Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8

Тик бер хәреф

1967 елда «Художественная литература» нәшрияты тарафыннан рус совет шагыйре С. А. Есенин әсәрләренең 3 нче томы чыгарылды. Бу томга шагыйрьнең поэмалары, шул исәптән «Кара кеше» поэмасы да кертелгән. Есенин иҗатын яратучылар, аның поэтик сүзенә гашыйклар шактый бездә. Есенин илен, җирен, үз иленең күген, крестьянын, ат-сыерларын, каеннарын җырлаган, шуларга гашыйк булган. Әнә шуңа күрә Сергей Есенин ул рус шагыйре генә түгел, татарныкы да, мариныкы да, чувашныкы да. Талантлы әдипләр һәрвакыт уртак булалар…

Ләкин сүз ул турыда, мәгълүм хакыйкать турында бармый әле. Сүз иң гади бер хәреф хатасы турында. Есенин иҗатын яратып укучылар «Кара кеше» поэмасындагы бер хәрефнең алыштырылганлыгын тотып алганнар. Есенинның кулъязмасында «ч» белән «г» хәрефләренең график сызмасы бертөсле үк икән. Менә шул «Кара кеше» поэмасында мондый юллар бар:

 
Голова моя машет ушами,
Как крыльями птица.
Ей на шее ноги
Маячить больше невмочь.
 

1926 елда ук «ночи» (күплек санда, баш килешендә) сүзен кемдер «ноги» дип укыган да типографиягә җибәргән, һәм шуннан бирле поэтик строфа әнә шундый мәгънәсез бер кисәкчәгә әйләнгән дә калган һәм җыентыкларга кереп йөргән. Имеш, аякның муены була! «Ей на шее ноги!» Ләкин аз гына игътибар кирәк икән. Шундагы бер хәрефне «ч» итеп укысаң, шигырь строфасының укылышында менә дигән аллитератив бер яңгыраш табыла икән! Кемдер заманында бу ялгышлыкны тоткан һәм типографиягә җибәреләсе экземплярда төзәткән. Әмма төзәтүгә игътибар итмәгәннәр. Бу мәсьәләне 1971 елда «Литературная газета»да В. Вдовин күтәреп чыкты. Аңарчы бу хатага язучы С. Злобин игътибар иткән икән. «Аякның муены буламыни?» дип рәнҗеп язган ул шагыйрьнең сеңлесе Александра Александровнага. Бер хәреф хатасы белән әнә шундый күренекле кешеләр кызыксынганнар, битараф калмаганнар.

Безнең дә Тукаебыз бар, безнең дә Тукай әсәрләре, ел саен ук булмаса да, бик еш басылып торалар. Хәер, ел саен ук дип тә була. Мәктәп дәреслекләрен ел саен чыгарабыз бит, Тукай әсәрләре кермәгән әдәбият-хрестоматияләрне табу кыен.

Гадәт буенча, дәреслекләргә Тукай шигырьләрен дүрттомлыктан алалар. Инде соңгы елларда «Бер татар шагыйренең сүзләре»н дөрес укуга ирештек, «Күкрәк биреп» дигәнне шагыйрьчә дөресләдек, «күкрәк киереп» дип алдык. М. Гафуриның «Кызыл байрак» шигырен дә Гафурича бирә башладык. Ләкин беренче чыганаклардагы текстлар белән бүгенге Тукай китапларындагы текстлар арасында аерымлыклар әледән-әле очрап торалар. Менә мәшһүр «Сайфия» шигырен генә алыйк:

 
Килсә байның ач халыкны күзгә-күз мыскылласы,
Яллый ул, әлбәт, пароход, анысы – байлар юргасы.
 
 
Ярда торгач, ач халыкка йөз дә бирми туп-туры
Юргалый ул шунда тиз-тиз, кайда бар сайфиясе.
 

