kimi fətva almaqda çox çətinliklərin çəkildiyi maraqlı nümunələri yaşanmışdır. Ayrıca, padşah dəyişmələri də mütləq fətvaya söykənmək məcburiyyətindədir, yəni hüquqa uyğunluğunun səlahiyyətli mərcilər tərəfindən sənədləşdirilməsi zəruridir.

Bax bu nöqtədə, yuxarıda işarə etdiyimiz üləma-yeniçəri xüsusi əlaqəsi doğulur: Yeniçəri mərkəzi nüfuzun hüquqa uyğunluğunu nəzarət edən Şeyxül-islamlığın tətbiq edici gücüdür. Bu mövzuda üləma-yeniçəri həmrəyliyi, halın zərurətiylə bir ənənə halına gəlsə də, Qanuni Sultan Süleyman Xan dövründə bir qanunnamədən də danışılmaqdadır.

"Dövlət idarəsi üləma ilə vükəlaya təqdim edilmişdir. Padşahın doğru yoldan sapması halında üləma və vükəla ordu rəislərini vəziyyətdən xəbərdar edərək padşahı taxtdan endirib, yerinə xanədan ərkanından digərini seçəcəklər." (Ord. Prof. Dr. Rəcai Qalib Okandana istinadla N. Kösoğlu, haq-qında danışılan əsər, s. 251)

Hər nə şəkildə olursa-olsun, padşahların dəyişdirilməsində "hal fətvası"nın alınması Osmanlının sonuna qədər davam etmişdir. Hökumət rəhbərliyinin qərarı ilə Sultan II Əbdülhəmid Xanı taxtdan endirərkən də, Şeyxülislamlıqdan fətva alınmışdır. Ancaq bu mövzuda bəzi şərhlər vermək lazımdır.

Yuxarıdan bura qədər izah etdiklərimiz, təşkilatların ibtidai səviyyədəki görünüşləridir; bir də bunların sui-istifadə edilməsi və təşkilatların çöküş dövründəki görünüşləri vardır. Yüksəliş dövrlərində təşkilatların, quruluş qanun və məqsədlərinə ən uyğun zamanlarının olduğu qəbul edilə bilər. Ancaq, bu zamanlarda da, mövqelərin və səlahiyyətlərin sui-istifadə edilməsi söz mövzusu ola bilər. Necə ki, yeniçəri qiyamlarında "Şəriət isterük", yaxud "Şər' ilə davamuz vardur" deyə üsyan çıxararkən, hüquqa zidd qərarlar qarşısında "hüquqa uyğunluq istəyərik" deyilmək istənsə də, tarixi bir çox nümunələrində görüldüyü kimi, işin əsası dəfələrlə maaşların artırılması yaxud bir iqtidar çəkişməsinin fitnəsidir. Xüsusilə Veziriazamlık (Baş nazirlik) yaxud “Divan Vəzirliyi” kimi yüksək mövqelər, yeniçərilərin tez-tez istifadə edildiyi siyasi çəkişmələrin mövzusu olurlar. Bənzəri vəziyyətlərdə “hal fətvaları” da, uydurma bir işə dönüşür.. Sözgəlişi Sultan Həmidin “hal fətvası”nda, bu padşahın müqəddəs kitablara hörmətsizlik etdiyi yolunda komik iddialar da olmuşdur.

Nəticədə bu həmrəylik, yeniçəriliyin 1826-cı ildə ləğv edilməsinə qədər müxtəlif ardıcıllıqla davam edir. Fətva ənənəsi isə, imperatorluğun sonuna qədər davam edir, yəni əsgərin siyasətə birbaşa qarışmasıyla başlayan çevriliş təşəbbüslərində də fətva almaq yaddan çıxmayıb.

Ocağın ləğvindən sonra hərbi təhsil, ümumiyyətlə, qərbli mütəxəssislərin istiqamət verməsiylə və yeni bir intizam anlayışı yerləşdirilməyə çalışılar. Tənzimatdan sonra mərkəzdə güclü bir Osmanlı bürokratiyası meydana gəlir. Əsasən faktiki gücünü itirmiş olan mədrəsə mənşəli üləma, yeni bürokratiya qarşısında ikinci plana keçir, təsiri azalar.

