Şəhid Ənvər Paşa

Ana vətəndə baş verənlər və Tripolini tərk edə bilməmək Ənvər Bəyi son dərəcə üzür. İstanbulda nə isə edə biləcəyinə inanır, amma buranı tərk edə bilmir. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 134, 20 oktyabr 1912-ci il) Maraqlısı budur ki, Osmanlı Baş qərargahında da hələ kaymakam rütbəsində olan Ənvər Bəyin İstanbula gəlməsi halında işləri düzəldə biləcəyinə inananların olmasıdır.

Serb cəbhəsindən bir neçə müvəffəqiyyət xəbəri gəlir. "Bolqarıstan tərəfindən də yaxşı xəbərlər gəlməsini ümid edək; çünki bu, döyüşün gedişatını göstərəcək; əks halda ziyanı düzəltmək çox çətin olacaq". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 135, Bazar, Oktyabr 1912-ci il)

Qazi Əhməd Muxtar Paşa kabineti geri çəkilir; Kamil Paşa hökuməti qurulur.

Ancaq qəzetlərdən davamlı pis xəbərlər gəlməkdədir. Ənvər Bəy ümidini itirmək istəmir. Bolqarlar Ədirinəni ala bilmədiklərinə görə "Bu yer bizim ordumuza təxminən bir ay Kazandıracağından, bizim ordunun yığışması bitincə, nəhayət, Bolqarlara qarşı hücuma keçə biləcəyindən əminəm". Ənvər Bəy Serblərin də Üsküp önlərində məğlub olacağını ümid etməkdədir. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 136, 30 oktyabr 1912-ci il) "Burada, gücsüz bir tamaşaçı kimi qalmaq nə qədər çətindir! Bütün arzularıma və verdiyim sözlərə baxmayaraq, savaş bizim əleyhimizə bir şəkil alsa, dərhal İstanbula dönərəm." "Dörd gündür Hərbi Nazirlikdən heç bir xəbər yoxdur". "Döyüşün gedişatına təsir edəcək ciddi müharibələr olmalıdır." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, 137, Cümə axşamı, oktyabr 1912-ci il) Zəfər ümidi verəcək xəbərlər də gəlməkdədir. "İnşallah. Ümumi fikirim vətənim üçün çalışmaqdır. Amma bir planım yoxdur. Fürsətlərdən faydalanıram. Bəlkə də bu üsul mənə bir az macəraçı xarakteri verir. Sonunda nəyəmsə oyam". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 138, 2 noyabr 1912-ci il)

"8 noyabr 1912-ci il

"Qəzetlərdə içilən and nə gözəldir! Demək bu savaş, İslamiyyətə qarşı 20-ci əsrdə başladılan bir Səlib yürüşüdür. Görürsünüzmü, sizə Müsəlman olduğumuzu söyləyirdim həmişə, bu da Avropanın bağışlamadığı tək səhvdir! Eh, bir kral ordusuna bu döyüşü bir səlib yürüşü kimi göstərsə, bizim fanatik və barbar olmamağımıza çaşmamanız gərək." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 139, 8 noyabr 1912-ci il)

25 noyabr 1912-ci il

Tripolidan ayrılmaq zamanı gəlmişdir. İstanbuldan bu mesaj gəlir: "Düşmən ordumuzu məhv etdi və Çatalca tərəfindəki son müdafiə xəttimizə qədər irəlilədi". Artıq Balkanlarda Osmanlı ordusunun zəfər ümidi qalmadır. "Nəhayət, sizə yazmış olduğum kimi Tripoli bir başqa deyişlə krallığım və sabit və müstəqil vəzifəmi İstanbula dönmək və orada sərbəst buraxılmayacaq bir torpaqda sadə bir kaymakam kimi çalışmaq üçün tərk edirəm. İstanbuldan gələn son xəbərlərdən sonra, Tripolidə qalmanın ana vətənin təməl hissəsinə köməkçi ola bilməyəcəyini düşündüm və hər şeyi İtalyanların istəkləri istiqamətində ayaqları altına tərk etməyi də istəmirəm. Beləcə, vəziyyəti elə nizamladım ki, döyüş lehimizə bir şansla yenə davam edəcək. Düşmənlərim bu qərardan pis bəhs edəcəklər, bilirəm; mənə hücum etmək üçün bundan faydalanacaqlar. Amma məni bilərsən, mənim üçün fərq etməz. Mənim tək bir məfkurəm var, vətənimin rifah içində olmasına çalışmaq və onun mənfəətini qorumaq. Bu məqsədə çatmaq üçün hər şeyi fəda edərəm…

"Tam yola çıxışımdan bir gün əvvəl dərsə getmiş olan şagirdlər Bingazidən gəldilər. Milli marşlar söyləyirdilər; belə gözəllikləri olan bir məmləkəti tərk etmək düşüncəsi məni elə pis etdi ki, ağlamaya başladım. Mən ki həmişə özümə hakim ola biləcəyimi zənn edərdim.