Менә күп еллардан бирле калын-калын китапларда текст шулай бирелеп килә. Ләкин логик имгәнешне укыган вакытта интуиция белән сизәсең: монда язылганча, татар бае ярлы халыкка ярда торганы аркасында йөз бирми булып чыга. «Ярда торгач, ач халыкка…» әллә нәрсәсе туры килми моның. Башкачарак түгелме икән? Тукай шигырьләре кертелгән бер китапны ачабыз, икенчесен… Ниһаять, «Сайфия» басылган «Шура»ның 1911 елгы 18 нче санын алып карыйбыз: Тукай шигъри сүзгә алай җавапсыз карамас! Анда болай:

 
Ярда торган ач халыкка йөз дә бормый…
 

«Н» хәрефенең «ч» хәрефе белән алмашынуы әнә шулай еллар буе шигырьнең ялгыш укылышына сәбәп булып килгән. 1974 елда чыгачак мәктәп дәреслек-хрестоматиясендә бу хата хәзер төзәтелгән. Шул ук дәреслектә «Олугъ юбилей мөнәсәбәте илә халык өмитләре» дигән шигырьнең дә бер хәрефе төзәтелде, төп текстка туры китерелде. Аннан соң, бу шигырьнең исемен Тукайча йөртергә иде! Тукай «өмидләре» дигән, ә без тотабыз да «өметләре» дип йөртәбез.

Әдәбият тарихында авторның үз кулына тотып үзе укыган корректурада да хата калган очраклар була. Авторның да хәлен аңларга мөмкин. Яңа басылып килгән әсәренең корректурасын укыганда ул тыныч күңел белән укый алмый, дулкынлана. В. Вдовин әлеге мәкаләсендә¹⁵ Тургеневның үз кулы белән тоткан корректурада бер юлның төшеп калганын һәм моның соңыннан текстологлар тарафыннан «торгызылганын» әйтә. Андый очраклар Гончаров әсәрләре белән дә булган икән.

Тукай да әллә югыйсә «Мәкаләи махсуса» әсәренең корректурасын укыганда шулай бер онытылып алганмы? Анда, мәсәлән, логикага бик үк туры килеп бетми торган бер җөмлә бар. «Мәҗит әфәнде Гафури белән күрештек, – дип яза анда Тукай. – …Читтән безне караган кеше, икебезне әле генә хисапсыз каты шаярып, соңра аналары кыйнап, бер минут элек кенә елаудан туктаган балаларга охшатыр иде.

Ни эшлик соң? Шаярыр идек – әле генә язмыш ханым кыйнаган; елар идек – әле күздән яшебез дә кипкән».

Логик яктан килгәндә, болай булырга тиеш: «әле күздән яшебез дә кипмәгән». Моны җөмләнең алдында «әле» сүзе булу да күрсәтеп тора. Моннан алдагы җөмлә дә «яшебез дә кипмәгән» булырга тиешлегенә ишарә ясый. Чөнки «бер минут элек кенә елаудан туктаган балаларга охшатыр иде» ди шагыйрь, ягъни, болар әле генә елаган балалар төсле, тагын еларга әле күздә яшь тә кипмәгән.

«Ялт-йолт» журналында Тукайның үзе исән чагында, 1912 елның июлендә басылган бу текст. Моның корректурасын Тукай үзе укый алганмы? Журнал чыккан көннәрдә ул Казанда булганмы? Наборщиклар ялгышмаганнармы? Текстны укыгач, шундый шик туа.

Йомгак: бүгенге әдәбият галимнәре арасында текстология эшенә әһәмиятне көчәйтергә кирәк. Тукай һәм аның замандаш әдипләренең китапларын чыгарганда текстларны беренче чыганаклар буенча яңабаштан дөресләп, тикшереп чыгарга кирәк. Бу – күп вакыт, күп түземлелек сорый торган, ләкин галимнең эше, гомумән, түземлелектән гыйбарәт түгелмени?

Тик бер генә хәреф хатасы ул, ә әдәбият тарихы өчен аны төзәтү никадәр мөһим эш.

Социалистик Татарстан. – 1973. – 21 ноябрь

«Карурман»ны чыккан чакта…

I

Әдәбият тарихыннан шундый бер хәлне сөйлиләр: ХIХ йөз француз шагыйре Шарль Бодлер әле яшь, билгесез чагында танылган әдәбият тәнкыйтьчесе һәм язучы Теофиль Готье янына күрешергә килгән икән. Ихтимал, яшь шагыйрь француз әдәбиятының танылган вәкиленә үзенең беренче шигырьләрен алып килгәндер; ихтимал, аның өлкән әдиптән мактау сүзләре ишетәсе яки киңәш аласы килгәндер. Әмма Т. Готье аны сорау белән каршы алган:

– Сез сүзлекләр укыйсызмы? – дигән ул.

