Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Җансакчысы Күчтем батырның кулыннан кызны тартып ала җилтерәтеп, хан янына китерә. Кызны күрә дә Чалбай хан, җансакчысына бер уч алтын тәңкә ташлый. Чалбай хан кызны түр бүлмәгә яптыра, җансакчысына аны күз карасыдай сакларга куша.

Шул чакта аңа шаман килеп керә, кызны үзенә сорый.

– Анасы суга ташлангач, монысы да ерак китмәс, ирексезләмә баланы, – ди. – Хан, мин аны үзем көйли-көйли үгетләрмен, шуннан ул үзе риза булыр, сиңа матур-матур балалар табар. Кызның аты ничек?..

– Кызның аты ничек, Артык? – дип сорый җансакчысыннан үз чиратында Чалбай хан.

«Оял, – дип уйлый шаман. – Сиңа сылуларның сылуын китергәннәр, ә син, ахмак, аның исемен дә белмисең».

– Аты – Айгөл, хан.

– Айгөлне шаманга биреп җибәр, Артык. Үгетләсен.

Баһадир бүлмә тәрәзәсе каршындагы түмәргә утырды. Кояш баеп килә, кирмәнгә кайтып кергән маллар кычкыра. Кичә Чалбай хан кулында иде кирмән, бүген янә болгарлар хуҗа, әкөтүчеләргә барыбер… Барыбер микән?.. Түгелдер. Түгелме? Көтүчеләр – коллар, аларга кайда да барыбер. Көтүчеләр – кеше кешесе. Син соң кем кешесе?.. Кубрат ханныкы… Кем җибәрде сине бирегә сөйгәнеңнән аерып? Кубрат хан… Юк, алай дип уйларга синең хакың юк. Кубрат хан синең… Нигә, нигә алды икән хан аны тәрбиягә?! Хан кызы Чәчкә белән бергә үсмәгән булыр иде, хан кызына гашыйк булмаган булыр иде…

– Ташбулат, – дип дәште баһадир уң кулына. – Сөрәнчегә әйт, иртән кояш чыкканда, барысын да уятсын. «Итил буенда җыен була» дип сөрән салсын. Җыенда Фанәгүрдәгечә Кызкуыш туе уздырабыз. Чалбай хан үзе белән бер көтү хатын-кыз йөрткән, шуларны алыпларымнан кудырам.

– Баш өсте, баһадир.

Ташбулат чыгып китте, күңел һаман сагышта. Әле генә өйдә берүзе каласы килгән иде, хәзер янә кемнедер юксына башлады.

Баһадир өй эченә күз йөртеп чыкты. Юан бүрәнәләрдән нарат сагызы исе килә. Кем салды икән өйне? Болгарлармы, угорлармы? Алар сала агач өйләрне Төн илләрендә. Сәер, ни әйтергә теләде икән бая аңа Агасике? Мангыш тархан кызын ул коткарган… Кызны үзенә алырга исәбе бар микән әллә Агасикенең? Бик ихтимал ич! Әллә Айгөлне Адай мәргән эләктереп өлгергән микән? Мәргән аны беркемгә дә бирмәс… Агасике кызны аңардан сорап калса?..

Ишектә берәү күренде. Нәкъ ул уйлаган кешенең үз аягы белән килеп керүе ышанмастай хәл иде.

– Хәерле кич, баһадир!

– Кич хәерле, төптимерче, уз, утыр.

Төптимерче аның каршындагы түмәргә утырды, баш киемен салды, беравык очлым астыннан кия торган мескен бүреген бөтәрләп торды.

– Иртәгә Төн илләренә чыгып китәсең дип ишеттем, баһадир?

– Китәбез, әмма иртәгә үк түгел, Агасике, берсекөнгә.

– Мине дә ал, баһадир, Алыпларыңнан ким орышмам.

– Без анда орышырга дип бармыйбыз, Агасике. Маҗарлар, угорлар, Чалбай хан Өске Кирмәнне алуга, сәүдәгәрләрен җибәрми башлаганнар. Шул төбәктәге кардәш төркиләр арадашлык итүдән баш тартканнар. Кубрат хан миңа Төн халыклары белән сәүдә эшләрен җайга салып кайтырга кушты.

– Минем дә Төн халыкларын күрәсем килә, баһадир.

– Ярый, төптимерче, син дигәнчә булсын. Төн илләренә сине алырмын. Ә хәзер, бар, син миңа шаманны китер. Эзлә, тап, китер.

– Мең рәхмәт сиңа, баһадир. Төн илләрен күрү күптәнге хыялым иде. Ә шаманны мин хәзер…

Агасике чыгып китүгә, уң кулы Ташбулат кайтты. Кичке ашны ашадылар. Ул арада, шаманны ияртеп, Агасике килеп керде.

– Рәхмәт сиңа, Агасике. Сиңа кайтып китәргә мөмкин. Әсин, Илтотар шаман, әйдә, түрдән уз.

Төптимерче чыгып китте, шаман кыяр-кыймас кына түргә узды, түмәрнең яртысына утырды.

– Иркенләп утыр, шаман.

– Илеңә, атыңа игелек яусын, баһадир.

– Сиңа бер бүләк бирәсем бар, шаман. – Баһадир бил каешына бәйләнгән янчыгын чиште, төптәңре биргән йөзекне шаманга сузды. – Ал, шаман, сиңа бу.

