Şəhid Ənvər Paşa

Rüşdiye-dən sonra “Məktəb-i İdadi”¹¹yə on beşinci olaraq qəbul olur. Monastır Hərbi İdadisi o zamanlar, Mustafa Kamalın da oxuduğu, bir çox seçmə Osmanlı zabitinin yetişdiyi etibarlı bir məktəbdir. Hərbiçi olmaq həvəsinə görə həyəcanla dərslərə girişir. İkinci sinifə on ikinci və üçüncü sinifə doqquzuncu olaraq keçir. Sonunda Hərb Məktəbinə göndərilərkən sinif altıncısı olur. “İdadi məktəbindəykən, öz ifadəsiylə "Düzgünlükdəki fanatizmi" səbəbiylə altı həftə “izinsizlik” cəzası alır. Üçüncü sinifdə, şəkil dərsində, özündən böyük bir yoldaşı Ənvəri yatırdıb üstünə ot yığır. Tam Ənvər qalxarkən müəllim içəri girir və ona üç həftə “izinsizlik” cəzası verir. Ənvər kimsənin adını vermir. "Bu cəza mənə çox ağır gəldi" deyə yazır. Başqa bir vaxt yoldaşlarının israrı ilə çalğısını müəllimləri tutur və kimin etdiyini soruşarlar. Ənvər ortaya çıxıb etiraf edər. Yenə üç həftə “iznsizlik” cəzası verilir. "Lakin bundan o qədər kədərli deyildim. Çünki, həqiqətən, qəbahətliydim. Tək, doğruluğun itaətsizlik olaraq şərhi mənə çox təsir edirdi. (Çingiz, h.d.ə. s. 35)

İdadi məktəbini son sinifindəykən l897-ci ildə Girit hadisələri başlayır. Adanın Yunanıstana qatıldığını şərhiylə başlayan və sonunda türk-yunan savaşına çevrilən proseslər şagirdlərdə böyük həyəcan oyandırar. “İstirahət vaxtı sobanın başında toplanaraq mövzunu müzakirə edər, "Hökumətin acizliyindən, mütləqiyyət rəhbərliyinin pisliyindən və xüsusilə də, Sultan Həmdin pisliyindən bəhs edərdik".

Buradan sonra Hərb Məktəbinə gedən Ənvəri, oradakı yoldaşları, "çalışqan, təvazökar, ciddi və sözünün üstündə duran biri" olaraq tanıyırlar. O günlərdə qatarlar hərbi işlərə ayrıldığından Selanikdəki köçürmə nöqtəsinə xüsusi bir qatarla göndərilirlər. Sonra gəmi ilə İstanbula gedib orada Hərbi məktəbdə təhsil almağa başlayır. Bu barədə yazır:

"Artıq bizdəki sevinc fövqəladə idi. Zabitliyə namizəd olmuşduq. Biz də üç il sonra indi hərbə gedən qəhrəman əsgərlərimizə əmr verəcək insanlar olacaqdır. Yolda rast gəldiyimiz qatarlardakı Anadolu könüllü batalyonlarının əsgərlərinin üzlərindəki təbəssümlə bizə salam verməsi, mahnı oxumaqları, həqiqətən, bunlara layiq zabit ola bilmək üçün son dərəcə çalışmaq əzmi barəsində bizi həvəsləndirməyə kifayət idi. Bəli, onlar hər şeylərini, yerlərini, yurdlarını buraxaraq vətənin bir küncündə ölməyə gedirdilər. Biz də gələcəkdə bizə əmanət ediləcək bu yüzlərlə, bəlkə, minlərlə qəhrəmanı yaxşı idarə edərək, onları zəfərlərə sövq üçün məlumat və bacarıq Kazanmağa gedirdik. Hər iki tərəf də vətənin qurtuluşu üçün gedirdi. Bu sırada yeganə əməlim zabit olmaq, məmləkətimə bu surətlə xidmət etmək idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 36)

Hərb Məktəbinə həyəcanla başlayır; məqsədi buradan qərargah məktəbinə getməkdədir. Lakin Monastır İdadisini altıncılıqla bitirməsinə baxmayaraq, qeydləri aşağı olduğundan çox da ümidli deyil. İlk sıralamada sinifinin əlli altıncısıdır; bu vəziyyət davam etsə, qərargah sinfinə düşmək mümkün deyil. "Bununla belə hər halda əzm göstərmişdim” – deyir.

Bir gün şagirdlər toplayıb, zabitlərdən, Hərbi məktəbdən və Tibb məktəbi ndən bir çox adamın "Sultan Həmid əleyhinə cinayət təşəbbüsləri" səbəbiylə sürgün və edamla cəzalandırıldıqlarına dair bir elan oxunur. Məktəblər Nazırı Zeki Paşa bir nitq söyləyir və hərbidə sədaqətin hər şeydən üstün olduğunu söyləyir: "Sədaqət təhsil aldıqca tabeçili və səfər və digər mövzularda bacarıq Kazanılmasına gərək qalmadan zəfərə çatıla biləcəyini" söyləyir. Nədənsə bu sözlər Ənvərin zehnində "İyrənc yalanlar" olaraq əks-səda verir və kiçik bir iz buraxar. Sonunda unudur və yenə dərslərə diqqət etməyə başlayır.