" … Bir heçdən var etdiyim əsgəri birliklərimi sizə göstərməyi necə istəyərdim!" Ənvər Bəy Tripolidə reallaşdırdığı əsgəri administrativ və mütərəqqilik işlərini necə kiçik pullarla bacardığını izah edir. "Köçəri bir xalq üçün ən ağır iş olan vergi ödəməyə də hazır idilər". Amma buna ehtiyac duymamışdı. "Yeni nəsili hazırlamaq üçün on ibtidai məktəb qurmuşdum, cəmi min şagirdi vardı; bir də yüz əlli şagirdlik iki qız məktəbi. İstanbul ilə razılaşıb, Türkiyədəki məktəblərə böyük əksəriyyəti şeyx oğulları olan iki yüz şagird göndərdim. Onları belə ayırdım: otuz nəfəri Hərbi Məktəbə, beş həkim, beş baytar, beş əczaçı, altmış kiçik zabit məktəblərinə, on beş idadiyəsər, digərlərini döyüş fabriklərinə, yaxud başqa sənət qollarına. Tam mənim ayrılacağım sırada da, məktəb halına çevirdiyim böyük Guegueb qalasının inşaatı tamamlandı…"

"Ümid edirəm uca Allah oraya çatmağımı təmin edər. Qalan yoldaşlar işə davam edirlər. Böyük Sünusi şeyxi Seyid Əhməd, İtalyan kralının hədiyyələrini və Bingazidə böyük bir zaviye qurulması təklifini rədd edərək əlcəyi sifətinə atmışdır. Dönməkdən məmnun olduğumu söyləyə bilərəm yenə də, çünki kədərli hadisələrə baxmayaraq, vətənimə faydalı olacağımı ümid edirəm". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 140, 25 Noyabr 1912-ci il)

Bu arada bunu söyləməliyik ki, Ənvər Bəy və yoldaşlarının, Qərb Mədəniyyəti haqqında, bəlkə, köklü məlumatları yox idi; amma insanın xoşbəxtliyini əsas alan bir mədəniyyət anlayışı çərçivəsində bu məktublarda deyilənlərə və Qərbin istismarçı mövqe və siyasəti haqqındakı şərhlərə bu gün də əlavə ediləcək çox şey yoxdur. Onlar bəlkə kitablardan deyil, amma çox həqiqi bir yoldan, Avropa ilə açıq-bağlı döyüşlərində bu möhkəm baxış və şərhlərə çatırdılar. Ənvər Bəy bir az da hirslə, Avropalı mədənilərin (!) iqtisadi istismarlarını davam etdirmək üçün bir sıra insanlıq dəyərlərini də istismar etdiklərini, bizi barbar göstərdiklərini, öz xalqlarını da döyüşə göndərərək bir sıra bankların kassalarını doldurduqlarını söyləməkdədir. Biz isə, Tripolidə və sonrakı döyüşlərimizdə vətənimizi müdafiə edirdik.

Fəthi Bəy deyir ki,

"Əgər Tripoliyə o torpaqları vətənindən bir parça saymanın şüuru içində qaçanların rahatca dastan deyilə biləcək igidliklərini dünyaya izah edə bilmək mümkün olsaydı, Türklüyə aid çox şeyin bir daha geri dönməmək üzrə itirildiyi zənninin hakim olduğu o günlərdə, sanaram ki qəhrəmanlıq və mərdlik aşiqi dünya gözündə etibarımız yerini almaqla qalmaz, heyranlıq oyandırardıq…

"Oraya çatanlar, ləqəblərlə və dəyişik görkəmlərlə, silahsız və və-saitsiz qaçıb gəlmişlər idi. Yerli xalqın ümumi inancı, özlərinin dövlət mərkəzin tərəfindən unudulmaq və düşmənə tərk edildiyi idi. İtalyanlar ustaca bu təbliğatı yaymış və müvəffəqiyyət Kazanmışdılar…

"Aradan illər keçdi; Tripolidə bu gün Türk idarətməsi, yalnız tarixi xatirədir. Lakin mən israrla deyəcəyəm ki, Tripoli Türk müdafiəsinin hər mərhələsi ilə bu günkü nəsilin bilməsi şərt vətənpərvərlik dastanıdır. Əsla xahiş deyil; lakin qarşıdakı dövrün nə gətirəcəyinin qeyri-müəyyənliklərlə dolu olduğunu görmüş və yaşamış bir veteran olaraq deyəcəyəm ki, hansı zaman və məkan içində olursa-olsun, millətlər öz keçmişlərində beləsinə nümunələr varsa, bunları, yetişənlərin mənəvi miraslarının ən qiymətli əmanəti saymalıdırlar. Unudulmasın ki, Çanaqqalanı, Qurtuluş savaşını Kazanmağı da eyni insanlar bacardı". (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 135-139)

* * *

Ənvər Bəyin Tripolidən ayrılmağını, onunla aparılan söhbətə söykənən bir Alman yazar, "Axtarılmasına baxmayaraq, Misirdən bir İtalyan buxarlı gəmisi ilə görkəmini dəyişdirmiş bir halda Brindiziyə qaça bildi. Oradan tələm-tələsik Vyanadan İstanbula qaçdı." (Nəql edən, Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, s. 28, haşiyə: 17) deyə yazar. Ənvər Bəy İstanbula dönüb vəziyyəti gördükdən sonra Tripolidəki yoldaşlarına Makedoniya və Qərbi Trakyada döyüşmək üçün tələsik gəlmələrini bildirir. Ayrılmadan əvvəl qüvvətər Əziz Əli Bəy və Çərkəz Rəşid Bəyin rəhbərliyi ilə yenidən təşkilatlandırılar.

Az saydakı Osmanlı əsgəri və könüllü Ərəb mücahidləri bir ovuc Osmanlı zabitinin öndərliyində, həqiqətən, az görülmüş dastanlar yaşamışlar. Şövkət Süreyya Aydəmir deyir ki, Ənvər Bəy və yoldaşlarının Libyada reallaşdırdıqlarını müvəffəqiyyət deyil, möcüzə olaraq xarakterizə etmək lazımdır; Paşa da eyni şeyi söyləyir.

İndi Balkan savaşının kədərli davamında Devlet-i Aliyye italyanlarla razılaşmaq məcburiyyətində qalmış və 14 Oktyabr 1912-ci ildə imzalanan “Uşi Andlaşması” ilə Tripoli-Bingazi və Aralıq dənizidəki on iki ada italyanlara verilmişdir. Bu prosesləri izləyən Tripolidəki qəhrəmanlar dərin düşüncələr və ağrılar içindədir. Burada təşkilatlandırıb dastan yazdıqları insanları necə tərk edib qitələrinə gedəcəklər? Bu insanlar ki bütün ümidlərini bu bir ovuc Osmanlı zabitinə bağlamışlar.

Amma sonunda, Tripoli və Bingazinin italyanlara verildiyini bildirən əmr gəlir və Libya, ağrılar və gözyaşı içində tərk edilir. Ənvər Bəy və yoldaşlarının müqavimətçilərlə vida səhnələri çox hüznlüdür… Ənvər Bəy heç olmasa, döyüşə davam edəcək bir müqavimət cəbhəsi qurdum deyə özünə təsəlli verməyə çalışır və bu ağrını heç unutmaz. Hətta Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər döyüşün ən çətin zamanlarında belə, Libyalı müqavimətçilərə pul və vəsait göndərməyə davam edər. Hətta, Şahzadə Osman Fuad Əfəndinin müqavimətin idarəçiliyini ələ almaq üçün bir sualtı qayıqla Tripoliyə getməsini təmin edir.

Tarixçi Ziya Nur Aksun, Tripolidəki Ənvər Bəyi qiymətləndirərkən;

"Onun qədəri “azadlıq qəhrəmanlığından”, “İslam qəhrəmanlığına” doğru sürətlə yer dəyişdirmişdir deyilə bilər. Ənvəri bu rola itələyən, zənn edirik ki çox mömin olması ilə birlikdə hadisələr olmuşdur. Hərhalda Tripoli döyüşləri, bunlardan ən mühümü olaraq görünməkdədir" deməkdədir. (Z. Nur Aksun, Ənvər Paşa və Sarıqamış Hərəkatı, s. 53)

* * *

“Uşi razılaşması” imzalananda İtalyanlar Bingazi bölgəsində hələ sahil ərazisində idi və Dernəsər, Bomba, Tobruk limanlarını əllərində saxlayırdılar. Ən son, Mayor Əziz Bəy əmrindəki Türk qüvvələri də çəkilir. Ancaq geridə qalan bir neçə Türk zabit və əsgəri, yerliləri öyrətməyə davam edirlər. İtalyanlar, Sünusi ağırlıqlı bu Urban qüvvələri qarşısında irəliləyə bilmirlər. Tripoli bölgəsində isə, 1913-сü ildə, son Türk qüvvələrinin çəkilişindən sonra müqavimət Bingazidəki qədər güclü ola bilmir. İtalyanlar içərilərə doğru irəliləməyə başlayır.

Osmanlı Xaqanının 1914-cü ildə “müqəddəs cihad” elan etməsindən sonra Şimali Afrika və içərilərdəki Müsəlman ölkələr yenidən hərəkata başlayır. 1914-cü ilin əvvəlində İtalyanların əlinə keçən Fizanda qiyam başlayır. (Birinci Dünya Müharibəsində Türk Hərbi, c. IV, Hicaz, Asar, Yəmən Cəbhələri və Libya Möcüzəsi, 1914-1918, Baş qərargah ATASA nəşri, Ank. 1978, s. 628-29) Əsasən Kuloğlu deyə tanınan kəsim, partizan tərzi mübarizəsini heç buraxmamışdır. Cihad çağırışından sonra şeyxlər toplanaraq ortaq mübarizə qərarı verirlər. (HAQQINDA danışılan əsər, s. 629) Üç qoldan hücuma keçən Müsəlman qüvvələri, İtalyanları Fizandan qovur. 1915-ci ildə şiddətlənən döyüşlərin sonunda İtalyanlar yenidən sahil bölgələrinə sıxışdırılırlar. Şeyx Əhməd Sünusiyə vəzir rütbəsi verilir. 1915-ci ilin sonuna doğru Kapitan Nuru Bəy (Ənvər Paşanın qardaşı) Mayor Cəfər Əsgəri və Tripolili mücahidlərin lideri Süleyman Baruni İstanbuldan Libyaya keçirlər. Bir qədər silah və vəsait də gətirirlər. Libyalılar yenidən nizama salınır; doqquz piyada və bir topçu batalyonu qurulur. Bu vaxt Sünusilərin ağırlıqda olduğu şərq kəsimdə, Kanal hərəkatına dəstək olmaq üçün ingilislərə qarşı bezdirici qarşıdurmalara girilər.