Илтотар шаман балдакны кулына алды да, күзләрен акайтып, баһадирга карап торды. Шаманның балдак тоткан кулы җиңелчә дерелди иде. Кисәк ул урыныннан купты, баһадир каршына килеп баш орды. Шаман баһадирга баш орып ятканда, ишектә тавыш-тынсыз гына алостаз Дәян пәйда булды. Ничә тапкыр сынаганы бар баһадирның алостаз Дәянны, ул беркайчан да киңәше белән атылып чыкмады, башта кеше сүзен тыңлады, аннары гына киңәш бирде. Чандыр гәүдәле, буй-сынга барысыннан да бер башка озын алостаз Дәян сарайда да еш кына Кубрат ханның уң кулында утыргалый иде. Һәм ул һәрчак бар нәрсәдән дә хәбәрдар була. Кубрат хан Өске Кирмәнгә дә аны тикмәгә генә җибәрмәгәндер. Кем кызыксындыра алостазны? Төптимерчеме, шаманмы?

– Йә-йә, шаман. Тор, мин сиңа олуг хан түгел, – диде баһадир, аннары әлегә кадәр ишек янында басып торучы алостазга эндәште: – Ә-ә-ә, алостаз, кер, түрдән уз. Менә Чалбай ханның шаманы килгән…

– Баһадир, – диде Дәян. – Мәетләрне җыеп бетереп булмады.

– Болгарларны?

– Болгарларны Мангыш тарханга казылган кабергә күмдек.

Алостаз Дәян түргә узды, шаман янәшәсендәге түмәргәутырды, өй эченә күз йөртеп чыкты. Мангыш тархан кунак өйне зур салдырган иде. Түр якта киң сәке, сәкегә ак аю тиресе җәелгән— Төн халыклары тауары. Төн халыклары— болгарларның арадаш күршеләре. Төн халыклары болгарларга әйбер-тауарларын куялар да китеп баралар. Болгарлар, аларның тауарларынакарап, тегеләргә кирәкле коралларны куялар. Аннары бераз торгач, янә корал куйган төшкә әйләнеп киләләр. Үзләре куйган коралларны Төн халыклары алган хәлдә генә, болгарлар кыйммәтле тиреләрне алып китәргә җөрьәт итәләр. Тиреләр бәясенә куелган коралларны азсынып, болгарлар куйган коралларга кагылмыйлар икән, Төн халыклары тиреләрен икенче җиргә күчереп өяләр. Янәсе, икенче алучыга күрсәтәләр. Шунысы гаҗәп: Төн илләрендә яшәүче халыклар греклардан килгән сапсыз ятаганнарны теләбрәк алалар. Шул сәбәпле Өске Кирмәннән баш сәүдәгәр Фанәгүргә килде. Кубрат ханнан сапсыз ятаганнар сорады. Кубрат хан бу эшне алостаз Дәянга йөкләде. Рум сәүдәгәрләренә сапсыз ятаганнар китерегез дигән теләк белдергәч, грек сәүдәгәрләре аптырый калганнар иде. Иллә сораган ятаганнарны күпләп китерә башладылар. Грекларның күзләрен Төн илләреннән кайткан затлы тиреләр кыздыра иде, күрәсең. Төптимерче Агасике бары тик шул сәбәпле монда. Алостаз Дәян моны белә, ә менә баһадир белми. Агасике баһадир янына бик еш керә башлагач, алостаз Дәян борчылып килгән иде, ни күрсен, баһадир каршында Чалбай хан шаманы баш ора. «Бусы кемгә хезмәт итә икән тагын?»– дип уйлады алостаз Дәян, түргә үтеп утыруга. Дәян ишетеп белә иде: Илтотар шаман ниндидер юллар белән Чалбай ханга юлыккан. Чалбай ханның башын, капчыкка салып, Фанәгүргә озаттылар. Шаман ни тели, нигә баһадирга килгән?.. Мул яшәгән Мангыш тархан, түмәрләргә – бүре-төлке тиреләре, идәнгә болан-сыер тиреләре җәелгән.

Алостаз Дәянның күзе түр яктагы эт башына төште.

– Бу ни, баһадир? Түрдә эт башы?

– Чалбай хан эткә табына иде, алостаз Дәян, – диде, алостазны гаҗәпләндереп, Илтотар шаман.

– Мине беләсең, шаман!

– Беләм, алостаз Дәян, Төн илләре белән сәүдә итү өчен Кубрат хан атамны Өске Кирмәндә калдыра. Атам олуг ханга күп еллар хезмәт итте. Атам үлгәч, Кубрат ханнан ярлык алу өчен, Фанәгүргә юл чыккан идем, Чалбай ханга тап булдым.

– Шаман, минем иманым Тәңре, син үзең дә Тәңредән иман алган кеше, ничек эт башына табынган Чалбай ханга хезмәт иттең?

– Алостаз Дәян, минем теләгем изге иде: Чалбай ханны Тәңре йоласына тарту. Өлгерә алмадым, башын салды, – диде шаман һәм, күтәрелеп, ишеккә юнәлде, шунда кисәк туктап: – Баһадир, бер киңәшем бар сиңа: ышанма Рум тимерчесенә. Ул кеше сурәтенә табына. Кеше сурәтенә табынган кеше – кеше үтерер.

– Алостаз Дәян, шаманны мин синең карамакка тапшырам. Югалтма, ул кирәк миңа.

– Баш өсте, баһадир. Әйдә, – диде шаманга алостаз Дәян һәм якасыннан тотып алып чыгып китте.

Баһадир уң кулы Ташбулаттан төптимерчене чакыртты. Төптимерче, рөхсәт сорап, түргә узды.