İkinci ilə on yeddinci, üçüncü ilə on ikinci olaraq keçir. Məktəbi bitirərkən dördüncüdür. Lakin keçən illərlə birlikdə ortalama çıxarılanda doqquzuncu olur. Artıq qərargah üçün ayrılan qırx beş adam arasında Ənvər də vardır. Hərb Məktəbində bir həftə “iznsizlik” cəzası alır. Sinfin ən kiçiyi olduğu üçün ən qabaqda oturur. Lövhəyə sinifdəki pişiyin dilindən açıq məktub yazanın kim olduğunu növbətçi müəllim ondan soruşur. O da bilmirəm deyir. Sonradan ərizəni yazan ortaya çıxıb mən yazdım desə də, Ənvər bilmirəm dediyi üçün cəza alır.

"Məni dinc, çalışqan bir şagird olaraq tanıyardılar. Çox vaxt dərslə-rimə tək çalışar, bağçada tək gəzər, yaşımın kiçik olmasına görə Monastır Harbi Məktbindən gəlmiş böyük yoldaşlarım tərəfindən qorunardım".

Qərargah zabiti olmaq üçün Erkanı Hərbiyə Məktəbinə qəbul edilən Ənvər burada da sevilən və hörmət edilən biridir. Bu illərində eyni yaşlarda və eyni məktəbdə birlikdə olduqları əmisi Xəlil (Paşa) ilə siyasi səbəbdən həbsə düşmək təhlükəsi yaşayırlar. Məktəbdən istintaq üçün Ulduza aparılarkən Xəlil bir yolunu tapıb özünü "Mən bir şey bilmirəm, xəbərim yoxdur." deyə müdafiə edir. Hadisə şahzadə Məcid Əfəndinin Alman dili müəllimi ilə onun dostu olan bir jurnalistin evlərində görülməsiylə əlaqəlidir. Bu şagirdlərin Şahzadənin qaynı Zəki bəy kanalı ilə gizli əlaqələr içində olduqları şübhəsi oyanmışdır. Ənvər öz təbiri ilə "axmaq" rolu oynayar və bir şey görmədiyi, bilmədiyində israr edir. Xəlil isə özünün bir zabit olduğunu, Padşaha sədaqət andı içdiyini söyləyərək Bayram ərəfəsində evlərində iki qonaqları olduğunun doğru olduğunu; ancaq bu dəvətin Zeki bəy və Şahzadə ilə heç bir əlaqəsinin olmamasında israr edir. Məktəbə göndərilir və təkadamlıq kameralara salınır-lar. Sultan Həmidin zalımlığına çoxdan inandırılmış olan Ənvər burada istibdadın yıxılması barədə xəyallar qurur. Daha sonra "Sultan Həmid və yaxınlarına qarşı içimdə dərin bir kin oyandı." deyə yazır. Ona verilən ot döşək üzərində Sultan Həmidi yox etmək xəyalları içində yatıb qalır. Sabahısı gün yenidən Ulduza aparılıb sorğulanır və azad edilirlər.

"Bundan sonra hərdənbir güvəndiyim yoldaşlara bu zalım rəhbərliyi aşırtmaq yollarından danışmağa başlamışdım. Lakin bunlar söz olaraq qalırdı".

Qərargah məktəbində özünü tamamilə dərslərinə həsr edir. "Mən özümdə bir fövqəladəlik görməməklə birlikdə müəllimlərimin dərhal ümumiyyətlə təqdirlərini qazanırdım. Beləcə qərargah ikinci ilə beşinci, üçüncü ilə üçüncü olaraq keçdim".

Qərargah məktəbinin buraxılış imtahanlarına girərkən vətənə və millətə xidmət imkanı üçün Allaha davamlı dua etdiyini və həyəcan hiss etmədiyini deyir. "Ürəyim rahat idi; əlimdən gəldiyi qədər çalışmış, geri qalan üçün Allaha sığınmışdım". (M. Şükrü Hanioğlu, Məktublarında Ənvər Paşa, İstanbul 1989, s. 259) İmtahanlar bitir və Ənvər sinif birincisi və lakin məktəb ikincisi olaraq yanvar 1902-ci ildə məzun olur. Məktəb birinciliyi üçün, keçən bütün illərin ortalama qiymətləri nəzərə alındığı üçün, məktəb birincisi, daha sonra Sarıqamış hərəkatında XI Korpus komandirliyi edəcək olan və yoldaşlarının "böyük zəka" deyə xatırladıqları Hafiz Haqqı olmuşdur.

İyirmi bir yaşında qərargah kapitanı olaraq orduya qatılan Ənvər bəyin bütün qərargah zabitləri kimi piyada, topçu və süvari sinifləri içində səkkiz ay tələbəlik etməsi lazımlıdır. Bunun üçün də iki il müddətlə 3-cü Orduya təyin edilir. Özü bir müddət İstanbulda nənəsinin yanında qalmaq istəsə də, “Hırka-i Şerif” şənliyinə qatılmaq üçün (Ramazanın on beşində) dərhal Ordu mərkəzi yerləşən Selanikə getməsi əmr edilir. Burada 13-cü Topçu Alayına təyin edilir. Səkkiz ay müddətlə Monastırda 6-cı Topçu Batareyasının komandirliyini edir; böyük bir enerji ilə çalışar. Batalyon komandirinin vəkili kolağası¹² Saleh bəy də ona kömək edir. Həqiqətən, əsgərliyə girən və təcrübə Kazanmağa başlayan Ənvərin bu dövrü üçün yazdıqları maraqlıdır:

"Fikirlərimi ümid etdiyim kimi reallaşdıra bilməyəcəyimi görmüşdüm. Alayın içində islahatlar aparmaq çətin idi; kimsə böyük bir işə girmək istəmirdi. Beləcə hər kəsin könüllü olaraq, əlindən gələnin ən yaxşısını etməsi halında hər şeyin düzələcəyinə inanırdım. Öz vəzifəsini tam icra etməyən bir ordu nəfərinin ən üst ordu idarəsini, paşaları və s. tənqidə haqqı olmadığını görmüşdüm. Buna görə bu tip tənqidçiləri izləyib cəzalandırırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 260)

Ancaq ətrafı ondan məmnundur. Balkan dəstələrinə qarşı qarşıdurmalara müəyyən vaxtlarda batareyasıyla qatılır:

"May ayında Mogilada on səkkiz nəfərlik Bolqar dəstəsiylə olan qarşıdurmaya iki topla qatıldım. İlk gerçək top və tüfəng atışını orada gördüm. Bu qarşıdurmada quldurlar tamamilə yox edilmişdi. Buna baxmayaraq topçu zabiti kimi qarşıdurmaya ciddi şəkildə qatıla bilməmişdim. Tək iş top atmaqdan ibarət idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 46)

1903-cü ilin sentyabrında öz istəyi ilə piyada stajı üçünə 20-ci Piyada Alayının 1-ci Batalyonuna təyin edilir. "Mənim niyyətim Bolqar sərhədlərindəki bölgəni öyrənmək idi və bu sırada kəşfiyyat əsgərləri də silahlandırıldığından, döyüş anında geri qalmaq istəmirdim." (Ş. Hanioğlu, h.d.ə., s. 262) Bir ay sonra bu batalyon polis bölmələrinə paylandığından, Koçanadakı 19-cu Piyada Alayının 1-ci Batalyon, 1-ci Bölük komandirliyinə təyin edilir. Burada ikən Sultan Təpə ətrafında iki yüz nəfərlik bir Bolqar dəstəsi ilə qarşıdurmaya qatılır. Bölgəni yaxşı tanımadığından və birliklərə əmr verən Miralay, birgə hərəkət planı təmin edə bilmədiyindən qarşıdurma axşama qədər çəkir və axşam dəstələr qaçırlar. Ənvər bəy izləmək istəyir; batalyon komandiri icazə vermir; onun gəncliyinə qıymadığı üçün icazə vermədiyini söyləyir. Halbuki belə bir dəstənin onların sayca üstün birliklərinin əlindən qaça bilməsi Ənvər Bəyi dərindən sarsıdır. Bundan sonrakı qarşıdurmalarda mümkün olduğu qədər işi gündüz bitirməyə qərar verir. Əsgərlər onu sevir; ancaq zabitlər, qaydaları çox möhkəm tətbiq etdiyi üçün çox məmnun deyildirlər.

1904-cü ilin aprelində süvari stajı üçün Üsküpdəki 16-cı Süvari Alayının bir bölüyünə göndərilir. "Çox məmnun idim. Burada tək olacaqdım. Burada zabitlərdən hər cür vəzifənin tam tətbiq olunmasını istədiyimdən, əvvəlcə öz kefinə hərəkət etməyə alışmış olan bu əfəndilər heç məmnun olmadılar".

Vəzifəsinə laqeyid yanaşan bir zabitə həbs cəzası vermək məcburiyyətində qaldığını bildirir.

"Burada əvvəlki fikirlərimi dəyişdirmək məcburiyyətində qaldım. Çünki, məmurlardan yalnız könüllü iş istəmək demək ki, doğru deyilmiş. Bu belə olsaydı, qanunlara və içində var olan cəzalara gərək olmazdı. Demək ki, hər şeydən əvvəl dövlət işlərinin yaxşı nəticələnə bilməsi üçün qanunun nöqtəsinə-cən tətbiq olunması şərtdir.... Zabitlər komandirlərinə itaətsizliyə başlasalar, orada ediləcək heç bir şey qalmamışdır. O zaman komandir bacarıqsızdır, yəni əmrini həyata keçirmək gücü yoxdur. Belə bir vəziyyətin davam etməsi vətənin iflası mənasını verir." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 263)

Ənvər bəy bacarıqsızlığına görə təqaüdə göndərilməli olan bir Miralayın, İstanbula bir neçə min lirə göndərib diviziya komandiri olduğundan bəhs edir. Bu cür hadisələrin zabitlər arasında mənəvi təsirləri olur.

Gənc zabitlər, bütün bu və bənzəri problemləri Əbdulhəmid zülmünə bağlamaq asançılığına özlərini qapdırmışdılar. O da "Və beləcə get-gedə bu pis hadisələrə bir son verib Əbdulhəmidin istibdadı yerinə Qanuni-əsasiyə söykənən bir dövlət təsisi lazım olduğu fikri içimdə böyüyürdü. Yoxsa hər cəhd sonda nəticəsiz qalacaqdı.” deyə düşünür. Avropanın təsir gücü ilə baş tutan islahatların ölkəni parçaladığını görür, ancaq bunu, məmləkətin zəif idarəsinə, pozulmağı da Əbdulhəmid istibdadına bağlayırdılar. Onlar pozulan rəhbərliyi düzəldəcəkdilər.