Yeniçəriliyin ləğvinin, uzun müddət əsgərlərin siyasətdən kənar qalmalarına təsirli olduğu deyilmişdir. (HAQQINDA Turan Alkan, Ordu və Siyasət, Ank. 1992, s. 11) Ancaq bu səfər də bir-biriylə bağlı iki başqa faktor ortaya çıxır. Tənzimat illərindən sonra Osmanlı Dövlətinin çökəcəyi qorxusu az qala bütün Osmanlı ziyalılarını düşündürən və çarələr axtarmağa məcbur edən məş-hur bir psixologiya idi. Bu vaxt, xüsusilə, Hərb Məktəbində xarici dil öyrənilməsiylə xarici nəşrlərə maraq artır və rahat bir təbliğat mühiti meydana gəlir. Çünki bu gənclər təsadüfən əllərinə keçən, yaxud xüsusi olaraq çatdırılan bu nəşrləri çoxistiqamətli qiymətləndirə biləcək səviyyədə deyildirlər. “Kuleli hadisəsi”ni saymazsaq, Yeniçərilərin ləğvinin əllinci ilində, 1876-cı ildə iki əsgər Hüseyn Avni və Mütercim Rüştü Paşa ilə iki vətəndaş Hayrullah Əfəndi və Midhat Paşa, Sultan Əbdüləziz Xana çevriliş həyata keçirərlər. Hərb Məktəbi komandiri Süleyman Paşa da çevrilişə qatılar. Bu çevriliş üçün də fətva alınmışdır.

Sultan Əbdüləziz Xanın ölümündən dörd gün sonra həyat yoldaşlarından birinin qohumlarından olan Kolağası Çərkəz Həsən Bəy, Nazirlər kabineti yığıncağına hücum edərək, çevriliş edən Serasker Hüseyn Avni Paşanı, Xarici işləri naziri Rəşid Paşanı və iki dövlət adamını öldürür. Bu da təkbaşına hazırlanmış çevriliş kimidir.

1876-cı ildə Sultan II Əbdülhəmid Xanın taxta çıxmasından bir müddət sonra, rəhbərlik, Sultanın yerləşdiyi “Ulduz Sarayına” keçmiş bu dövrün bir xüsusiyyəti olaraq üləma, ordu və bürokratiya üzərindəki yoxlama artırılmışdır. Bu nüfuzdan narahat olanlar asanlıqla Sultan əleyhinə axınlara qapılmışdılar.

1878-ci ildə Əli Süavinin “Çırağan basqını” uğursuz olmuş, 1879-cu ildə Hərb Məktəbində formalaşan gizli bir komitə ortaya çıxarılaraq əlli adam sürgünə göndərilmişdir. Trakya qubernatoru Müşir Rəcəb Paşanın liderliyi və ingilis dəstəyi ilə planlaşdırılan bir çevriliş layihəsi də başlamadan bitmişdir.

Nəhayət, 1889-cu ildə hərbi-tibb məktəbililərin qurduğu “İttihadı Osmani” ilə, əsgər birbaşa siyasətin içindədir və təşkilatlandırıcıdır. Xüsusilə Mərkəzi Selanik 3-cü Ordu, bundan sonrakı bütün siyasi prosesləri təyin edəcək olan qiyamçı əsgəri heyətlərin toplandığı yerdir.

Sultan Həmidin hərbi təhsilə də böyük hücumlar etdirdiyi, ancaq ənənəvi istiqamət və dəyərləri buralarda hakim edə bilmədiyinə işarə etmişdik. 1883-cü ildən bəri Alman Goltz Paşanın idarəetməsindəki Hərb Məktəblərində Alman əsgəri təhsil və intizamı verilməyə çalışılmışdır. Əhməd Turan Alkan buralarda yetişən zabitlərin düşüncələrini anlamağın çətin olduğunu söyləməklə birlikdə bəzi detalları aydınlaşdırır. Xəlil Kut Paşadan bu fikirləri, böyük ehtimalla məşhur bir anlayış idi:

"İstanbulun acizliyi isə ortada, gün kimi aşkardır… Sarayın axmaqcasına idarə olunması başımıza hər gün yeni bir bəla açır. Radikal bir hərəkatla bizlər dövlət idarəsinə yeni bir şəkil verə bilməsək, bu keşməkeş illərcə davam edər… İşin sonu yoxdur və dövlət hay-küylə məhvə gedirdi. Biz vətənə əlimizi ağıllıca uzatmazsaq, kim uzadacaqdı?.... Saray nüfuzunun çöküşü, əvəzində millətin gücü ələ keçirməsi, məktəb illərindən bəri bəynimizə yerləşmişdi. "(A.T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 22)

“Qüdrəti millətin əlində toplamaq” keyfiyyətinin, anladığımız mənada bir demokratiya anlayışı əks etdirmədiyini, məzmunsuz bir şəkil dəyişikliyi olduğunu, daha doğrusu, iqtidarı Sultan Həmidin əlindən almaq demək olduğunu, daha sonrakı proseslər də göstərmişdir. O nəsil, bütün vətənpərvərlik həyəcanına baxmayaraq, qolunu azdığı üçün şüarlara asanlıqla təslim ola, bağlana bilirdi. İnönü deyir ki,

"Hər dərdin dərmanının “Qanuni Əsasi” olduğu iman halında içimizə yerləşmişdi." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 24)

Dövrün məşhur jurnalist və siyasət adamlarından Hüseyn Cahit Yalçının yazdıqları, ittihadçı Jön Türklərin halını qısaca və açıq olaraq ortaya qoymaktadır:

"İttihad Tərəqqini quranlar, həyatı, dünyanı, siyasəti bilməyən təcrübəsiz gənclər idi. Onların yeganə coşqusu vardı: Vətən sevgisi. Saray istibdadının ölkəni batırdığını görürdülər, yurdu qurtarmaq istəyirdilər. Bunun üçün də Hökumətin lazımlılığına inanmışdılar… Hökumət olarsa, daxili rəhbərlik maşını bir tilsim təsiriylə dərhal düzələcəyi kimi Türkiyədən ayrılmaq istədiyini göstərən azlıqlar da diləklərindən imtina edəcəkdilər, qüsursuz bir Türk vətənpərvəri olacaqdılar". Hökumətin elanıyla Osmanlı, eyni zamanda Qərb dövlətləri və Rusiyanın təzyiqindən xilas olacaqdı. (Hüseyn Cahit Yalçın, Siyasi xatirələr, İstanbul-2000, s. 49)

Bu inanc və düşüncələrin, həqiqətən də, bir "yüksək hərarətin" əsəri olduğu aydın olacaq; amma gecikilmiş olacaqılar.

Aradan yüz ildən çox zaman keçməsinə baxmayaraq, hələ problemlərin və həllərin konstitusiya mətnlərində axtarılmaqda olduğunu və konstitusiya dəyişikliklərinin aktual məsələ olmaqdan çıxa bilmədiyini gördüyümüzə görə, o insanları qınaya bilmirik.

Tətbiq olunan Alman hərbi təhsili, zabitlər içində bağlı bir sistem meydana gətirmiş və fərqli bir sinif şüuru Respublika dövründə də davam etmişdir. Hələ də də ordunun təməl məsələsi, bütün parlaq nitqlərə baxmayaraq, sivil xalqla inteqrasiya oluna bilməməsidir. Bu, öz xalqına yadlaşmanın təsiriylə, zabitlər, xüsusilə, qərargah zabitləri, hər şeyi bildikləri qənaətindədirlər və çox oxumaq gərəyi də duymazlar. Çalxantılar içindəki Osmanlı cəmiyyətində milli müqəddəslərindən ilk şübhəyə düşənlər və dini həyəcan və həyatları zəifləyənlər də onlardır. Daha sonrakı 31 Mart Hərəkatında zabitlərin bu cür mövqelərinə qarşı şikayətləri çox görüləcək. Onlar, azadlıq üçün çalışırdılar, halbuki xalq oralarda deyildi, xalqın belə bir problemi yox idi.