– Илтотар шаман сиңа зарлана, Агасике.

– Яман кеше ул, баһадир. Хәйләкәр төлке. Төлке дә төлке, шаман да төлке. Кирмәндә йөздән артык грек яши, чиркәү кебек өйләре бар. Шунда изге йортка кереп, Христос сурәтенә әтәч канын сипте, мине Чалбай ханнан астыртмакчы итте. Һөнәрем генә коткарып калды: ханга моңа кадәр күзе күрмәгән матур хәнҗәр ясап бирдем. Шуннан соң гына ирек алдым.

– Шаманны нишләтергә киңәш итәсең?

– Ирек богаулаган – далада бозаулаган, баһадир. Яшәсен, грек туганнарым гына кимсетелмәсен.

– Мин аны тыярмын, төптимерче. Тынычланып кит…

– Игелекле бул, баһадир.

Агасике чыгып китәргә өлгермәде, түр якка эт тиресеннән сырма тегеп кигән, чәченә төрле төстәге чүпрәкләр таккан, теше коелып бетүдән ияге чыгып торган карчык килеп керде. Керде дә баһадирның аягына егылды:

– Баһадир, алма минем каравыш кызларым. Үзеңә буйсынырмын. Каравыш кызларың карап яшәрмен.

– Кем бу? – дип сорады Ташбулаттан Илбарыс.

– Убырлы карчык, багучы, юраучы, ырымчы кортка. Чалбайның каравыш кызларын карап торган.

– Чалбайның?! Багучы! Бакмый торсын әле. Әй, тор әле, убырлы карчык, аягыңа бас. Тыңла, каравыш кызларың минем алыпларыма кирәк. Мин аларны иртәгә алыпларыма кияүгә бирәм. Иртәгә Кызкуыш туе уздырабыз. – Нидер исенә төшеп, баһадир Ташбулатка күз кысып көлемсерәп куйды: – Сине дә кудыртырбыз, кортка.

– Куучы булса! – дип көлде Ташбулат.

– Ә шаман? Шаман үз көчендә кебек әле миңа, Ташбулат… Чыгар үзен, Ташбулат…

– Баһадир, ул Чалбай хан куйган эт башын сорый, – диде Ташбулат.

– Бир үзенә эт башын… Бетте, Ташбулат. Беркемне дә кертмә. Ял итәбез. Иртәгә җыен.

Өйдә берүзе калгач, баһадир ишекле-түрле йөри башлады. Мичтә күмер пыскый, шәмдәлләрдә май бетеп килә, ятарга вакыт. Баһадир Мангыш тархан сәкесенә менеп ятты, сәке башындагы кеш тиресеннән тегелгән юрганны өстенә япты. Ташбулат керде, идәнгә урын җәйде, ятты һәм шундук йокыга китте.

Ә баһадирны йокы алмады. Урман ягында бүреләрулаганы, аюлар үкерешкәне ишетелә – чалбайлыларның мәетләрен ботарлыйлар.

Йөрәк кысылып куйды. Чалбайлыларны да күмдерәсе булган. Өлгерә алмадылар…

Баһадир әле бер ягына, әле икенче ягына әйләнеп ятты, йокы килми дә килми. Бер атнамы, дүрт-биш көнме, кайтыр атчабар, Кубрат хан хәбәр алыр! Өске Кирмән болгарлар кулында. Олуг хан грек сәүдәгәрләрен янә Өске Кирмәнгә җибәрер, Төн илләреннән алынган тауар төягән олауларны баһадир үзе каршы алыр. Өске Кирмәндә яңадан сәүдә эшләре җанланып китәр.

Йокыга талыр алдыннан баһадирның күз алдына хан кызы Чәчкә килде. Чәчкәнең зур күзләрендә тиңе булмаган матурлык, илаһи дөнья, бер Илбарыс кына аңлаган сер тулып ята иде. Чәчкәнең әнә шул серле карашын үзендә тою белән әллә нишләп китәр иде баһадир.

Илбарыс баһадир йокы аралаш каравыл торган алыпларныңтукмак тавышын ишетә, әмма тавыш ерагайганнан-ерагая бара иде…

– Баһадир, баһадир, уян, көн туа! – дип уятты аны уң кулы Ташбулат.

Илбарыс күзләрен ачты. Яктырып беткән иде инде. Сикереп торды, тиз-тиз киенде дә су буена йөгерде. Каравыл алыплар елга як капканы ачканнар, юынырга төшүче алыпларны куәтләп торалар. Баһадирны күрүгә шым булдылар.

Елга буенда халык күп иде инде. Барысы да юына, су чәчрәтеп уйныйлар, шаяралар. Баһадир өстеннән кыска күн сырмасын салды да тез тиңентен суга керде, ахылдый-ухылдый билгә кадәр юынды, аннары сөртенде, итек-сырмасын киде, кирмәнгә юнәлде.

– Хәерле иртә, баһадир!

– Хәерле иртә, Агасике!

– Баһадир әйбәт йокладымы?

– Бик әйбәт, Агасике.

– Адәмнәрне үтерә белгәч, җирләргә дә кирәк иде, баһадир. Аллаһы Тәгаләнең каргышы төшүе бар. Алла хакына боер мәетләрне җыярга…

– Син хаклы, төптимерче. Болгарларны без кичә үк күмдек, ә менә… Иртәнге аштан соң керешербез…

– Күмү кирәк, баһадир, мәет җир өстендә ятса, фәрештәләр җанын алырга төшми торырлар, ди.