Бодлерның бәхете бар икән:

– Укыйм, – дигән ул, – һәм бик яратып укыйм.

А. Франсның язуына караганда, Т. Готье үз гомерендә бик күп сүзлекләр, белешмәлекләр, сәнгать, һөнәр турында күп кулланмалар укыган һәм сүзлекләрдән файдаланырга яратмаган язучыны язучы исемен йөртергә лаек түгел дип исәпләгән.

Нигә кирәк булды әле бу? Сүз башы бит «Карурман» иде. Шагыйрь Илдар Юзеевның шул исемдәге яңа китабын укыганда хәтергә төште бу, «Карурман»га кергән шигырьләрнең бер циклы тарихи темага язылган икән. Әнә шул шигырьләрне укыганда, шагыйрьнең бөтендөнья тарихы белән эш иткәнен, төрле чорларны, төрле халык вәкилләрен үзенә тасвирлау объекты иткәнен күрәсең. Монда ХVI йөз шагыйре, хан кабере сакчысы Мөхәммәдьярның сыкрану тавышын ишетәсең; монда зур акыл иясе, инквизиция корбаны Джордано Бруноның оптимистик авазын ишетәсең; китапта Пугачёвның көрәштәшләре Бәхтияр Канкаев һәм Мәсәгут Гомәрев; анда гали зат Н. Кибальчич һәм Х. Гримау, легендар шагыйрь Муса Җәлил… Никадәр язмышлар, никадәр тарихи материал, ничәмә-ничә шәхес. Шагыйрь әнә шулар арасында адашып, югалып калмыймы? Лирик хисләргә бирелеп, тарихи дөреслеккә хилафлык кылмыймы? Ягъни автор үз предметын яхшы беләме? Бер дә шикләнмичә әйтергә мөмкин, Илдар Юзеев тарихи фактлар белән сак һәм төгәл эш итә, үз предметына – тасвирлау объектына – зур җаваплылык белән карый.

Тарихи фактлар белән эш итүдә төгәллек һәм җаваплылык – язучының әдәби культура дәрәҗәсе күрсәткече. Бу – аксиома.

II

И. Юзеевның яңа шигырьләр җыентыгын укыганда, берничә нота әледән-әле рефрен булып яңгырап ала. Шуларның берсе – авыл, бүгенге заман колхоз авылы темасы. Шагыйрь гомерен никадәр генә шау-шулы шәһәрләрдә уздырмасын, туган туфрак, туган авыл темасы аның поэзиясенә башка барлык аһәңнәрне күмеп калдырып бәреп керә. Кем әйтмешли, аның бу аһәңдәге шигырьләреннән «кыр казы» исе килә. Бер карасаң, шагыйрь тыныч күктә калыккан тулган айны С. Есениндай «кулларына алып» сөя, «зәңгәр ефәк шәл сыман» тауларны «Ай башына бәйләргә» жәлләп тора. Икенче карасаң, Такташтай, бала чагын сагына, Такташча шукланып авылда бер йөрисе, сабый чактагыча йөрисе килә.

 
Түбән очтан кайтып керимче бер
Урам тутырып елап, кыйналып…
 

Ә кайбер шигырьләрендә С. Хәким белән бер нотада көйли; ерактан әнкәсе җибәргән мәтрүшкәләр аны «гамьсез төннәрдән» сискәндереп уята.