"Xristiyanların Avropa tərəfindən dəstəklənilməsi məmləkətdə əvvəlki ilə müqayisədə tam tərsinə bir bərabərsizlik yaratmışdı. Məmurlar artıq yalnız xristianlarınn işləri ilə məşğul olduğundan, kimsə müsəlmanların haqlarıyla məşğul olmurdu. Bir xristiyana edilmiş haqsızlıq dərhal cəzalandırıldığı halda, kimsə müsəlmanların haqqlarını nəzərə almırdı." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 264)

İki ay da İştipdə qaldıqdan sonra stajı bitən Ənvər bəy Monastırdakı qərargaha dönür. Burada 1-ci və 2-ci şöbələrdə on beş gün işlədikdən sonra yeni qurulmuş olan Ohri və Kotsavo hərbi bölgələrinə müfəttiş təyin edilir. 7 Mart 1906-cı ildə kolağası (önyüzbaşı) olan Ənvər bəyin sıx və bezdirici quldur şəbəkələri ilə döyüşləri başlayır. "Bəzən bir ay sonra bir dəstənin təqibindən qayıdanda dərhal yeni vəzifələrə göndərilərdim. Və heç bir zaman yorğunluq, yaxud narazılıq hissimi göstərmədim".

Ferik Hadi Paşa və qərargah başçısı Həsən bəyin məsuliyyət şüuru içindəki səyləriylə Monastır və ətrafındakı dəstələr təmizlənər.

"Bu şəkildə iki il içində yalnız mənim əmrimdəki qeydlərə görə əlli dörd qarşıdurmada oldum. Ketihada apardığım döyüş mənim üçün nümunə oldu. Ondan sonra mübarizə apardığım dəstələri qaça bilməmələri üçün mühasirəyə aldım. Ondan sonra şəxsən yaxın döyüş üçün uyğun nöqtəni təsbit edib ən qısa zamanda hücum edirdim. Beləcə tez və çox vaxt əhəmiyyətsiz itkinlərlə məqsədimə çatırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 265)

Aprel ayındakı bir qarşıdurmada qıçından vurulur; bir ay qarşıdurmalardan uzaq qalır. Sonra yenə sıx və müvəffəqiyyətli döyüşlərə girir. Müvəffəqiyyətlərinə görə ona 4-cü və 3-cü Məcidiyə, 4-cü Osmaniye və qızıl ləyaqət medalları verilir.

Bir nəslin xəyalları

Bu bezdirici mübarizələr içində Ənvərin ulduzu parlamağa başlayır; sürətlə yüksəlir. 30 avqust 1906-cı ildə mayorluğa yüksələn Ənvər bəy iyirmi beş yaşındadır. 1907-ci ildə maaşı artırılaraq yenə Rum, Bolqar və Serb dəstələrindən ibarət olan qaçaqlara qarşı mübarizəyə göndərilir. Ənvər bəy bir tərəfdən dəstələrlə vuruşarkən bir tərəfdən də imparatorluğun xilası üçün düşünməkdədir:

"Bütün bu mübarizələr özünü bilənləri düşündürürdü. Hər gün məhv edilən dəstələrin yerinə yenisi ortaya çıxırdı. Hökumət bunların qarşısını almaq üçün təsirli gücü göstərə bilmirdi. Avropa hökumətlərinin etibarını itirmiş olması, artıq Osmanlı hökumətinin Rumeli hissəsini əldən çıxacağı hissini verməyə başlamışdı. Alban vətəndaşlarımız bunu anlayıb öz başları-nın çarəsinə qalmaq üçün döyüşürdülər. Onlar da məmləkətlərini zəbt edəcək yunançılıq fikrinə qarşı silahlanmışdılar. Bu qarışıqlıq içində hər kəsdə, elə hər gün ölməkdən və ya alçaldılma içində yaşamaqdansa, İstanbul idarəsini düzəltmək üçün döyüşmək, beləcə ya vətəni tamamilə qurtarmağa və yaxud bu yolda qürurlu şəkildə ölmək üçün döyüşmək həyəcanı oyanmışdı. Lakin hələ bunu hərəkətə çıxarmaq üçün bir təşəbbüs yox idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 57)

Belə başa düşmək olur ki, gənc Ənvər də asan yolu seçmiş, zamanın digər ziyalıları kimi həlli Hökumətin dəyişdirilməsində axtarmışdır. Avropa hökumətlərinin güvəninin Kazanılmasını bir təminat kimi düşünməkdədir. Bu gün bizə çox avamca görünən bu baxış tərzi o günün ziyalılarının çoxunda olub. Halbuki eyni Ənvər xatirəsinin başqa yerlərində Avropalı dövlətlərin təklif etdiyi islahatların məmləkəti parçalamaqdan başqa bir şeyə yaramadığını da yazmaqdadır. Elə görünür ki, gerçəyi yaxından anlaya bilmələri üçün dövlət məsuliyyətini yüklənmələri lazım gələcəkdi.

Tənzimat və arxasınca İslahat Fərmanlarıyla, Müsəlman təbəə ilə eyni siyasi haqlara qovuşan qeyri-müsəlmanlar milliçiliyin gətirdiyi həyəcanlar içində irəli addımlarını atmağa davam etməkdədirlər. Rusiya və Avropalı dövlətlərin barmağı davamlı Balkanlardadır. Şərq Məsələsi olaraq xarakterizə edilən problemlər, artıq Osmanlı İmperatorluğunun bölüşdürülməsi hesab edilməkdədir. Rum, Bolqar, Xorvat və Serb kimi Balkanlı qeyri-müsəlmanların İmperiyadan qoparaq müstəqilləşməsi üçün, Avropa dövlətləri və Rusiya tərəfindən açıq dəstək verilməkdədir.