– Һы, христиан йоласы шулай диме, Агасике?

– Тәңре дә, баһадир.

Ул арада кояш чыкты. Баһадир кояшка таба карап тезләнде дә Тәңредән игелекле, матур көн сорады. Баһадирның чыгып килгән кояшка карап тезләнеп торуын күргәч, төптимерче грек та, кояшка карап, уңлы-суллы чукынып алды.

9

Сөрән салучылар халыкны бик тиз бер төбәккә җыйдылар. Баһадир мәетләрне күмәргә боерды, шунсыз җыен булмавын аңлатты. Кирмәндәге греклар да кабер казырга чыктылар, аю-бүредән калган мәетләрне, күп тә үтми, бер кабергә ташыдылар, теге дөньяда аякланып киткәнче дип, өч көнлек ризык куйдылар.

Бары тик шул эшләр беткәч кенә, халык, бәйрәмчә киенеп, елга буендагы тугайга җыела башлады. Аксакаллар үз даирәләре белән баһадир утырасы төбәккә чатыр кордылар. Баһадир уң кулы Ташбулатка Адайны алып килергә кушты. Адайны шундук китереп җиткерделәр. Уң кулы итеп ниндидер ят төрки алыбын билгеләүгә, аны исә албагаучы алыплар башы итеп җибәрүенә Адай мәргән баһадирга үпкәле кебегрәк тоелды.

Ул арада кызлар килделәр, алар бик матур итеп киенгәннәр, үзләреннән күз алмалы да түгел иде. Баһадир Адайга карады. Әйе, үпкәле. Юк, үпкәле түгел, борчулы. Нигә микән?.. Адайны үз янына чакырып алды, янәшәсеннән урын бирде.

– Кыз куасыңмы, Адай мәргән?

– Куам, баһадирым.

– Кайсысын куарга соң исәбең? Монда барысы да чибәр, барысы да сылу…

– Мангыш тархан кызы Айгөлне, баһадирым.

– Кайда соң ул, кайсысы?

– Ул килеп җитмәде әле, баһадирым. Еглый да еглый.

– Үлгән артыннан үлеп булмый. Китер син аны, Адай.

– Баш өсте, баһадирым.

Ул арада кызлар берсе артыннан берсе тасмага баса башладылар, кызны куарга ниятләгән егет чыгып басуга, алостаз Дәян яулык селтәде. Сәере шул иде: кызлар барысы да диярлек, елга буена җитмәс борын, егетләрдән тоттыра бардылар. Ниһаять, тасмага Мангыш тархан кызы Айгөл килеп басты. Күрде дә кызны, баһадирның йөрәге кысылып куйды. Кыз төс-йөзе белән генә түгел, гәүдә-сыны белән дә Чәчкәгә охшаган иде. Баһадир уйланып утырганда, Адай кызны куып тоткан да икән инде. Егет белән кыз, кулга-кул тотынышып, алостаз Дәян янына килде. Алостазга баһадир нидер әйтте, Дәян кулын күтәрде.

– Халаек, баһадир сүз әйтә, – дип оран салды.

Тын калдылар, елга шаулавы ишетелә, еракта-еракта кәккүк кычкыра.

– Болгарлар, грек кардәшләр. Айгөлнең атасы Мангыш тархан угры Чалбай хан белән алышта башын салды. Гүзәлләрнең гүзәле Айгөл үзенә минем иң батыр алыбымны сайлады. Мин, Кубрат хан баһадиры Илбарыс, Адай батырны Өске Кирмәндә тархан итеп калдырам. Кубрат хан исеменнән әйттем.

– Ур-ра! Адай, ур-ра! – дип кычкырдылар. «Ур-ра!» тавышы Итил елгасы ярларына барып бәрелде, кайтаваз булып әйләнеп кирмән өстендә яңгырап торды.

Өске Кирмәнгә тархан итеп билгеләнгәч, кирмәннең иң олы аксакалы аңа тимер очлым кидерде, аннары Адайны, киезгә салып, кирмәнгә таба алып киттеләр. Кирмән капкасын кергәндә, аңардан ант эчертәчәкләр, шушы мәлдән Адай – Өске Кирмән тарханы, кирмәндәге һәркем аңа буйсына, аның боерыгын үти.

Икенче көнне, кояш чыгар-чыкмас, йөзбашлар үз алыплары белән елга буендагы тугайлыкка җыелдылар. Баһадир да килеп җитте. Алыпларның кулында – таш, алар аны баһадир үткәндә бер төбәккә ташлап китәргә тиешләр. Соңыннан алостаз Дәян ташларны санады: дүрт йөз алып калган иде алайда. Йөз алыпны баһадир кирмәндә калдырды. Кояш күренде. Барысы да көнне каршы алдылар, матур көн теләделәр. Шулчак кирмән капкасыннан хатын-кызлар чыкты. Болгар алыплары атларыннан төштеләр, бер төнлек хатыннары кулыннан бер чокыр кымыз эчтеләр. Аннары саубуллаштылар. Баһадир алыпларына кузгалырга боерды. Алыплар атларына атлангач, хатыннар, аларның иярләренә тотынып, тарлавыкка кадәр озата килделәр, аннары хатыннар ирләренә тагын кымыз салып бирделәр, ирләр, аттан төшми генә, кымызны эчтеләр, шулай ук, атларыннан төшми генә, хатыннарының кайнар иреннәреннән үбеп алдылар. Шуннан соң да хатыннар ирләреннән тиз генә аерыла алмадылар, урманга кереп киткән юлга кадәр ирләренең өзәңгеләренә тотынып саубуллаша, сөйләшә, вәгъдәләшә бардылар. Әйләнеп кайтырлармы сайлаганнары кайчанда булса Өске Кирмәнгә, язганмы Тәңре аларга ир-канат белән очрашырга? Хатыннарның берсе дә моны белми иде. Язмыш хатын-кызларны һәрчак үз диңгезенә ташлады.