Qərbi Sudanda (Darfur) isə, cihad fətvasını verən Əli Dinar Sultan, Cümə günü xütbəyə çıxaraq camaata Xəlifənin salamlarını söyləyir və Ənvər Paşanın məktubunu oxuyur. Ardınca çoxu yalnız mizraqlarla silahlanmış olan əsgərləriylə ingilislərlə mübarizəyə başlayır. İngilislər 16 May 1916-cı ildə Əli Dinar Sultanı şəhid edirlər. (ATASA, haqqında danışılan əsər, s. 681-82)

11 iyun 1915-ci ildə Süleyman Baruni, Ənvər Paşaya bir hesabat göndərir. İtalyan işğalı səbəbiylə bütün xalqın yas tutduğunu söyləyən Baruni, "Bu yaslarını, vətənlərinin düşməndən xilas olması və ay ulduzlu bayrağın Tripoli bürclərində dalğalanması zamanına qədər uzatmağa söz verdilər. Tripoli əhalisi Türkiyəyə bağlılıqlarını hər fürsətdə sübut etmişlər" deməkdə və Tripolinin yenidən Osmanlıya birləşdirilməsini istəməkdədir. Bu proseslər ərzində Osmanlı Hökuməti, Tripolinin Osmanlı torpaqlarına qatıldığını elan edir və Süleyman Barunini də qubernator olaraq təyin edir. 1917-ci ilin sonlarına doğru Nuru Paşa (Ənvər Paşanın qardaşı) Qafqazdakı İslam Orduları komandanlığına təyin edilir, yerinə Osmanlı ordusunda kapitan olan Şahzadə Osman Fuad Əfəndi paşalıq rütbəsiylə göndərilir.

Ənvər Paşa Böyük Savaşın sonlarına qədər Tripolidəki bu mübarizəyə diqqətini və hər cür dəstəyini davam etdirmişdir. İtalyanlar bu möhtəşəm müqaviməti ancaq 1930-cu illərdə qıra biləcəklər.

Balkan savaşı və sonrası

On doqquzuncu əsrin əvvəllərinə qədər Osmanlı Balkanları sakitlik və dinclik içində yaşayır. Avropa qaynaqlı millətçi axınlar və rus slavyançılığı hələ bu quruluşu poza bilməyib. Ancaq, "Kilsələr məsələsi" olaraq bilinən məzhəbçi qarşıdurmalar, Osmanlının yüksək nüfuzu altında açıq bir mübarizəyə çevrilməsə də, eyni məzhəbdən yəni Ortodoks olan Balkan xalqlarının çox-çox yaxınlaşmalarına da imkan verməz. Vəziyyət budur: Bolqarlar, Serblər və Yu-nanlar Ortadoks məzhəbindən olub Fənər Patriarxlığına bağlıdırlar. Ancaq, Fənər Patriarxlığının rəsmi dili Yunancadır və ibadətlərə də əks olunan bu vəziyyət digər xalqları narahat etməkdədir. Eyni zamanda Fənər Patriarxlığı tərəfindən təyin edilən din xadimləri Slav xalqa qarşı yaxşı davranmamaqdadır. Bu səbəblərə görə Serblər və Bolqarlar Fənər Patriarxlığından ayrı müstəqil kilsələrini qurmaq üçün daima çalışırlar. Nəticədə Serb və Bolqar kilsələri, Fənərin vesayət və motivindən çıxmağı bacarırlar. Kilsələrin tam müstəqilliyi İkinci Hökumət illərində reallaşır. Beləcə, Balkan xalqları arasındakı kilsələr problemi ortadan qalxır. Hər kilsə ibadətini öz dilində etməyə başlayır. Bu vəziyyət keşişlərin öz xalqları üzərindəki təsirini artırır və Avropa mətbuatı və məktəblərin yanında, milli hərəkətlərin oyanmasında birinci dərəcədə rol oynayır. İndi Osmanlıya qarşı birləşib hərəkətə keçmələrini maneə törədən tək faktor, Makedoniyanın necə bölüşüləcəyi problemidir; bir də bu xalqların bir-birilərinə qarşı olan nifrəti.

Sultan Həmid bu mövzuda Fəthi Okyara bunları söyləyir:

"Bolqarlar, Serblər, Çernoqoriyalılar, Yunanlar birlikdə ola bildilər, aralarındakı dərin anlaşılmazlıqları həll edə bildilər və birlikdə üzərimizə hücum etdilər demək… Rum yəni Yunan kilsəsi ilə Bolqar kilsəsi arasındakı anlaşılmazlıq davam etsəydi, bu iki millət arasındakı uçurumu heç bir şəxs və tədbir doldura bilməzdi. Onsuz da, əldən getmiş olan Girit üçün Yunanı o birilərin qucağına atmanın mənası var idimi? Sizlər təcrübəsiz və gənc idiniz; lakin Baş nazirlik mövqeyinə layiq gördüyünüz Sait və Kamil Paşalar illərdir izlənilən, vəziyyəti idarə etmə siyasətinin zəruri olduğunu bilmirdimi? Onların günahı sizinkilərdən böyükdür. Bu qədər qəflət, bu qədər qısa zamana necə sığdı?" (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 167)

Sultan Əbdülhəmid, xatirələrində "Səltənətimin son dövrlərində bir Balkan İittifaqı orty çıxarmağa nail olmuşdum… Balkan dövlətləri iki təhlükə qarşısında idilər: Avstriya və Rusiya… Mən Balkanlıları bu iki ortaq təhlükə mövzusunda xəbərdar etməyə çalışırdım." deyə danışır. Bunun reallaşdırılması üçün, Paris səfirimiz Münif Paşanı vəzifələndirir. "Başlayan görüşmələr səmərələrini verəcəyi zaman iyul inqilabı (10 iyul 1908-ci il, Hökumətin elanı) ortaya çıxdı. … Məndən sonra içəridəki ünsürləri keyitməyə çalışdılar. Və bu uyğunlaşmağı təmin etmədən dünyaya meydan oxudular". Yeni Hökumətlər bu təşəbbüsü davam etdirə bilməzlər. "Baxın, mənim o qədər arzu etdiyim və çalışdığım ittifaq, heç istəmədiyim bir şəkildə reallaşdı. Və günün birində dörd Balkan dövləti birdən üzərimizə atıldılar". (Əbdülhəmidin Xatirə Dəftəri, s. 129) 154

İkinci Hökumətin elanından sonra, quldurluq fəaliyyətlərinin də başladığı bir dövrdə Makedoniya xalqları arasında Rusiya və qərblilərin də səyləriylə və dini motivlər istifadə edilərək sürətli bir yaxınlaşma təmin edilir. Çernoqoriya və Bolqarıstan arasında reallaşdırılan ilk andlaşmadan sonra, Serbiya və Yunanıstanla da razılaşma tamamlanar və döyüş hazırlıqlarına keçilir. İngilis səfirinin ifadəsiylə "Balkan Birliyi Rusiya və Avstriyanın təsdiqiylə quruldu. Əgər bir fəlakət olsa, Rusiya tamaşaçı qalmayacaq." (Erol Ulubelen, İngilis Gizli Sənədlərində Türkiyə, İstanbul 1967, s. 119)

Osmanlı Hökumətlərinin ənənəvi siyasətləri Dövlətin tam mülkiyyətini, böyük güclərlə əlaqələri təşkil edərək qorumaq istiqamətindədir. Sultan II Əbdülhəmid Xan bu siyasəti olduqca müvəffəqiyyətlə icra etmiş, bəynəlxalq siyasətdəki tarazlıqları və mənfəət qarşıdurmalarını yaxşı istifadə etmişdir. Sonrakıların da edə biləcəkləri bu siyasəti izləməkdir. Tarixçi Şükrü Hanioğlunun ifadəsiylə, "Uzun müddət həddindən artıq passiv siyasət yürüdən Osmanlı Dövlətinin klassik dövlət adamları, problemləri diplomatik yolla – amma davamlı Osmanlı Dövlətinin əleyhinə – həll edərək prosesləri minimum zərərlə sovuşdurmağa çalışmaqda idilər". Bu siyasətin müdafiəçilərinə görə, onsuz da, böyük dövlətlərin qarşısında edilə biləcək çox bir şey də yoxdur. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, s. 21) Güclü bir iqtisadi quruluş və ona söykənən bir orduya sahib olunmadıqca, yeni siyasət yürütməyin yetərsiz olacağı açıq-aydın olsa da, bu siyasətlərin və itkilərin, Osmanlı cəmiyyətinin müqavimətini getdikcə qırdığı və ayrı-seçkilik təmayülləri bəslədiyi də meydandadır. Xalq bu siyasətlərə dövlət adamları qədər yaxın deyil və İttihad Tərəqqi Partiyasının daha tdik, hətta döyüşçü mövqeyinə isti baxmaqdadır. Lakin, ordu nə haldadır?

Balkan savaşının əvvəlində ordu parçalanmış, siyasət həvəs və ehtiraslarının vuruşduğu bir sahəyə çevrilmişdir. Ordu içində yaranan “Halaskar Zabitan” qrupu İttihad və Tərəqqinin amansız düşmənidir və bir qisim mənsubları İttihad Tərəqqinin dəstəklədiyi Hökuməti aşırtmaq üçün dağa çıxıblar. Hürriyyət ve Müttəfiq Partiyası da, İttihad Tərəqqi kimi siyasətin ən üslubsuz yolundadır. Xalq yorğun, kabinet yorğun və əsgər yorğundur. Baş qərargah əsgərə alına biləcək tək ehtiyat qalmadığını Hökumətə bildirməkdədir.

Şahzadə Səbahəddinin də dəstəkçiləri arasında olduğu “Halaskar Zabitan” qrupu məlumat yayaraq Hökumətin çəkilməsini, Avropanın güvəndiyi bir Hökumətin qurulmasını istəməkdə və bunun üçün "Vətən bu gün biz zabitlərdən, əsgərlərdən xidmət gözləməkdədir" deməkdədir. Bir qism vətəndaş və hərbi müxaliflər Albaniyadakı üsyanı açıq-aşkar dəstəkləyir və Hökumətin buraxılması üçün bundan istifadə etməyə çalışırlar. Bir tərəfdən də Şövkət Süreyyanın, haradan gəldiyi naməlum qızıllarla İstanbulda bir qiyam hazırlanmaqdadır. İttihadçıların Sultan Həmidə qarşı oynadıqları “vətən qurtarma” oyunu indi İttihadçılara qarşı təkrarlanmaqdadır. Fəthi Okyar deyir ki, "Savaş içində elə hadisələr cərəyan etdi ki, tükürpərdici idi: Bəzi zabitlərin papaqlarındakı şəkil İttihadçılığını, bəzilərinin isə Müttəfiqçiliyini ifadə edirdi." (Okyar, haq-qında danışılan əsər, s. 197) Ədirnənin xilas edilməsi hazırlıqlarında bəzi zabitlərin, “Ədirnə Ənvərin əlinə keçməkdənsə, Bolqarların əlində qalsın” dedikləri danışılırdı.