Şərqdə Erməni məsələsi olaraq gündəmə gələn hadisələr də, eyni dəstəklərlə eyni hədəfə yönəlmişdir. Bütün bu proseslər islahat adı altında addım-addım irəlilədikdən sonra, sonunda üsyanlara çevrilmişdir. Balkanların hər yanında Rum, Bolqar, Serb və Makedon dəstələri ilə qanlı mübarizələr davam etməkdə və Osmanlı Türk xalqı əriməkdədir.

Sultan II Əbdülhəmid Xan, dövləti ayaqda tuta bilmək üçün əlindən gələni etməkdədir. Ancaq, onun açdığı məktəblərdə yetişən gənc zabitlər heç də onun kimi düşünmürlər. Bu nəsil, Namiq Kamal və bənzəri Yeni Osmanlıların həyəcan xəttində, Hökumət idarəsinin qurulmasını istəməkdə və bunu, eyni zamanda Balkanlardakı qiyamlara bir həll kimi düşünməkdədirlər. Tənzimatla birlikdə başlayan və Osmanlı İmperatorluğunu bərabər vətəndaşlar statusuna söykənən yeni bir anlayış üzərinə qurmağı hədəfləyən Osmanlıçılığa, Türklərdən başqa inanan və sarılan olmamışdı. Bəlkə bir az da çarəsizliyin verdiyi bir psixologiya ilə və Avropadan gələn sıx təlqinlər altında bu gənc insanlar, müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımı etməyən bir qardaşlıq havası içində Hökuməti qurub, bu insanları da rəhbərliyə ortaq etməklə qurtuluşa çata biləcəklərini düşünürdülər. Bu gün, yəni tarixi inkişafları bilən insanlar üçün çox avamca görünən bu ideologiya Osmanlı cəmiyyətinin o günə qədər tanımadığı şiddətli bir təbliğat mühitində anlamaq mümkündür. Əsasən cəmiyyət yorğundur, cəmiyyətin ziyalıları həll yolu tapa bilmir və buna görə həqiqi olmasa da, asan həllər onlara cazibədar görünməkdədir. Cövdət Paşa, bütün bu proseslər içində, dövlətin əsasının zədələndiyini, quruluş qanununun tapdalandığını görmüş və söyləmişdi; amma bu gün belə kifayət qədər anlayanları olmayan bu idrakın bu gənclərə məxsus olmasını gözləmək mümkün deyildi.

Müsəlman olmayan ünsürlər, əsasən millətçilik axınlarıyla qiyam qaldırmış, milli mədəniyyətlərinə dönüş prosesinə çoxdan başlamışdılar. Onlar, İbni Haldunun "Asabiyetin¹³ son hədəfi dövlət olmaqdır." qanununa uyğun olaraq hədəflərinin fərqində idilər və addım-addım irəliləyirdilər. Hökumətin elanı da bu addımlardan ən böyüyü olacaqdı. Balkanlardakı müsəlman olmayan ünsürlər, silaha sarılıb şəbəkələr quraraq quldurluğa və müsəlmanlara zülm etməyə başladıqları zaman bunu həm bir milli qurtuluş hərəkəti, həm də hökuməti elan etməsi üçün Sultan Həmidi məcbur etmək prosesi olaraq göstərirdilər. Avropa ölkələri də Hökumətin elan edilməsini istəyirdilər. Çünki, bərabərlik statusu Kazanılmasıyla çox əhəmiyyətli bir addım atılmışdı; indi, qeyri-müsəlmanaların Osmanlı Məclisinə girərək hakimiyyətə ortaq olmaları, milli iradəyə təsir etməkəri ikinci böyük addım olacaqdı və “Şərq məsələsi”ndə, yəni imperatorluğun parçalanmasında istifadə edilə biləcəkdi. Necə ki elə oldu və istifadə etdilər də.

"Üç Vilayət" (Vilayat-i Seləse) olaraq xatırlanan və əhalisinin yarısından çoxu müsəlman olan Selanik, Kosova və Monastır vilayətlərində, ikinci böyük xalq olan Bolqarlar "Makedoniya makedoniyalılarındır" şüarı ilə 1902-ci ildə qiyam qaldırarlar. Daha əvvəl 1877-ci ildə Rus müharibəsi sonrasında “Ayaste-fenos razılaşması” ilə Makedoniya Bolqarlara verilsə də, daha sonrakı “Berlin razılaşması”nda geri alınmışdı. Amma əsl böyük qiyam illərcə sürən silahlanma və təşkilatlanmadan sonra 1903-cü ilin avqustunda başladı. Çox qanlı prosesə çevrilən və on beş-iyirmi min qiyamçının qatıldığı deyilən qiyamı Osmanlı ordusu ancaq üç ay içində yatıra bildi. Amma onların əsl məqsədi Av-ropa və Rus müdaxiləsini təmin etmək idi.

21 iyul 1905-ci ildə “Cümə görüşündə” Sultan Həmidə bomba atılsa da, nəticəsi olmur. Xarici dövlətlərin müdaxilələri gün keçdikcə artmaqdadır. 1906-cı ildə Makedoniyadakı maliyyə islahatı bəhanə edilərək Midilli və Limni gömrük və poçt-teleqraf binaları xaricilər tərəfindən işğal edilmişdi.