Елга кырт борылды, урман башланды, юл агачларарасына кереп ятты. Шунда моңа кадәр ирләренең өзәңгеләренәтотынып, сабыр гына сөйләшә-сөешеп килгән хатыннарның кайсысы җылап җибәрде, кайсысы, дәшми-тынмый гына, ирнең ат ялыннан берничә кыл өзеп алды. Шул кыл аның йөрәген ире йөрәгенә бәйләп тотачак, кыл ирне янәдән аның янына алып кайтачак, бик сагынганда, баш астына кылларны салып ятканда, ир-канаты сөйдереп төшенә керәчәк.

Алыплар, атларын юырттырып, урман юлына кереп киттеләр, хатыннарның кайберләре ирләре артыннан берара йөгереп барды, кайберләре сулкылдап җылап калды, кайберләре, дәшми-тынмый гына китеп барган сөйгәненең аркасына, җилкә аша ташлаган җәясенә, тимер очлымына карап, сабыр гына кул изәде.

Грек Агасике атта төркиләрдән ким йөрми иде. Төптимерче атын матурлаган, бизәгән. Ат күкрәгендә – каплагыч, маңгаенда— таҗ төшерелгән япкыч, йөгәненә көмеш тәңкәләр тезгән. Болгарлар Тәңрегә табына, тамгалары – кояш; греклар христиан динендә, тамгалары – тәре. Тәрене тамга итеп алган грекны алостаз Дәян яратмады, аны күргәч, күзе-кашы җимерелде.

Фанәгүргә исән-имин кайтып җитсәләр, алостаз боларның барысын да Кубрат ханга түкми-чәчми сөйләп бирер. Нинди мәкер күрә микән алостаз Дәян бу тимерче грек йөзендә? Язмышы белән шаярып, орышларда катнаша… Юк, Агасике шикле кеше түгел, аны Төн илләре халыклары кызыксындыра. Ләкин ул аларны күрмәячәк, хәтта бер сәүдәгәрне дә күрми китәр. Ул бары тик угорларны күрер. Ә угорлар үзләре Төн халыклары белән сәүдә итәләр… Әйе, Агасике үз кеше, ә менә Илтотар шаманны һич кенә дә аңлап бетермәле түгел иде. Кичә Кызкуыш туе булыр алдыннан теге убырлы карчыкны яклап маташты. Бүген дә әнә бер читтәрәк бара, баһадирга якын да килми. Баһадир Илтотарны калдырырга кушмады, үзе белән алды. Дөрес, кичә төптәңре җибәргән балдакны күргәч, шаманның күзләре әллә нишләп китте, баһадир алдына килеп баш орды… Алай да шикле кеше иде шаман.

Сәфәр чыгар алдыннан Илбарыс уң кулы Ташбулатка әйтте:

– Шаманны бер мизгелгә дә күзеңнән яздырма, – диде.

Юл елга яры буйлап өскә күтәрелә. Шаманга да, алостаз Дәянга да юл таныш бугай, бара бирәләр. Хәер, бу җәйләүләр— Болгар биләмәләре.

Ниһаять, куе урманны чыктылар, туктап, атларны утлауга җибәрделәр, үзләре дә ашап алдылар.

Көне буена бардылар, бер генә кеше дә очрамады. Бары тик кичкә таба гына зур болынга килеп чыктылар, болын тулы мал-туар иде. Көтүчеләр ят кешеләрне күреп качып киттеләр. Ике алып аларны тотарга итте, әмма тапмадылар. Шунда баһадир ике сыерны суярга, казан асарга кушты.

Ашап-эчкәннән соң, баһадир дүрт якка да каравыл алыплар җибәрде. Йөзбашлар, җыелышып, мәзәк сөйли башладылар. Алостаз Дәян белән грек Агасике уйга калганнар, шаман моңлы итеп курайда уйный, уң кулы Ташбулат ярым тавышка гына курай моңына кушылып җырлап утыра.

Баһадир болын буйлап китте. Болын төрле-төрле чәчәкләргә күмелгән, аяк астыннан чикерткәләр сикереп чыга, янәшәдәге куакларда кошлар сайрый. Илбарыс баһадир тархан Адай турында уйлады. Күрде бит баһадир, сизде бит: курыкты Адай аңа Мангыш тархан кызын күрсәтергә, үзенә алыр дип курыкты. Ләкин Адай белми иде Илбарысның йөрәген кем биләгәнен, белсә, алай итмәс иде. Иллә ни генә булмасын, Мангыш тархан кызында Чәчкә чалымнары бар иде.

Кызкуыш туена Адай бик матур киенеп килгән иде. Өстендә— җофар тиресеннән теккән күлмәк, аякларында— җиңел итекләр, маңгаен уратып зәңгәр тасма бәйләгән. Айгөл өстендә— кара күлмәк, башында – кызыл калфак, аякларында җиңелчә күн чүәкләр иде. Кыз рәтләп йөгермәде дә, егетне көтеп алгандай итте, аннары алар борылып килделәр. Кызның күзләреннән нурлар тама кебек иде. Чибәр иде кыз. Әллә соң Чәчкәгә охшавы белән артык чибәр күрендеме ул Илбарыс баһадирга?