İttihad Tərəqqi Partiyasının dəstəyində qurulmuş olan Sait Paşa Hökuməti 16 iyul 1912-ci ildə Hürriyyət və Müttəfiq Partiyası və “Halaskar Zabitan” hərbi qrupunun təzyiqlərinə daha çox dözə bilməyərək çəkilir. Bir müddət əvvəl də Hərəkat Ordusu komandiri Hərbi Naziri Mahmud Şövkət Paşa sui-istifadə iddiaları ilə və Teleqraf Naziri Tələt Paşanın təzyiqləri altında istefa vermişdi. 22 iyulda Qazi Əhməd Muxtar Paşa rəhbərliyində “Böyük Kabinet” qurulur. Babı-alinin diri insanlara ehtiyacı vardır, halbuki kabinet “yorğun”, yaxud “yaşlılar kabineti” olaraq xatırlanır. Məclisdə oxunan proqramında ordunun siyasətdən uzaqlaşdırılması və seçkilərin düzgün keçirilməsi təməl məsələ olaraq açıqlanır. Məclis rəhbərliyinə seçilən Xəlil Bəyə məktub yazan bir "Qurtarıcı", Məclisi "Fındıqlı klub və teatrı" olaraq xarakterizə edir və dərhal ləğv edilməzsə, "vazıfeyi-vataniye”lərini yerinə yetirəcəklərini deyir.

Qazi Əhməd Muxtar Paşa Hökuməti, xüsusilə, ordunun siyasətdən uzaqlaşdırılması mövzusunda ciddi bəzi tənzimləmələr etsə də, xarici narahatlıqların sıxlığı altında bunlar kağız üzərində qalır; tətbiq etmək mümkün olmaz.

Xarici İşlər naziri Qabriyel Noradukyan Əfəndinin, "Balkanlardan imanım qədər əminəm" dediyinin xalq içində yayıldığı günlərdə Balkan dövlətləri bütün hazırlıqlarını tamamladıqdan sonra rəsmi səfərbərlik elan edirlər. Sabahısı gün (1 Oktyabrda) da Osmanlı səfərbərlik elan edir və döyüş üçün hazırlıqlara başlayır.

8 Oktyabr 1912-ci ildə Çernoqoriyaın müharibə elan etməsiylə Balkan savaşı başlayır. Digər Balkan dövlətləri də müharibəyə qoşulur. Albaniyada isə qiyam hələ sona çatmamışdır. Hər şeyə rəğmən, Avropa dövlətləri Balkan dövlətləri İttifaqının Osmanlıya bir şey edə biləcəyini düşünməməkdədirlər. Osmanlı ordusunu siyasətin nə hala gətirdiyinin kifayət qədər fərqində deyildirlər. Daxildə ordunun etibarı çökmüşdür; nə Osmanlı xalqının, nə də ordusunun özünə və təşkilatlara etibarı qalmışdır. Fədakarlıq və qəhrəmanlığı hər zaman dillərə dastan olan əsgərin, etibarı qalmayıb. "Makedoniya ordusu komandiri İsmayıl Fazıl Paşa, əsgər çatışmazlığından, bir qism zabitlərə güvən olmadığından, birliklərini tərk edib üsyançılara qatılan zabitlərdən, batalyonlardan və sərhədləri buraxıb qaçan üsyankarlara qatılan jandarma və sərhəd gözətçilərindən bəhs edir." (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. II, s. 250) Rumelidəki əsgərlər yorğun və bezgindir; tərxis gözləməkdədir. “Böyük Kabinet”, Balkan dövlətlərinin əl altından səfərbərlik hazırlıqlarını etdiyi günlərdə əsgəri tərxis etməyə başlamışdır.

Bolqarca da bilən Ənvər Bəy üçün, Balkan savaşı gözlənilən bir hesablaşmadır; Makedoniya dağlarındakı quldurlarla döyüşlərdə, Bolqarların bu hesablaşma üçün o günlərdən hazırlandıqlarına qəti əmindir. 7 May 1911-ci ildə yazdığı məktubda bunu açıq olaraq ifadə edir. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, 19-cu Mək.) Bu qənaət dövrün bütün gənc zabitlərində hakimdir. Şövkət Süreyya Aydəmir o dövrdə yetişən bütün gənc zabitlərin, bu döyüşü gözlədiklərini söyləyir və belə təhlil edir:

"Ordunun qiymətli gənc zabitləri üçün Balkan savaşı qorxulmayan, gözlənilən, qaçınılmaz bir imkan, hətta bir ideal idi. Bəli, gec-tez bir Balkan savaşı baş verəcəkdi. Bunun çox da uzaq olmadığı, Rumelidə hazırlıqlı Türk zabitləri arasında çoxdan bəri yerləşmiş bir qənaət halında idi. Onsuz da, Hərb məktəbləri ilə qərargah məktəbində bütün strateji problemlər, hardasa daima Balkanlarda bir müharibə ehtimalı üzərində toplanırdı. Bu məktəblərdə yetişən zabitlər hələ məktəb vaxtından bu ehtimalın ağla gələ bilən problemlərinin həll yollarını axtarmaqla başlarını yorardılar. Məktəblərdə və şagirdlər arasındakı müzakirələr də çox vaxt bu mövzular üzərində keçərdi. Hərb məktəbi ilə qərargah məktəbini bitirənlərin böyük əksəriyyəti Rumeli ordularında vəzifə almaq həvəs və səyləri daha məktəb vaxtlarında ikən bir gün baş verəcəyinə inandıqları bu hesablaşmanın içində olmaq üçün idi. Savaş bir gün mütləq çıxacaq və bu gənc zabitlər bu hərbdə, məğlubiyyətlə bitən 1877-78 (93) savaşının intiqamını alacaqdılar. 1897-ci il Osmanlı-Yunan müharibəsinin zəfərlə bitməsinə baxmayaraq, nəticəsinin əleyhimizdə olmasını yenidən hesabını soruşacaqdılar." (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. II, s. 295-96)