Хәер, шагыйрьнең гамьсез төннәре бармы икән? Әле күптән түгел генә аның иҗатына багышланган, «Казан утлары»нда басылган зур мәкаләдә Т. Галиуллин шагыйрьнең төп иҗат юлларын, андагы үзенчәлекне билгеләде. И. Юзеев иҗатындагы төп сыйфатны ул «югары мәгънәсендәге кешелеклелек» дип атый. Шулай икән, шагыйрь- нең «гамьсез төннәре юк». Әнә шуннан шагыйрьнең бу җыентыгындагы икенче бер рефренны да сизми калу мөмкин түгел: ул – сугыш авазлары. Илдар Юзеевлар буыны моны оныта аламы соң? Шагыйрьне әнә шундый хәвеф сискәндереп җибәрә. Яшь ирләрнең чалгы янауларын ишеткәндә дә ул хәвефләнеп куя: бу тавышлар –

 
Йөрәкләрдә уелып калмасмы?
Киленнәрнең яшьлек чәчәкләре
Атар-атмас коелып калмасмы?
 

Шагыйрь сугышның халкыбыз өчен афәт кенә түгел, ә зур сынау булганлыгын үзенчә тасвирлый. Әнә шул зур сынаудан читтә калган, сугыш вакытын ваемсызлыкта уздырганнарга шагыйрь кискен, каты хөкем чыгара.

«Туган җир һәм бала» исемле шигырьдә исә зур сынауда сынаткан шәхеснең фаҗигасе гротеск дәрәҗәсенә җиткерелгән. Жанр ягыннан аны, ихтимал, баллада дип атап та булыр иде. Диалог формасында булуы белән исә ул Гётеның мәшһүр «Урман патшасы» дигән балладасын хәтерләтә. Сугышта сынаткан, илен саткан егет үзенең әнисе янына кайта. Аны туган өе дә, әнисе дә, чишмә дә, хәтта зират та кабул итми. Чөнки:

 
Күңелләр, капкалар, зиратлар бикләнгән.
 

И. Юзеевның бу шигырен тетрәнмичә уку мөмкин түгел. «Авылым легендасы» да шундый ук эмоциональ потенциягә корылган. Ләкин монда инде – якты образ, легендар Кәрам образы. Арттырып әйтү булмасын, сугышта һәлак булган халык улының кеше хәтерендә шулай легенда булып яшәве, шул авыл кешеләренең күңел түреннән чыкмавы турында шундый поэтик көч, осталык белән язылган башка шигырь тагын кемдә генә бар икән?

III

«Карурман»да әледән-әле шагыйрь образы күренә. Сыкранучы шагыйрьләр, көрәшче шагыйрьләр, явызлар тарафыннан үлемгә хөкем ителгән шагыйрьләр… Шагыйрьләр фаҗигасе – ил фаҗигасе, халык фаҗигасе. Без XVI гасыр татар шагыйре Мөхәммәдьярны аз беләбез. Аның биографиясеннән бер генә җөмлә безгә мәгълүм: шагыйрь хан каберендә сакчы булган. Иҗатын да аз беләбез. Ә бит Мөхәммәдьяр үз заманының үгет-нәсыйхәтчесе, яхшы күңелле бер вәгазьчесе, гуманист шагыйрь булган. Ул – заман улы, заман көзгесе. Әнә шул кешенең бөтен эчке дөньясы, дөньяга карашы И. Юзеев тарафыннан кеп-кечкенә бер шигырьдә күз алдына бастырылган. Безнең каршыда Мөхәммәдьяр – йөрәгенә кара кан булып заман авырлыгы укмашкан акыл иясе, философ.

 
Чәчәннәрнең хәлен сора чәчәннән,
Хак сүз әйтеп күпме гомер яшәлгән…
Язмышымны бер чәчән дә күрмәсен,
Каберлектә саклыйм ханның төрбәсен.
 

И. Юзеев иҗатында шагыйрь – һәрвакытта да гаделлек сакчысы, гуманистик идеаллар өчен актив көрәшче. Ул дөнья ваклыкларыннан, үз рәхәтен кайгыртулардан ерак тора, чөнки аның «ир булып утка керәсе, ир булып үләсе бар». Кыскасы, И. Юзеевның иҗатында шактый еш очрый торган шагыйрь образы бу китапта сафлык, пакьлек символы дәрәҗәсенә җиткерелгән.

 
Шагыйрьләр нигә картаймый?
Дөнья уе – башында.
Асыл кошлар затыннан ул,
Сандугачлар яшендә.
 

Шуның өстенә аның шагыйре – актив, оештыручы көч. Аңа бик күп бурычлар йөкләнгән. Аның «Болай да кыска гомерне мәгънәле итәсе бар», «үксезләрнең күзләреннән яшьләрен сөртәсе… дошман йөрәген тишәрлек хәнҗәр – сүз сайлыйсы бар».

IV

Тарихилык – матур әдәбиятның нигез ташларыннан берсе. Тарихилык – вакыйгаларны тасвирлаганда аларны башка күренешләр белән бәйлелектә, конкретлыкта тасвирлауның диалектик принцибы. «Карурман»га керәбез: андагы төп әсәрләрнең берсе булган «Таш диварлар авазы» циклы безне катлаулы тарихи вакыйгаларга алып китә. Монда болгар чәчәненең язмышы: ханнар данын җырлаудан баш тарткан өчен аның кулларына богау салып, сазын тартып алып, күзләрен чокып чыгаралар. Шагыйрьне төрмә көтә – җирдә аның каеннары сыкрап кала. Безнең күз алдында – тарихның бер кисәге, явыз ханнар заманы, шагыйрь язмышы. 1600 ел. Римда гали акыл иясе Джордано Бруноны яндыралар.

 
Чиркәү чаңнары
Шомлы кагалар.
Мәйданда инде
Утлар ягалар.
Хакыйкать өчен
Янармын дөрләп,
Ваз кичкәнемне
Көтмәсен җәллад.
 

Монда да хакыйкать белән кара көч бәрелешә. Пугачёв полковнигы Мәсәгут Гомәрев, боярларны өркетеп, меңләгән кешене ияртеп азатлык көрәшенә күтәрелгән баһадир егет Казан төрмәсендә ята. Монда да:

 
Җыенга чакырып,
Залимнәр чаң кага.
Дарларга асылган
Дусларым чайкала.
 

Ниһаять, фашистлар төрмәсендә үлемгә хөкем ителгән Муса Җәлил. Шагыйрьнең «каны белән язган соңгы» җыры фашизмга гаепләү акты булып яңгырый. Бу, бәлки, соңгы корбандыр?

Ләкин җирдә гаделлек белән явызлык арасында көрәш бетмәгән әле. Ул көрәш гел корбаннар сорап тора. «Торналар җыры легендасы»нда мондый юллар бар:

 
Кемне күрәм? Тагын тоткын…
Бәлки, соңгы корбандыр…
 

Төрмә диварлары тагын нәрсә сөйли ала соң? 1963 елның язгы таңында Испаниянең Карабанчель төрмәсендә үлем җәзасына хөкем ителгән Х. Гримауны – испан эшчеләр хәрәкәтенең җитәкчесен – җәлладлар атарга алып чыгалар. Таш диварлар әнә шул фаҗигагә тетрәнә. «Ләйсән тамчылары аның керфекләреннән, соңгы сүзләрен пышылдаган иреннәреннән агып төште».

Күренә ки, болар барысы да – тарихи вакыйгалар, үткәндәге конкрет вакыйгалар. Ләкин шагыйрь каләме астында болар – бүгенге хәлләр. Чилидагы соңгы вакыйгалар моңа шаһит: җирдә сыйнфый көрәш дәвам итә. Планетаның әле теге, әле бу почмагында фашизм баш калкыткалап тора. Фашизм хезмәт халкын яклап көрәшкә күтәрелгән Ватан улларына карата шәфкатьне белми. Моннан өч йөз ел элек инквизиция салкын кан белән Джордано Бруноны ничек утта яндырса, Екатерина II әмере белән мәйданда моннан ике йөз ел элек бүкән өстендә Пугачёв ничек туракланган булса, фашистлар нәкъ шундый ук салкын кан белән Муса Җәлилне, Ю. Фучикны үтерделәр. Чилидагы фашистик хунта әле ике-өч ай элек кенә Чилиның бөек улы Сальвадор Альендены үтерде, үз Ватанындагы фаҗигане патриот-шагыйрь Пабло Неруда күтәрә алмады, һәлак булды.

Җирдә көрәш, сыйнфый көрәш бара. Бу көрәш корбаннар сорый. Шагыйрьнең исә бер генә минутка да моны онытырга хакы юк. «Шагыйрь» әнә шулай моннан 200–300–900 ел элеккеге вакыйгаларны тасвирласа да, аларны бүгенге көн белән бәйли, ерактагы вакыйгалар белән бүгенге арасына күпер сала…

V

«Карурман» – катлаулы мәсьәләләрне күтәргән җитди китап. Автор анда бүгенге көн шагыйренең урынын билгеләргә омтыла. Аның бу турыда уйлануларыннан бер нәрсә аңлашыла: бүгенге шагыйрь пассив хисләр колы гына булып кала алмый. Шагыйрьнең урыны җирдә гаделлек өчен көрәшүчеләрнең алгы сафында. Бу сызыкны аңа Байроннар, Петёфилар, Пушкиннар, Тукайлар, Ш. Фидаилар, Җәлилләр күрсәткән. Гуманист шагыйрьләр элек-электән яхшылык белән явызлыкның иң нык бәрелешкән, кисешкән нокталарында булганнар, шул ноктадан торып көрәшкәннәр, шунда җиңгәннәр яки һәлак булганнар. И. Юзеев, әнә шул хакыйкатьне бик тирәннән аңлагач кына, кулына каләм алып, бу китабын әзерли башлаган.

Китап кадәр китап булгач, ул инде гел энҗе-якутлардан гына тормыйдыр. Шундый зур темалар күтәрелгән, җитди фәлсәфи фикерләрдән торган «Карурман» җыентыгына, шагыйрьнең башка характердагырак китапларына керергә тиеш булып, монда адашып кына килеп эләккән әсәрләр дә очрый. Аларның күтәргән мәсьәләләре алда телгә алынган зур мәсьәләләрдән күпкә түбән. «Яшьлек дустыма», «Көнләшү», «Зоопарк бухгалтеры исәбе» һ. б. дип тезеп китәргә исәп юк түгел иде – әлеге өч шигырьдән башкалары барысы да бер-берсен тулыландыра торган сәнгать әсәрләре икән.

Шагыйрьләргә киңәш бирүе, аларны тәнкыйть итүе – авыр нәрсә. Илдар Юзеев кебек поэзиягә ихлас күңелдән бирелгән тыйнак шагыйрьнең иҗаты турында сүз йөртүе тагы да авыррак. Дөресен генә әйткәндә, И. Юзеевның язмышыннан көнләшерлек: менә егерме еллар буе инде ул җыр, шигырь сөюче эшче, колхозчы, студент яшьләрнең яраткан шагыйре булып килә.

Социалистик Татарстан. – 1974. – 3 февраль

Язучының иҗат активлыгы¹⁶

I

Соңгы бер-ике ел эчендә иҗат эше буенча куелган докладларда, язылган мәкаләләрдә «Татарстан Язучылар союзында йөз кырыклап союз члены бар» дигән җөмлә еш очрый. Бу җөмлә хәзер ниндидер бер күрсәткечкә, әдәбиятта ирешелгән дәрәҗәләрнең бер параметрына әйләнде сыман.

Бездә хәзер язучыларның зур отряды барлыкка килде. Бу отряд үзенең белеме, теоретик әзерлеге, гомумән, сыйфаты ягыннан бик нык үзгәрде. Хәзер яшь язучыларны әдәбиятка тарту, аларга ярдәм итүнең күптөрле формалары ачылды, авылларда, район үзәкләрендә, культура сарайлары каршында күпсанлы әдәби берләшмәләр барлыкка килде. Язучылар союзы членнарының саны, һичшиксез, киләчәктә тә үсәчәк. Моның өчен безнең республикада резервлар бик мул. Язучылар союзына членлыкка кабул иткәндә, беренче чиратта, әлбәттә, яшь кешенең талантына, иҗатының активлыгына, әсәрләренең югары идеялелегенә карыйлар. Союзга керү бик үк җиңел эш түгел. Правление каршындагы кабул итү комиссиясендә танылган каләм осталары, кемнең кем булуына карамастан, туп-турысын әйтеп бәя бирә торган принципиаль язучылар эшли. Яңа кабул ителә торган кешенең иҗатын аларга кадәр иҗат секциясе, алардан соң правление утырышы карый. Шуңа күрә юклы-барлы язмаларың белән, әдәбиятта үз тавышың булмаган көе, иҗат активлыгың булмаган көе, язучылар отрядына рәсми член булып керү мөмкин түгел.

Шулай да отрядның саны продуктив язучылар хисабына, бер яктан, арта барса, икенче яктан, ни сәбәптәндер, язмаучылар, әдәби процесста катнашмаучылар катлавы барлыкка килә. Картаялармы? Юк, яшь артканнан активлык, талант кимеми. Язмаучылар, әдәби процесста катнашмаучылар төрле буын вәкилләре арасында очрый. Хәтта Союзга моннан биш-алты ел элек кабул ителгән яшьләр арасында да бар мондыйлар. Димәк, Язучылар союзына яңа член кабул иткәндә кешене әле чыккан беренче китабы буенча гына бәяләмәскә, аның киләчәктәге иҗат перспективаларын, эчке дөньясындагы «байлыгы»н чамаларга кирәк була. Югыйсә Язучылар союзына кабул ителү белән иҗаты пассивлашкан иптәшләр юк түгел. Чөнки аның төп әйтер сүзе, язар материалы әлеге беренче китапларына кереп беткән була. Гадәттә, аның алга барырлык мөмкинлеге чикләнә, әлеге иптәш еш кына яшьлеген, узган гомерен, авылын сагына башлый, йә үгет-нәсыйхәт бирә, йә декларатив риторикага ташлана.

Без – күп, чыннан да, сан ягыннан йөз иллегә җитеп киләбез, әмма әдәби процесста актив катнашучылар (уңышлы әсәр иҗат итүче, рецензияләр язучы, иҗат берләшмәләрендә катнашучы) һич тә йөз кырык түгел. Ихтимал, шуның яртысы гынадыр. Бу – гаҗәп, әмма факт.

II

Инде активлык үзе нәрсә? Шул турыда берничә сүз. Гомер буе актив язучы була, ул сиңа үзенең әсәрләре белән республикабызда чыккан барлык газета-журналларда катнаша, Казан, Мәскәү нәшриятларына кулъязмаларын китереп тапшыра, китаплар чыгара. Бу язучы, чыннан да, бик актив. Ләкин язган, басылган әйберләрен укып карагач, әлеге иптәшнең активлыгын бераз киметебрәк торса да ярыйсы икәнлегенә ышанасың. Берәүгә дә сер түгел, кәгазь мәсьәләсе – зур мәсьәлә. Ул үзенә мөнәсәбәттә бик зур саклык сорый, исрафчыллыкны гафу итми. Әдәби процесста бернинди эз калдырмый торган әлеге язучының гадәттән тыш активлыгы экономик зыян гына китереп калмый, мораль зыян да ясый: аның әлеге «йөрәктән чыкмаган» суррогат әсәрләре кемнеңдер чын сәнгать әсәренә комачау итә, әдәбият дөньясын төссез әсәр баса, кемгәдер кәгазь табаклары җитми…

Димәк, язучының иҗат активлыгы ул әле һич тә күп язу, күп китап чыгару белән билгеләнми. Иҗат активлыгы – язучының тормышка актив мөнәсәбәте дигән сүз. Чыннан да, әгәр язучы бүгенге җәмгыятьтәге китап укучыны активлаштырмаса, бүгенге төзүчегә, механизаторга, солдатка, студентка, галимгә, сыер савучыга югары идеяле чын сәнгать әсәре бирмәсә, аның нәшрият юлында актив булуыннан кемгә файда?

Чыңгыз Айтматов ике-өч елга бер повесть бирә. Сан ягыннан караганда, күрәсез, ул актив түгел. Ләкин тормыш проблемаларын күтәреп, югары идеяле, чын сәнгать әсәрләре белән укучы күңеленә тәэсир итү ягыннан ул – бүгенге көндәге иң актив язучыларның берсе. Сүз әнә шундый активлык турында барырга тиеш. Әлеге «үзе өчен генә актив» язучының икенче бер хәвефле ягы бар: ул күп яза, димәк, укучы күзенә күп күренә, һәм ул укучының әдәби зәвыгын боза. Монысы исә иң зур бәла.