Кызкуыш туеннан соң, бераз гаҗәпләнә калып, баһадир уң кулы Ташбулаттан сорап куйды: «Син нигә берәүне дә кумадың?» – диде. Ташбулат бертын зәңгәр һавага карап торды, шуннан соң гына: «Бездә кызларны атта куалар, баһадир», – дип җавап кайтарды.

Өске Кирмәнгә китәр алдыннан Кодрак илхан баһадирга: «Төн илләре халыкларыннан сак бул, баһадир. Башта илбашлары белән сөйләш, кирәк икән баш ор, ничек тә күңелләренә юл тап. Киләсе җәйләүгә – Өске Кирмәнгә ыруым белән үзем күчеп киләм. Сине дә ала китәрмен, атам сине миңа бәйләде», – дигән иде.

Матур икән табигате, Кодрак илханга бәйләнүенә мыскал да үкенмәде Илбарыс. Мәгәр күчеп килә-нитә калса, Чәчкә нишләр?.. Нишләр? Тиле түгел диген инде үзеңне. Олуг хан кызы ла ул… Кем бирсен ул кызны сиңа?.. Кубрат ханмы?..

Куе үләннән дымсу хуш ис килә, төрле төстәге чәчәкләрдә бал кортлары очына, ак, кызыл, сары күбәләкләр биешә. Күрче, үләне-чәчкәсе дә, агачлары да – бар нәрсә биредә үзгә, берсе дә Фанәгүрдәгечә түгел.

Йөри торгач, баһадир зур булмаган курганга тап булды. Бу курганга кемне күмделәр икән?.. Кубрат хан бу якларны буйсындырып йөргәндә һәлак булган болгарлар курганымы әллә? Түгәрәкләп өеп менгергәннәр… Бик мөмкин хәл ич. Төптәңре Ирсан «үлгән кеше бу дөньяга яңадан әйләнеп кайта» дип бара. Ничек әйләнеп кайта икән? Бүгенге хәлендәме, әллә яңадан туамы?..

Илбарыс бу турыда бер тапкыр гына уйламый. Чынлап та, кемне күмделәр икән? Бәлкем, бу курганда бабабыз Атилла алыплары ятадыр!.. Алай дисәң, Атилла Ерак Көнбатышка китеп барган, дип сөйләнде төптәңре.

Кинәт Илбарысның күз алдына Мангыш тарханның курганы килде. Мангыш тархан белән болгар алыпларын да бик кадерләп, яннарына коралларын, ризыклар куеп, хәтта атларын да куеп күмделәр. Теге дөньяда да ат кирәк бит кешегә. Җәяү йөрмәс бит анда, ди төптәңре.

Баһадир урман кырына җитте, ап-ак каеннарны күрде дә таң калды. Матур булып тезелеп киткән иде каеннар. Түзмәде баһадир, урманга кереп, берничә каенны сыйпап карады. Итил буенда яшәгән төркиләр бу агачны «каен» диләр, ә кайберәүләре «аккаен» ди. Аккаен, Аппак. Матур исем. Әллә соң ханшаның исемен шушы агачтан алганнармы?.. Кубрат хан сараенда Аппакка ияреп килгән җитен чәчле кызлар булды. Соңыннан ханша аларны берәм-берәм болгарларга кияүгә биреп бетерде.

Борылды да баһадир алыплары янына кайта башлады. Шунда ул елга буена килеп чыкты. Елга буенда ике-өч хатын кер чайкый иде. Баһадирны күрделәр дә, чырылдап, куаклар арасына кереп постылар. Баһадир адымын кызулата төште. Хатыннар кер чайкый, димәк, якын-тирәдә генә җәйләү йә торак өйләр бар…

Шунда аның янына Ташбулат йөгереп килде.

– Синең кашкаң утлап йөри әнә, баһадир.

– Мин атым эзләмим, Ташбулат. Әйт әле, Ташбулат, нинди халык яши бу төбәктә?

– Баһадир, шуны да белмисеңме? Без Болгар җәйләүләрендә. Туры маҗарларга китәбезме?

– Әйе, Ташбулат. Боерык бир, атларны иярләгез, кузгалабыз.

Баһадир кашкасына тавыш бирде:

– Бах-бах! Кашкам! Фию-ю!

Хуҗасының сызгыруын ишетүгә, кашка, томырылып, иясе янына чабып килде.

Кузгалып киткәч, Дәян белән рәттән баручы шаманны куып җитте баһадир.

– Илтотар шаман, нигә бу якта күптөрле агач үсә икән? Җәйләү чоры узгач, биредәге болгарлар малларына ни ашаталар?

– Үлән чабалар, аны киптереп, җыеп өяләр, баһадир. Болгарлар моны угорлардан өйрәнде, баһадир. Кешеләр җыеп ашаган үләннәр дә күптөрле: кузгалак, юа, әче какы, суган, кәбестә, балтырган, тагын әллә ниләр шунда. Урман-әрәмәләрдә күптөрле җимешләр, җиләк өлгерә. Шомырт, балан, миләш, гөлҗимеш, әллә ниткән җир гөмбәсе… Үләсе килми кешенең.

– Шаман, Төн илләрендә җәй бик кыска була, диләр. Алар ни ашыйлар соң?

– Болан сыеры ите, балык. Кан эчүчеләр дә бар.

– Канны нигә эчәләр? Ант иткәндәме?

– Канны тешләре коелмасын өчен эчәләр, баһадир. Кан эчмәсәләр, аларның тешләре чери.

– Хатын-кызлар ни ашый?

– Ир-ат ни ашый, шуны ашый, баһадир.

Илбарыс аръякта поши күрде, урман сыерын шаман да күреп алды.

– Тиздән кичүгә җитәбез, аръякка чыгабыз, анда күп очрый урман сыеры, баһадир. Маҗарларның җәйләүләре аръякта.

– Шаман, синең белмәгәнең юк. Шаман түгел син, чәчән. Әйт әле, шаман, син миннән куркасыңмы?

– Хаким иткән – хөкем иткән; тели икән, адәм затын ятим иткән, баһадир.

– Син шаман гына түгел, Илтотар, син чәчән-шаман. Мин сине хөкем итәргә җыенмыйм. Киресенчә, мин синең ярдәмеңә мохтаҗ, шаман. Бу яклар минем өчен ят. Биредәге кешене урман-сулар урап алган. Ә мин далада үскән кеше. Далага чыгуга, мин шашам, эчемлек эчкәндәй исерәм. Биредә мин үземне начар хис итәм, шаман.

– Өйрәнерсең, баһадир. Әнә тәүге болгарлар өйрәнделәр бит. Килгән мәлдә Кубрат хан калдырган баһадир да, зуррак аланга килеп чыгуга, күкрәген тутырып сулыш алыр идедә, җилләнеп, атын чаптырып китәр иде. Соңга таба урман-болыннардан кайтып кермәс булды, һавасы шифалы, ди торган иде. Әнә әйбәтләп тирә-ягыңа кара әле, баһадир. Очар кошлар бала чыгара. Көзен җылы якларга китсәләр дә, яз янә әйләнеп кайталар. Мин сине аңладым, баһадир. Сагышланудан бу. Илеңдә сөйгәнең калгандыр, шуңа күңелең барсын да күрә. Тынычлан, баһадир. Ул бары тик бер сине ярата. Беләм, куркуың бар. Үтәр ул. Уйла, уйла, баһадир, җирең турында, кызың турында, илең турында уйла. Чалбай хан әнә кая күзе карый, шунда яу чапты. Чапты-чапты да әнә эзләгәнен тапты. Җире барның— иле бар, иле барның— өе бар, өе барның – көе бар, көе барның— җөе бар, җөе барның – туе булыр, туе барның— улы булыр, улы барның— кызы булыр, кызы барның— тозы булыр, тозы барның— йөзе булыр, йөзе барның— күзе булыр, күзе барның— сүзе булыр, сүзе барның – теле булыр, теле барның— сере булыр, сере барның – уе булыр, уе барның— юлы булыр, баһадир. Нык басып йөр, җәйләүләр Кубрат ханныкы.

– Бу җәйләүләрне олуг хан икенче угланы Кодракка бирде. Тиздән ул үз ыруы белән бире күчеп киләчәк. Кубрат хан мине Кодрак илханга бәйләде. Кал син безнең белән, шаман.

– Баһадир, шаман алып түгел, ул бары тик төз агач янәшәсендә утырган кәкре агач кына. Кояш та аңа бик аз тия, җим-су да. Шаман ул – ханнар күләгәсе, баһадир. Мәгәр агач күләгәсез булмаган кебек, хан да шамансыз яши алмый.

Алар янына албагаучы алып чаптырып килде:

– Баһадир, кичүгә җиттек.

– Баһадир, минем бу төрки маҗарларга күренәсем килми. Калдыр мине Болгар җирендә, миңа күп яшисе калмады инде.

– Юлдашың Тәңре булсын, шаман. Син теләсәң кая китә аласың.

– Инде киңәшем тыңла, баһадир. Төрки маҗарларның илбашлары гаять холыксыз нәрсә. Кубрат ханга хөрмәте зур булса да, колач җәеп каршы алмас. Алтын-көмеш савыт-саба ярата. Бүләк кызганма. Угор кенәзе олыгаеп килә. Төрки маҗарлары белән Кубрат хан килешә алды, ә менә угорлар белән орышты. Кенәз баш иде, әмма орышны онытып бетергәне юктыр. Сак бул угорлардан. Ак юл сиңа, баһадир. Юлдашың Тәңре булсын!

Шаман шулай диде дә атын чаптырып китеп барды. Шундук баһадир янына алостаз Дәян килеп җитте.

– Баһадир, ник җибәрдең шаманны?

– Игелекле шаман, китә бирсен.

– Ышанып җитмим мин аңа, баһадир.

– Шаман орышчы алып түгел, бары тик аның күләгәсе, алостаз Дәян.

– Кайчак күләгә дә шактый яман эшләр кылып ташлый, баһадир. Ярый, олага бирсен. Мине шаманнан битәр Агасике кызыксындыра… Әйдә, баһадир, алыплар елганы кичтеләр инде. Аръяктан кардәш маҗарлар җәйләве башлана.

– Алостаз Дәян, маҗар юлбашына ни бүләк итәбез?

– Хан биргән көмеш табакны, баһадир, – диде Дәян, кичүне чыгуга, атын албагаучы алыплар янына чаптырды.

Кичүне чыгып күп тә үтмәделәр, еракта маҗар җайдаклары күренде.

Баһадир атын чаптырып алга чыкты, аны алостаз Дәян куып җитте.