Balkanlarda Osmanlı zabitləri bu qeyri-müsəlman üsyançılara qarşı bezdirici mübarizələrində qəhrəmancasına vuruşurdular. Xüsusilə 1903-cü il qiyamından sonra Osmanlı zabitləri də daha hazırlıqlı olmuşdular; üsyançı dəstələrə qarşı, sadəcə vəzifə olduğu üçün deyil, ehtirasla döyüşürdülər. Bəli, mayor Ənvər onların arasında idi. Bismillahsız addım atmayan bu gənc zabit "Ya Rəbbi! Mənə, vətənimə, millətimə və dinimə yaxşı xidmətlər etməyi nəsib et", – deyə davamlı dua edir, qorxu tanımırdı. Və ulduzu parlayırdı. Şövkət Süreyya bəy deyir ki: "Bu həmin Ənvər Bəydir ki on il sonra ordudakı komanda heyətinin hamısını təmizləyəcək. Balkan müharibəsində az qala güllə atmadan dağılan bir ordudan yalnız bir il yarım sonra idarəçilik işlərində dünyanın, bəlkə də, ən intizamlı ordusunu quracaq." (Ş. Süreyya Aydəmir, Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa, İstanbul 1970, c. I, s. 483)

Makedoniyada döyüşən zabitlər, eyni zamanda Hökumət üçün Sultan Həmidə qarşı təşkilatlanırdılar. Onları özlərindən çıxaran əsas faktor üsyançılar deyil, xarici dövlətlərin müdaxilələri qarşısında Osmanlı Hökumətinin çarəsizliyi idi. Belə bir hadisə yaşanır: Monastırdakı Rus konsulu küçələrdə gəzir və rast gəldiyi Osmanlı əsgərlərini təhqir edir, hətta qamçısı ilə vururmuş. Bir gün yenə eyni tərbiyəsizliyi edib polis bölməsinin növbətçisi Halimi vuranda əsgər tüfəngini qaldırır və konsulu küçəyə sərir. Dünya ayağa qalxır və qürurunu qoruyan Osmanlı əsgəri Halim “Divan-i Harb” qərarıyla edam edilir. Gənc zabitlər bu cür alçaldılmaları qürurlarına sığışdıra bilmirdilər; üsyançılara istənilən şəraitdə vuruşub ölürdülər, amma bunu həzm edə bilmirdilər. Ənvər bəy də bütün digər gənc Osmanlı zabitləri kimi "Nə vaxt bizdə məntiqli bir idarə qurulacaq, nə vaxt özünü belə təhqirlərdən təmizləyə biləcək və qoruya biləcək bir dövlət olacağıq!" deyə hirslə düşünürdü. Ənvər bəyin idarə etdiyi batareya Rus konsulunun ölümünə görə beş yaylım atəşi açmaq məcburiyyətində qalmışdı və Ənvər Paşa Osmanlının çarəsizlik içindəki bu zülmünü ölənə qədər unutmayacaqdı. Çox sonrakı qeydlərində, Avropanın Osmanlılar üzərindəki çevrəsini daralda-daralda Türkləri əzməkdə davam etdiyini, Rus hökumətinin bu əsgəri asdırmaqla "Osmanlıların izzəti-nəfsini daha da alçaldaraq onları əsiri olmağa alışdıracağını zənn edirdi." (Masayuki Yamauchi, Məmnun olmamış adam – Ənvər Paşa, İstanbul 1995, s. 288) deyə yazacaq.

Çox təəssüf ki, bu gənc zabitlər dövlətin zəifliyini başda padşah Əbdülhəmid Xan olmaqla Saray ətrafındakı şəxslərə bağlayır və bu çərçivədə aparılacaq dəyişikliklərlə xilas ola biləcəklərini düşünürdülər

“Cemiyet-i Mukaddese” və vətəni xilas etmək

Osmanlının son dövrünün proseslərini şərh edəcək və cəmiyyəti bütövlükdə qucaqlayacaq tək və təsirli bir siyasi təşkilatlanma olaraq İttihad və Tərəqqi Partiyası, Hərbi Tibb məktəbinin beş tələbəsi tərəfindən qurulan gizli birlikdir. 3 iyun 1889-cu ildə Hərbi Tibb məktəbində qurulan birliyin adı İttihadi Osmani Cəmiyyətidir. İshak Sükutu, İbrahim Temo, Abdullah Cövdət, Məmməd Rəşid və Konyalı Hikmət Emin adlı beş tələbə tərəfindən qurulan gizli Təşkilatin məqsədi vətəni xilas etməkdir. Vətəni qurtarmaq dedikdə isə Sultan II Əbdülhəmid hakimiyyətini devirməyi nəzərdə tuturlar. Bəzən Sultan Həmidə qədər uzanan, ümumiyyətlə, onun ətrafı haqqında təbliğatlar edərək ətraflarını genişlədər, bir müxalifət mərkəzi halına gəlməyə çalışarlar.