İsmət İnönü Balkan savaşının əvvəlini belə xatırlayır: "III Orduda üç vilayət üçün ümumi bir müfəttişlik qurulmuş, bundan əlavə Rusiya və Avstriyadan “agent” deyilən məmurlar qatılmış, komitaçıların təqibi, azlıq millətlərin halı ilə birgə nəzarətə götürülmüşdü. Bu vəziyyəti içimizə sindirə bilmirdik; gec-tez, mütləq bir hərb olacaqdı". (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 36) Osmanlı Baş qərargah rəisi Əhməd İzzet Paşanın, Yəmənə ge-dərkən, onu da yanına aparmasına görə düşüncə və duyğularını belə ifadə edər: "O zamankı anlayışımla mənə ilk ağır gələn şey, məktəbdən bəri idealım olan, bir Rumeli savaşında vəzifə yerinə yetirmək imkanım itir düşüncəsi idi. Biz Yəməndəykən Rumelinin qədərini təyin edəcək döyüşün baş verəcəyi, məndə dəqiq bir qənaət halında idi".

Gənc Osmanlı zabitlərinin ehtirasla gözlədikləri bu savaşı, Osmanlının Kazanacağına Avropalı dövlətlər də inanırdılar ki, savaşın nəticəsi nə olursa-olsun sərhəd dəyişikliklərini qəbul etməyəcəklərini açıqladılar.

Savaşın başlamasından bir müddət əvvəl, 80 minə yaxın Osmanlı əsgəri tərxis edildisə də, bunların bir qisimi geri çağrılmışdır. Əsasən Ədirnədəki I Ordu və Selanikdəki II Ordunun cəmi 350.000 ətrafında idi ki, Balkan ordularının cəmindən az da olsa, kiçik hesab ediləcək bir miqdar deyil. Ancaq səfərbərlik elanında gecikilmiş və işlər çox ağır getmişdir. Şərq Ordusu (II Ordu) komandanı Abdullah Paşa xatirələrində Kabinetə verdiyi məlumatı belə izah edir:

"Balkan dövlətlərindən yalnız Bolqarıstanla belə aparılacaq müharibəni bacaracaq bir orduya sahib olmadığımızı, döyüş qüvvələrimizin pərişan halını, əhvalını bir neçə sözlə ifadə etdim. Və Osmanlı ordusu düşməni Çatalca ətrafında dayandıra bilsə, bunu böyük bir müvəffəqiyyət sayacağımı əlavə etdim".

Şövkət Süreyyanın "Savaşı, hələ savaşdan əvvəl, ruhunda və imanında itirmiş" dediyi Baş qərargah rəisinin vəkili Hadi Paşa isə Ədirnə Qalasında ərzaq olmadığını, əsgərin paltarının problem olduğunu, tədarük və iaşə işlərinin təşkil edilə bilmədiyini, bunun üçün ən az bir ay yarıma da ehtiyac olduğunu söyləməkdədir. Qərb Ordusu (III Ordu) isə Albaniya üsyanı dövründə tamamilə relsindən çıxmış, hələ savaş başlamadan şəhərləri düşmənə tərk edəcək hala gəlmişdir. Ordu komandiri, "Bu ordu döyüşə bilməz; nə edəcəksinizsə, sülh yoluyla və diplomatiya tədbirləriylə etməyə çalışın" deməkdədir. Nəticədə, Osmanlı ordusu, əhvalsız, intizamsız, həyəcansız, komandanlıq ümidsiz, məlumatsız və plansızdır.

Savaş başlayınca da Baş qərargahda bu döyüş üçün hazırlanan planlar heç cür tapıla bilməz! Savaş Naziri Nazim Paşa da Rumelidə hazırlıqların tamam olduğunu bildirir və Şərq Ordusuna Bolqarlara hücum əmri verilir. Ancaq ehtirasla döyüşən Bolqar qüvvələri qarşısında çəkilmək məcburiyyətində qalırlar; Bolqarlar 20 Oktyabrda Mestanlıya girirlər. 21-23 Oktyabr arasında Ədirnənin 25 kilometrə qədər şimal-şərqində, Sülüoğlu və Pınarhisar ətrafında yenidən qarşılaşma olur. Osmanlı üstün vəziyyətdə görünsə də, yerləşmə prosesi vaxtında qurulamadığından tədarük və iaşə çətinlikləri vardır. Diviziya komandiri Ömər Yaver Paşa özü üçün peksimet tapa bilmədiyini söyləyir. Şiddətli yağış altında və palçıq içində iyirmi saat yol gedən əsgər əldən düşmüşdür. Soyuqdan və yağışdan qorunmaq üçün paltarlar yetərli deyil. O gecə Osmanlı ordusunda sarsıntı başlayır. Sabahısı gün Bolqarlar yeni bir hücuma keçincə, Osmanlı or-dusu çəkilməyə başlayır. 28 Oktyabr-2 Noyabr arasındakı Lüleburgaz vuruşmalarında da Bolqarlar güclüdür. 5 Noyabrda Osmanlı Şərq Ordusuna, Çatalca xəttindən yəni Böyük Çekmcə-Terkos xəttinə çəkilməsi əmri verilir. Bolqarlar burada dayandırılır; bir neçə hücum cəhdi dəf edilir.

“Böyük Kabinet” istefa verir və yerində Kamil Paşa başçılığında yeni bir kabinet qurular: 29 Oktyabr 1912.

1912-ci ilin Noyabr ayının əvvəlində Selanikin əldən çıxacağından qorxan Hökumət, burada oturmağa məcbur edilən Sultan II. Əbdülhəmid Xanı İstanbula gətirir. Bunun üçün Almanlardan xahiş edilən bir döyüş gəmisi Selanikə göndərilmişdir. Qəzet verilmədiyi üçün dünyadakı proseslərdən xəbərsiz olan Əbdülhəmid Xan, verilən xəbərlərə çox kədərlənir və "Səfirliklərdə elçilər, əsgəri attaşelər var; bunlar indiyə qədər yatmışdımı? Dörd dövlət ittifaq etmiş bu olan bitən şeydən xəbər alına bilməmişdirmi?" – deyə heyfsilənir. Yenə izah edilənlərə görə Kilsələr məsələsinin həll edilib edilmədiyini soruşmuş; həll edildi cavabını alanda, ittifaqı təbii qarşılamışdır. Onu götürməyə gedən Damad Məmməd Şərif Paşanın yazdıqlarına görə, köhnə padşah əvvəl Selanikdən ayrılmaq istəməmiş, "Mən də bir silah götürər, əsgərlərlə birlikdə müdafiədə iştirak edərəm; ölsəm, şəhid olaram; mən, onsuz da, ölmüş bir adamam", – deyir. (İsmayıl Həmid Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarixi Xronologiyası, İstanbul 1972, c. 4, s. 396)

Selanik-Manastır ətrafında yerləşmiş olan Osmanlı Qərb ordusunun vəziyyəti isə daha da pis idi. Serb ordusu 20 Oktyabrda Priştinanı alaraq irəliləyər və 22 Oktyabrda Kosovada Osmanlı ordusunu darmadağın edir. Yunan ordusu da eyni gün Serfiçeyə girərək şimala doğru irəliləməyə başlayır. Qərb ordusunun Vardardakı birliklərinin hücumlarının qarşısı 23-24 Oktyabr arasında alınaraq Yeni Çarşıya girən Serb qüvvələri Komanovadakı Osmanlı Vardar qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur edir. Osmanlı birlikləri Vardara doğru nizamsızcasına çəkilməyə başlayırr. Bu nöqtədən etibarən birləşən Çernoqoriya, Serb və Bolqar qüvvələri iki qoldan irəliləməyə başlayırlar. Dəniz və dəmir yolları düşmən əlinə keçdiyindən Osmanlı birliklərinin İstanbul ilə əlaqəsi kəsilir. Balkanlarda təxribat havası yayılır.

Bu təxribat və zülm içindəki vətəndaş xalqın İstanbula doğru köçü isə xatırlanmaq istənməyəcək qədər sıx və ağrıdır. Anadolunun bir çox yerindən daha əvvəl Türk yurdu olmuş Rumelinin hər yanında böyük Osmanlı çinarı köklərindən sökülmüş olaraq qan və gözyaşı içində Asiyaya, bayrağın dalğa-landığı yerə köçməkdədir…

"Azadlıq qibləsi Selanik" şəhəri Yunanları dəvət edir və Selanik komandiri Tahsin Paşa tək güllə atmadan korpusunu təslim edir. Serblər 26 Oktyabrda Üsküpə girirlər. Osmanlı Xarici İşlər Naziri beş böyük dövlətin səfirlərini çağıraraq onlara bunları söyləyir:

"Türk Hökuməti Çatalca xəttini sonuna qədər müdafiə etməyə qərar verdi. Zəfər ümid edirik; lakin əksinə də ola bilər. Bu təqdirdə Bolqar orduları şəhərin qapılarına çata bilər və Bolqar Kralı daha əvvəl elan etdiyi kimi müzəffər orduların başında şəhərə girə bilər. Bolqar Kralı bu hərbin bir Səlib yürüşü olduğunu elan edib. Bolqarlar yolları üstündəki müsəlmanları öldürürlər. İstanbul şəhəri Xəlifəliyin mərkəzidir; altı yüz min Müsəlman və üç yüz əlli min qeyri-müsəlman vardır. Hökumət bütün azlıqları qorumağa əzmlidir, lakin Bolqarlar şəhərə girdikləri təqdirdə vəziyyətin nə olacağı naməlumdur. Sultan və Vəliəhd Sarayda qalacaq. Və zərurət olsa, vəzifələri başında öləcəklər. Avropanı son vəziyyətdən xəbərdar etdik; əgər Avropa Bolqarları dayandırmazsa, vəziyyət çox dəhşətli ola bilər." (Erol Ulubelen, İngilis Gizli Sənədlərində Türkiyə, İstanbul 1967, s. 128)