– Инде нишлибез, алостаз Дәян? Албагаучылар җибәрәбезме, үзебез генә барабызмы?

– Маҗарлар илбашы Кубрат хан белән солыхта, үзе килеп Кубрат ханга баш орды. Үзебез барыйк, баһадир, шиккә калдырмыйк.

Баһадир күккә карап алды. Баш түбәсендә генә ак болытлар йөзә, болытлар арасыннан кояш бер чыга, бер кереп кача. Баһадир төптимерче Агасике ягына күз төшереп алды. Төптимерче дә ни сәбәпледер болытларга карап тора иде.

Төптимерче Агасике әрәмә буендагы маҗар җайдакларын беренче булып күрде. Ул һәрбер елганы, һәрбер халык яшәгән төбәкне куенындагы картага төшереп бара иде. Яшь бозау тиресе элпә калынлык итеп кенә иләнгән, кечкенә булса да, бөтен илләрне үз эченә ала иде. Маҗар алыпларының башларында җәйпәгрәк очлым, атлары карсак, елгыр күренә. Орышырга ниятләре юк кебек. Агасике биредә яшәгән һәр халыкны исендә нык калдырырга тиеш. Илгә кайту белән, базилевс барысын да сорашыр. Димәк, Итил елгасының аръягында төрки маҗарлар яши. Бу якта яшәгән барлык халыклар турында мәгълүматлар җыярга тиеш ул. Базилевс аңа шул бурычны йөкләде. Варварлар яшәгән һәр ил турында базилевста мәгълүматлар булырга тиеш. Төптимерче ярты юлны үтте инде. Кубрат хан ышанычына керде, баһадиры белән Итилнең югары җәйләүләренә килде. Базилевс шымчысы өчен аз түгел иде бу. Бирегә алар Өске Кирмән аша килделәр, аннан угорларга барырга исәпләре бугай, көтригурлар аша кайтырлар. Антларга кермиләр булып чыга. Бирегә яу килергә ниятләгәндә, базилевс, әлбәттә, су юлын сайлар. Корабларга грек утын куяр да…

Болгар алае маҗар алыпларына җитәр-җитмәс тукталды.

– Мин монда аларның илбашларын күрмим, алостаз, – диде баһадир.

– Әнә ул, җәяүләп килә. Син дә, баһадир, атыңнан төш, җәяүләп каршы кит. Калканың, коралларың калдыр, хан каршына хан корал тотып бармый.

Баһадир аттан төште, уң кулы Ташбулатка калканын, коралларын салып бирде дә әкрен генә болгарларга таба килүче маҗар илбашына таба атлады. Маҗар илбашы баһадир белән кул сузып күреште, баш иде, баһадир да аның хәрәкәтләрен кабатлады.

– Кубрат ханның мәргән баһадиры Илбарыс!

– Олуг илбашы, мин сине күрүгә бик шатмын. Болыннарыгызда үлән мул булсын, малларыгыз көр булсын, ир балаларыгыздан игелек китмәсен.

Илбашы бөтен йөзен тутырып елмайды, баһадирны үз алыпларына таба алып китте. Шунда гына күрде баһадир, әрәмә артында болгарлардан өч-дүрт мәртәбә зур алай тора иде.

– Баһадир, ни өчен җәйләвемә килдең дип сорамыйм. Кунагым бул. Йомышың соңыннан әйтерсең. Аз-маз ишетеп беләм, җиткерделәр, Чалбай ханны җиңеп, Өске Кирмәнне кайтаргансыз икән. Мангыш тархан әйбәт кеше иде. Исегез китмәсен, баһадир, кирмәндә минем дә кешеләрем бар иде. Чалбай хан эзләгәнен тапкан. Минем түбән җәйләүдән ике йөздән артык кызларым җыеп, әсир итеп алып киткән. Җирсез, илсез угры ханга башкача үлем кызганыч булыр иде. Алаең дәш, баһадир, кунак итмичә җибәрмим. Кайткач, Кубрат ханга әйт: маҗарлар сәүдәгәрләрен Өске Кирмәнгә җибәрә калдылар, диген.

Маҗарларда кунып, өч көн юл баргач кына, угорлар җиренә җиттеләр. Угорлар җәйләүләренә җиткәч, алостаз Дәян:

– Баһадир, угор кенәзе заманында Кубрат хан тарафыннан рәнҗетелде. Кичкә каршы җәйләүләренә бармыйк. Моннан ерак түгел төп ыстаннары булырга тиеш. Аларның безне сагалап торулары бар.

– Алостаз Дәян, кунарга урын эзлә, туктыйбыз. Атлар да ял итәр.

– Баһадир, бер киңәшем бар. Җибәрик алдан грек Агасикене? Угор кенәзе корал ясаучыларга тими, «корал ясаучылар изгеләр» дип йөри.

– Угорлар аюга табыналар, баһадир, – диде Ташбулат. – Атка табынучылары да бар. Шуның өчен аларда кыргый атлар күп була.

– Ташбулат, боер, төнгә тукталабыз.

Кич белән ашап-эчкәч, тирә-якка каравыл куйдылар. Ташбулат шаманнан кураен алып калган икән, курай уйнап җибәрде. Берничә алып җыр башлап җибәрде.

Туктаулары кечкенә инеш буенда иде. Инеш буйлап бераз барсаң, урман башлана. Ташбулатның сүзләре чынга аша бугай, урман буенда җиделәп ат күренде. Атларны күрүгә, Ташбулат, кураен ташлап, сикереп үк торды.