Bu müxalifət, xarici dövlətlərin Osmanlının daxili problemlərinə müdaxilələrini qəbul edə bilməyən və qürurları qırılan gənc zabitlərin diqqətini çəkir; Osmanlı rəhbərliyinin bacarıqsızlığı və cəhalətini səbəb olaraq görən bu təbəqə, rəhbərliyin devrilməsi və güclü bir idarəçiliyin qurulmasıyla hər şeyin düzələcəyini zənn edirdilər. “Qanuni Əsasi” bu xəyalın simvolu halına gətirilmişdir, elan edilməsiylə Tənzimatın bacara bilmədiyi Osmanlı qardaşlığı reallaşacaq. Bu gün bizə çox yüngül görünən bu düşüncələr, asan yoldan məmləkəti qurtarmaq həvəsində olan o günün bəzi əsgər və ziyalıları üçün təsiredici bir inanc halına gəlmişdir.¹⁴ Bir çox ziddiyyət bir yerdə yaşanır; amma, fərq edilə bilmir. 1856-ci il İslahat Fərmanının müsəlman-qeyri-müsəlman siyasi bərabərliyini elan etməsinin Osmanlı xalqını bir millət halına gətirmədiyini, bütünlüyünü təmin etmədiyini, tam tərsinə ayrılıq və bölünmələrin önünü açıb dərinləşdirdiyini bu vətənpərvərlər görə bilməmişdilər. Bunu görə bilməyənlər, əlbəttə ki, bütün bu "anâsır-ı muhtelife"¹⁵nin meydana gətirəcəyi bir “Meclis-i Mebusan”ın¹⁶ birlik deyil, nifaq mərkəzi olaraq çalışacağını, bölünməyi gücləndirəcəyini, formalaşdıracağını düşünə bilməmişdilər. Çünki bunları düşünərək Osmanlının problemlərinə həllər axtarmaq çətin işdir və Sultan II Əbdül-həmidin etməyə çalışdığı budur. Amma, gənc zabitlərimiz, işin asan yoldan şərhi varkən, elə çətin suallarla məşğul olacaq səviyyədə deyildilər. O qədər ki, milli qüruru zədələndiyi üçün ayağa qalxan insanlar rum, erməni, yaxud bolqar milliyyətçiləri ilə eyni cərgədə Osmanlı sultanına qarşı döyüşə girirdilər. İşin qəribə tərəfi bu zabitlərin Ənvər bəy daxil çoxu bir tərəfdən də dağlarda bu üsyançılarla döyüş halındadırlar. Böyük dövlətlərin müdaxilələrini qürurlarına sığışdıra bilməyib üsyan edənlər Osmanlını yenidən qurmağa çalışan padşaha qarşı bu dövlətlərin dəstəyini tələb edir, yaxud səs çıxarmazdılar. Ən qısa və köhnə şəkildə ifadə etsək, əsgər-vətəndaş ziyalılarımız, tam bir "ruhi və fikri teşevvüş" (qarışıqlıq) halındadılar.

Dövrün təhsil almışlarının hamısı Avropa təsiri altındadır və Qərbi nümunə götürməkdədirlər. Tripolidə İtalyanlarla vuruşarkən gənc Osmanlı zabiti və bir İttihadçı olan Ənvər bəy, xarici dostuna, qadın hüquqları mövzusunda bunları yazır:

"Amma, madam ki Avropanın mədəniyyətiylə bizdən daha üstün olduğunu və mövcudiyyətimizi davam etdirmək üçün bu mədəniyyəti təqlid etmək məcburiyyətində olduğumuzu söyləyirəm, o zaman bu mədəniyyətin pislikləri də istər-istəməz bizə gələcəkdir. Amma inşallah qadınlarımızın köhnə həyatından bir az da olsa nələrinsə qalması üçün daha diqqətli olarıq." (Hanioğlu, h.d.ə., 28 sentyabr 1912, mek.124)

Bu sətirlərdə Avropanın mədəniyyət üstünlüyünü qəbul etmiş olan insan yalnız sözləriylə deyil bütün həyatıyla tam inanmış bir Osmanlı və İslam qəhrəmanıdır, amma məmləkəti xilas etmək məsələsində beyni çox qarışdırılıb. Eynilə digərləri kimi Qərbi bütün təşkilatlarıyla qavrayıb şərh edə biləcək, iki cəmiyyət və mədəniyyət arasındakı fərqləri dəyərləndirəcək gücdə deyil. Bu baxımdan yuxarıdakı sözlər tək-tək ifadə edilmiş olsun, ya da olmasın, bütün bir dövrün oxumuşlarının ortaq qənaətidir.

Özünə, yəni öz mədəniyyətinə olan etibarı sarsılıb, həlli xarici mədəniyyətlərdə axtaran və xarici heyranlığına düşən oxumuşlar üçün zehni qarışıqlıq və qiymətləndirmə zəifliyi qaçınılmazdır. Osmanlı üçün çıxış çətinliyi bundadır ki, ənənəvi mədəniyyətimizə bağlı olanların, mədrəsədən yetişənlərin gərginlikləri, yaradıcı gücləri itmişdir. Bunlar Osmanlının problemləri barədə Katib Çələbidən, Koçi bəydən bəri görüşlər irəli sürsələr də, hərəkət gücünü itirmişdilər. Hücumçu olan, diri olan, gərginliyi yüksək olanlar yeni məktəblərdə yetişənlərdir; onlar da milli mədəniyyətlərinə etibarı sarsılmış, istiqaməti oxu-muşlardır. Sultan Həmid öz qurduğu məktəblərə istiqamət verə bilsəydi, canlandırmağa çalışdığı zehniyyəti buralarda hakim edə bilsəydi, bəlkə də, milli müqəddəslərimiz barədə bir dirçəliş hərəkatını başlada bilərdi. Çünki simvolu Ənvər Paşadır dediyimiz bu son dövr Osmanlı nəsilləri fövqəladə yaradılış imkanlarına sahib insanlar idi.

* * *

İttihadi Osmanı Cəmiyyəti 1895-ci ildən etibarən, məktəb xaricində ətrafını genişlətmək qərarı alır və Parisdəki Əhməd Rza bəylə əlaqəyə keçir. Əhməd Rza bəyin təklifi ilə Cəmiyyətin adı Osmanlı İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti olaraq dəyişdirilir. Cəmiyyət o il İstanbulda meydana gələn və "erməni patırdısı" olaraq xatırlanan qiyamı erməni qiyamı olaraq göstərən və küçələrə bunu padşah ətrafının təşkil etdiyi təbliğatını ehtiva edən afişalar asmağa çalışırlar. Abdullah Cövdət daxil yetmiş gizli cəmiyyət üzvü həbs olunaraq sürgünə göndərilir. Vətəni xilas edəcək “cəmiyyətçilər” bu xəyanət və saxtakarlıqlarıyla böyük dövlətlərin “Bab-i Ali”yə müdaxiləsinə zəmin hazırlamaq niyyətindədirlər.

Gizli cəmiyyət müxtəlif mərkəzlərdən icra edilən sıx təbliğatlarla bir tərəfdən də böyüməkdə və hər cür müxaliflərin toplandığı bir quruluşa çevrilməkdədir. 1896-cı ildən etibarən Hərb Məktəbində komitələr qurulmağa başlanır. Eyni il, Cəmiyyət içindəki anlaşılmazlıqlar səbəbiylə Əhməd Rza bəy başçılıqdan aşaraq yerinə Parisə gəlmiş olan Mizançı Murad bəy gətirilər. Bu dövrdə böyük dövlətlərin dəstəyini alaraq siyasi həll yolunda təbliğat aparılır. Cəmiyyətin 1896-cı və 1897-ci ildə iki müvəffəqiyyətsiz çevrilişə cəhdi olur və iştirakçılar həbs olunur.

1897-ci ildə türk-yunan savaşındakı zəfərimiz Sarayın gücünü artırır. Xaricdəki Murad bəy başda olmaq üzrə bir çox “Jön türk”, Sultan Həmidin əfvinə sığınaraq yurda dönür və Padşahın lütfüylə vəzifələrə yerləşdirilirlər. Əhməd Rza və ətrafı işlərinə davam edir. 1898-99-cu illərdə yenidən Sultan Həmidin adamlarıyla razılığa girişərlər; bir qismi xaricdəki Osmanlı səfirliklərində vəzifələrə gətirilir; Cəmiyyətin xaricdəki bəzi şöbələri bağlanır; bir çöküntü yaşanır.

Bu illərdə Şahzadə Səbahəddin bəy və Lütfullah bəyin Parisə qaçıb, cəmiyyəti maliyyə baxımından dəstəkləməyə başlamaları ilə yeni bir canlılıq başlayır. 4-9 fevral 1902-ci ildə toplanan Birinci Jön Türk konqresində anlaşılmazlıqlar yaşanır. Şahzadə Səbahəddin və ətrafındakı rum, erməni və alban nümayəndələr, Sultan Həmidi devirmək üçün 1878-ci il “Berlin razılaşması”na tərəf olan dövlətlərin müdaxilələrinin təmin edilməsini istəyən bir qanun layihəsi təqdim edirlər. Əhməd Rza bəy və Cenevredən gələn Jön Türklərin etirazlarına baxmayaraq, qanun qəbul edilir. Cəmiyyət ikiyə bölünür. Şahzadə Səbahəddin və ətrafı “Osmanlı Hürriyetperveran Cəmiyyəti”ni qururlar. Əhməd Rza bəy və yoldaşları isə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” adını alaraq “Şura-yı Ümmət” qəzetini çıxarmağa başlayırlar. Bu parçalanmada, Şahzadə Səbahəddinin “edəm-i mərkəziyyətçi” və azadlıqlara vurğu edən fikirləriylə Əhməd Rza bəyin mərkəziyyətçi və radikal türkçü mövqeyi arasındakı qarşıdurma da öz təsirini göstərmişdir.

1905-ci ildə Parisə qaçan Dr. Nazım və Bahattin Şakirin səyləriylə Cəmiyyət daha da canlanır. 1906-cı ildə Selanikdə qurulmuş bir başqa gizli cəmiyyət olan “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti” ilə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” 1907-ci ildə birləşir, “İttihad və Tərəqqi” adını alır. Bu vaxt ölkədaxili təşkilatlanmalar sürətlənir.

Hikmət Bayur Əhməd Rza bəyin yazılarına və “Şura-yı Ümmət” qəzetinə söykənən Cəmiyyətin 1906-cı ilə qədər qiyamçılığın əleyhində olduğunu, (Hikmət Bayur, Türk İnqilab Tarixi, Ankara, 1983, c. 2, Hissə 4, s. 12) bu tarixlərdən etibarən, xüsusilə ordu mənsublarının ağırlığı artdıqca qiyamçılığa sürükləndiyini yazır. Başlanğıcda xarici dövlətlərin, ümumi islahatların tətbiq olunması üçün padşaha təzyiq etmələri açıq şəkildə istəndiyi halda, etnik qaynaqlı islahatlara müdaxiləni rədd etdiyi (Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, Hissə 1, s. 249 .), getdikcə də nə şəkildə olursa-olsun, xarici müdaxilələrə qarşı çıxdığı görülməkdədir. Məhəlli yaxud etnik muxatariyyətlərə lap əvvəldən qarşı çıxılmışdır. Cəmiyyət, rəhbərlikdə mərkəziyyətçiliyi sərgiləyən mövqeyini sonuna qədər davam etdirmişdir. Cəmiyyət mənsubları, bir tərəfdən hadisələrin fonunda özbaşına meydana çıxan Türkçülük və İslamçılıq həssaslıqlarına əsaslanır. İctimai quruluş və mənəvi həyatımızda özümüz olaraq qalıb Qərbin elm və texnikasını götürməyimiz kifayətdir. Zamanın oxumuşlarından birinə aid olan bu məktub sətirləri daha sonra Ziya Göyalpın fikirlərinin də əsası olacaq: