Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

– Сунгат, Сунгат… – дип авыр сулады ул. – Какие хорошие люди были. Как они дружили с нашим-то, Савелием. Какие пасеки для колхоза поставил наш-то! И как они любили красить. Оконные рамы-то. И наличники. Ульи… Ох-ох, господи…

Әтинең өченче бер дусты Арча урысы Пётр Степанович иде. Монысы – столяр. Кызыл агач остасы (русча «столяр-краснодеревщик»). Әти русча-татарча школада укыганда шуларда квартирда торган. Шуннан гомергә дус булып калганнар. Савелий Петровичта да, Пётр Степановичта да татарга кимсетеп яки өстән карауның эзе юк, әтигә, безнең гаиләгә алар тигез дәрәҗәдә карыйлар, һич тә руслык-татарлык аркасында аерма чыкмый иде. Пётр Степановичның йорт-җире бик зур булып, алгы йортына ул мастерская эшләгән, анда балта остасында нинди нечкә корал булуы мөмкин – барысы да тупланган һәм кул белән әйләндерелә торган зур маховиклы верстак куелган иде. Пётр Степанович яныннан кайткач, әти, һичшиксез, лапаска чыга һәм яңа материалдан нәрсә дә булса ясый башлый иде. Ул ышкылаганда бөтерелеп-бөтерелеп төшкән йомычкадан лапаска хуш ис тарала, лапас яктырып, ямьләнеп китә. Малай кайчан бәхетле була дип сорасалар, мин бер дә шикләнмичә әйтә алам: лапас астында, әтисе рубанок яки фуганок астыннан ап-ак йомычка бөтеркәләре очырганда, әтисе шомарта торган яңа тактаның башын тотып, ярдәм итешеп торганда. Хәзер олайгач бу турыда мин еш уйланам: суд залыннан хәбәр итәләр, мораль темага газетада мәкалә бастыралар. Фәлән бала әтисенә суккан, фәлән бала әти-әнисен рәнҗеткән, диләр. Мин шунда крестьянча уйлап куям: димәк, ул ата кечкенә чакта малаена такта ышкылап күрсәтмәгән, димәк, алар бергәләп яңа тактадан эскәмия яки уенчык ясамаганнар, малай яңа йомычка исен сизми калган…

Безнең өйдә еш кына традицион бәйрәм көннәре була иде. Боларны оештыручы, моңа дәртләндерүче – әти. Бәйрәмнең берсе – бал суырткан көн. Моңа бөтен гаилә катнаша, иртүк «баз өсте» дигән саргылт, хуш исле, урталай ярма бүрәнәдән эшләнгән каралтыда суырту машинасы көйләнә, һәркем бер җаваплы эшкә билгеләнә иде. Бу эштә тик әни генә катнашмый. Корт чакса, аңа һәрвакыт бүре уы (аллергия) була һәм ул, шешенеп, өчәр көн буе урын өстендә ята иде. Бал суырткан көнне безнең ишегалдына күрше-күлән керә. Әти умарта ачканда, кортлар дуламый, күршеләргә куркыныч булмый. Күршеләр дә юньле: савыт белән катык, каймак тотып керәләр (безнең сыер юк), әти исә аларның савытына ахак төсле, сыек, хуш исле бал тутырып бирә, тышы ачык зәңгәр эмальле чүмеч белән алып балаларына эчерә иде, тик ишегалдына чыкканчы авызыгызны гына юыгыз: кортлар аны гафу итми. Бал суырткан көнне йортка хуш ис тула, күршеләрдә дә, бездә дә бәйрәм була иде. Бәйрәмнең тагын берсе – бакчада алма җыю. Әти авылда бердәнбер алма үстерүче иде.

– Иртәгә алма җыябыз…

Август башларында бер кичне әти шундый хәбәр сала иде. Алма җыю… Һәр агачның үзенә аерым бер тәме, исе… Өстәге ботакларыннан әти саклык белән генә табагач ярдәмендә өзеп төшерә, ә без йөгерешеп җыябыз. Бер чиләк тула, ике чиләк, аннан куәс чиләге. Бакча уртасында җыйнак кына кибән, кипкән печәннән дөньяга хуш ис таралган. Алмалы чиләкләрне шул кибән төбенә китереп куябыз. Кипкән печән исенә алма исе килеп кушыла да баш әйләнеп китә, ә җылы кичтә бакча тутырып чикерткәләр чырылдый. Шундый бакча эчендә үскәнгәме, минем хәтер гел искә генә корылган. Әле дә шулай: унбиш көнгә башкалага командировкага барган идем. Ял көнне Новодевичье зиратына барып чыктым. Кабер өстендәге һәйкәлләрне карап йөргәндә, кинәт кенә чүмәләдәге печән (әле кибәнгә салынмаган) исе килеп бәрелде. Зиратның буш урынын чапканнар да чүмәлә куйганнар икән. Шуннан… шуннан кырылдым да беттем. Мин инде троллейбусны да, метро поездын да тоймадым. Иртәгесен ашыгыч билет алып Казанга кайтып киттем (бер атна вакытым бар иде әле), аннан ашыгыч рәвештә авылга. Ярый әле кайтканмын: бакчабызның печәнен чапканнар, иртәгеләргә җыярлык булмасмы дип кабартып йөриләр иде. Искә сизгер булу агач, печән, алма-фәләнгә генә бәйле түгел. Шәһәр урамыннан трактор узганда да, мин рәхәтләнеп калам: без кечкенә вакытта, басуга чыгып, җир сөргән трактор артыннан чабулап йөри идек. Күпереп яткан кара җир, куәт иясе машина, аннан чыккан ис, ялантәпиле балачак – барысы бергә хәтердә калган һәм хәтернең ул почмагын актарып кузгатыр өчен, трактор исе җитә кала.

Әйе, печән исе, печән кибәне… Атасыз калгач, миңа олы ирләр эшләгән бик күп эшләрне сигез-тугыз яшьтән эшләргә туры килде. Мактанып әйтә алам: унбер-унике яшемдә мин бик матурлап, шеш һәм үзәк белән кибән куя, кибән очлый белә идем. Ундүрт яшемдә урман кисәргә өйрәндем: агачны кундырмыйча, үзең теләгән якка салу шактый зур осталык таләп итә. Ныгып бетмәгән мускуллар белән мин кләймәләнгән бик зур агачларны еккалап урман кистем. Хәзер инде урманны алай кисмиләр, йә төртеп егалар да өстерәтеп алып кайталар, йә «Дружба» белән рәттән – кунганын, кунмаганын сыпырып чыгалар. Агач эшеннән иң яратканым һәм оста белгәнем – утын яру гына калды. Кайсы бүкәннең кай төшеннән чапкач ничек ярылачагын әле дә булса әйтеп торып малайны өйрәтәм. Ахрысы, бу эшне ул да яратыр кебек.

Әти гомеренең соңгы елында мичче һөнәрен үзләштерде. Башта бер останың берәүләргә мич чыгарганын карап торды. Аннан үзебезгә кечкенә мич чыгарды. Аннан колхоз фермасына зур мич чыгарды. Аннан күрше колхоз фермасына чакырып алдылар. Безнең авыл, нинди генә һөнәрле булмасын, шушы һөнәрне үзләштермәгән. Гомернең гомер буена мич чыгару эше күрше авыл Мөрәлеләрдә булды. Әле дә шулай: мич чыгарасы кеше Мөрәлегә чыгып китә. Морҗачы исә мәңгелек чиратта:

– Фәлән кешедән соң фәлән кешегә вәгъдә бирдем, вәгъдәне бозарга ярамый, – ди.

Әти, яши калса, авылда беренче булып шушы һөнәрне үзләштерәчәк иде.

Бала вакытымда мин туйганчы уйнап үстем дип әйтә алмыйм. Сәбәбе – чормадагы пыяла китап шкафы иде. Ул шкафның астында берничә газета төпләме, журналлар күп иде. Боларын сугыш елларында мичкә яктык, утын беткән көннәрдә аз-маз җылыны без «Йолдыз», «Вакыт», «Шура», «Ялт-йолт», «Аң» кебек газета-журналлардан алдык. Биш яшемдә гарәпчә, русча, яңалифчә хәреф таный башлаганлыктан, чормадагы китаплар арасында мин рәхәтләнеп утыра идем. Ул китапларны мин 5–10 яшьләр арасында актарып бетердем. Анда Ф.Әмирханның «Хәят»ы, Г.Ибраһимовның «Картлык көннәрендә», Г.Сәгъдинең әдәбият теориясенә «Гыйлавә», Г.Тукайның 1914 елда чыккан калын басмасы, Г.Рәхим төзегән «Шәрыкъ шагыйрьләре» һ.б. бик күп китаплар белән бергә, русча Н.А.Рубакин, Л.Н.Толстой китаплары, яхшы нәселле сарык, ат, сыер үрчетү турында китаплар, «Асия кыйтгасының харитасы» бар иде. Монда әллә ничә елның стена календаре саклана иде. Бу китаплар арасыннан минем өчен гарәп, фарсы китаплары гына сер булып калды. Башкаларны мин көннәр буе утырып укып чыктым. Җәйнең кояшлы матур көннәрендә әни мине урамга чак куып чыгара, «бу кадәр өй тавыгы булырсың икән» дип тирги иде. Олайгач ул китапларның каталогын төзедем: барлыгы 258 китап сакланган иде.

Озак еллар үткән. Әти салган йортның карнизында «1916 сәнә» дигән язу да инде уңган. Әмма йорт әле дә тора. Алмагачлар, чияләр 1941 елгы салкыннарда беттеләр. Ләкин әти-әни белән үткәргән кыска сроклы балачакның истәлеге булып 1916 елда әти утырткан көяз акацияләр, сиреньнәр, крыжовниклар, миләшләр тыгыз каралтылы авылда бер оазис булып утыралар. Аз гына җил истеме, күккә ашкан дүрт тополь шаулый. Ул топольләрнең нәселе каян килгәндер – аларның кәүсәләре аеруча якты-яшькелт, яфраклары бал белән ялтыраган. Аның сары сагызлы бөреләре коелган көннәрдә бакчада парфюмерия фабрикасы күчеп килгән сыман була – бала вакытта без ул бөреләрдән ислемай ясап карый идек…

Кеше үз гомерен бер елга алдан кайгыртса, иген иксен; ун елга кайгыртса, агач утыртсын; йөз елга кайгыртса, кеше тәрбияләсен дигәннәр. Әти ун елга кайгыртып агач утырткан, йөз елга кайгыртып кеше тәрбияләгән. 1955 елда хәрби хезмәттән кайткач, миңа әти укыткан Сикертән авылында мәктәптә рус теле укытырга туры килде. Эш бик авыр, әзерлегем җитми иде. Ләкин урамнан узганда, картлар мине туктаткач, эшнең авырлыгын онытып тора идем. Ә алар миңа болай дип дәшәләр иде:

– Син Сөнгат абый малаемыни инде? Ай, яшь чаклар… Ул безне урыс сабагына өйрәтте. Бик каты куллы мөгаллим иде. Күзебезне ачты. Син шуның малаемыни?

Бу вакытта миңа рәхәт, бик рәхәт була иде.

Укучы! Әгәр син июнь аенда безнең авылдан узсаң – безнең бакчага кереп чык. Анда син сап-сары кыңгырауларга төренгән карт акацияләрне, томалып-томалып чәчәк аткан канәфер агачларын күреп рухыңа рәхәт алырсың. Әгәр июль башында узсаң – барыбер безнең бакчага кер: чәчәк диңгезен күрерсең. Анда алабай чәчәге, алма үләне, сандугач тәпие, баллы куәт гөрләп утыра. Бакча өстендә баллы һава катламы. Рәшәткә кырыйларында гөләп агачлары «Менә без матурмы?» дигән сыман роза чәчәкләренә бизәнеп, хуш ис бөркеп утыралар. Ә август башында бакчаның бер куены кып-кызыл була: монысы кура җиләге. Бу агачларның барысы да уналтынчы елда утыртылган. Инде җай килә икән, җәйнең теләсә кайсы көнендә безнең бакчаны күреп чык: анда мәһабәт тавыш белән дүрт тополь шаулый. Аларның шавы тузган, арыган ми күзәнәкләренә ял бирә, кан юлларын иркенәйтә…

Нигә инде әти аларны тугыз-ун төп утыртмады икән?

«Елларга иминлек бирсен»

Минем кечкенә вакытта тыңлаган догаларымның берсе һәм иң еш ишетелгәне шул иде. Без кечкенә вакытта ук еллар бик әллә ни тыныч түгел иде. Моңа без ятлап үскән җырлар шаһит. Кайдадыр, Кытайда, канлы сугышлар бара иде һәм без җаныбыз-тәнебез белән Кытай хезмәт ияләре ягында, аларның азатлыгы ягында идек. Кайдадыр Испания җирләрендә сугыш бара, ә без җыр аркылы беләбез, безнең симпатияләр азатлык өчен көрәшүчеләр ягында.

Тынычлык, иминлек шулай бик кадерле, ул безнең халыкның рухына сеңгән иде. Әнә шуңа күрә карчыклар, кеше өенә килеп кереп түргә узгач, сәкегә әдәп белән янтаеп кына утырып, болай сүз башлыйлар иде:

– Хәерле бәрәкәт бирсен йортка, исән-сау торамсыз?

Безнең авылда «исәнмесез» дип түгел, әнә шулай мәгънәле, озын итеп сәламләшәләр иде. Ирләр исә урамда очрашканда, йортка кергәндә бик гади сүзләр белән болай исәнләшәләр:

– Ни хәлләрдә тагын? («Тагын»ның бу урындагы ролен мин әле дә аңлый алганым юк.) – Яки болай:

– Ни хәлләрдә ятасыз тагын?

Мондый исәнләшүдә ниндидер кайгыртучанлык, әдәп, әхлак нормалары чагыла, тынычлык, иминлек теләү сизелә иде. Исәнләшүнең бу формасы белән бер рус кызы (укытучы) кызыксынган иде. Аларга кергән һәр кеше йорт хуҗалары белән шулай исәнләшә икән. Ул моны күп ишетә торгач язып алган һәм миннән тәрҗемә итүне сорады. Әмма, тәрҗемә итеп күрсәткәч, ул шаккатты: «В каких обстоятельствах вы лежите?..» Һәр халыкның үзенә генә хас сүз бизәкләре, сүз-әхлак чуклары була, аларны тәрҗемә итеп маташырга кирәкми дә.

Олылар сөйләшеп утырганда да ара-тирә гел әдәп-әхлак кагыйдәләре, иминлек теләкләре белдерелә иде.

– Елларга иминлек бирсен.

– Бәндәләрне ач итмәсен.

– Балаларга тәүфыйк бирсен, – кебек изге теләкләр белән сәгатьләр буе самавыр янында сөйләшеп утыралар.

Авылның педагогикасы да күпмедер дәрәҗәдә эшләнгән. Гомуми педагогикадан тыш һәр гаиләнең үзенчәлекле, үзенә генә хас үрнәге, башкаларга тәэсир итү көче бар. Закир абзый, мәсәлән, гомере буе өендә, ишегалдында, урамда чисталык өчен көрәште. Көздән себерке әзерләп кую аның иң яратып эшләгән эшләреннән берсе иде. Закир абзый себеркесен тотып урамга әллә ничә чыга, ишегалдында бер салам яки бер бөртек пычкы чүбе күрсә, тынычлыгын югалта, йорттагы халыкны сүгә, кыскасы, көне буе себерке, көрәк, сәнәк белән мәш килә – аларның капка төбе, алар турысындагы урам, тары бөртеге төшсә, шуны табарлык дәрәҗәдә чиста була. Төгәллек, чисталыкка мондый таләпне мин флотта гына күрдем. Анда, учебный отрядта вакытта ук безне шулай өйрәттеләр: плацта бер шырпы табылса, часть командиры безне тезеп куеп болай ди иде:

– Ишегалды дуңгыз абзарына әйләнгән, анда шырпы ята. Ә бүген сугыш башланса? Ә?

Сугышка кадәр авылда аракы эчкән кеше барын мин белмим. Армиягә егетләр китәсе көннәрдә Бимәр русларыннан бал сатып алып ачы бал ясаганнары хәтердә. Күрше авылда бик саран, эшлекле, таза тормышлы бер кеше бар иде. Бары тик аның турында гына сөйлиләр иде: Арча базарында такта саткач, бер читүшкә ала иде (250 грамм); квартирага кереп, шуның яртысын чәй чынаягына салып ак күмәч манчып ашый икән. Калганын авылга алып кайта. Башкача аракы белән чуалган кеше күренмәде. Ни хикмәттер авыл халкының барысында да кушамат бар иде: бүре, чыпчык, карга, мәче, поши, кәҗә, сарык, үрдәк, тавык, чеби, әтәч, тәкә, тана, үгез һ.б., һ.б. Әйтергә кирәк, бу кушаматлар борын заманнан ук килгән һәм нәсел буенча күчеп тапшырыла бара. Әмма болар шул дәрәҗәдә кешенең характерына, рәвешенә, холык-фигыленә туры килерлек итеп ябыштырылганнар ки, читтән килгән укытучылар класста тәртип бозган, начар укыган балаларга интуитив рәвештә нәсел кушаматын әйтеп ачуланалар иде.

– Фәләнев, нәрсә син кәҗә шикелле сикереп йөрисең?

«Фәләнев» хурлыгыннан елап җибәрә:

– Кушамат әйтергә ни хакың бар синең? – дип, укытучыга бәйләнеп тә ала.

Ә тегесе берни дә белми әле.

– Фәләнева, нәрсә сарык шикелле аңгыраеп калдың? – дип, укытучы такта янындагы кызны ачулана.

«Фәләнева» такта яныннан туп-туры өенә йөгерә. Дәрес беткәнче тегенең әтисе килеп җитә:

– Праҗванҗә (прозвание) белән баланы хурларга ни хакың бар синең? – дип дулый.

1939 елда мәктәпкә Әсәдуллин дигән бер егет килде һәм, авылда кушаматның бик киң таралганына шаккатып, мәктәптә кушаматка каршы көрәш ачты:

– Кушамат әйткән баланың авызына сугарга рөхсәт итәм, – диде.

Ике-өч көн буе класс идәнендә кан тамчылары күренгәләде. Аннан тыелдык. Дөрес эшләгәнме ул укытучы, ялгышмы – анысын педагогика фәне белгечләре әйтер. Әнә алты малай үстерә торган такта яручы Әскый (Әсхәдулла) абзыйның үзенә аерым бер педагогикасы бар. Малай – биш. Яшь аралары – берәр дә, икешәр генә. Еллар авыр чак, йорт салып азапланган вакыт. Кием-салым җитми, кибеткә мануфактура (кием-салым, ситсыны авылда шулай дип йөртәләр иде) бик сирәк кайта. Ул арада фин сугышы, кысынкы көннәр. Ә малайлар шук. Дөрес, көне буе эшлиләр. Чабата ясыйлар. Әмма чабата ясап, бу дөньяда беркемнең дә алга киткәне юк әле. Кич була. Әсхәдулла абзый кичен чыгып китә, фәләнне-фәләнне күрәсе бар, иртәге көн өчен тегесен-бусын җайласы, сөйләшәсе бар. Әсхәдулла абзыйның хатыны, өйалды ишеген ачып, төз лапастан зур-зур өч кочак арыш саламы алып керә дә тасылдатып идәнгә җәя. Монысы булды постель. Безнеңчә – урын-җир. Төрткәләп, суккалап биш малайны шунда яткыра. Әмма малайлар бит әле ул! Салам бит әле ул! Шунда бер аунап алмыйча түзеп кара әле син! Һәм мәхшәр көне башлана. Бу мәхшәр тамашасы бервакыт шул дәрәҗәдә кыза ки, кайда малай, кайда салам икәнен аерып алмаслык була. Нәкъ шул вакытта, ишекне дык итеп ачып, ата кайтып керә. Бичара малайлар уен белән кызып моны әле белмиләр, сизмиләр. Әсхәдулла абзый да ашыкмый, бүреген ишек өстендәге чөйгә элә, чикмәнен салып мич кырына куя, борын суын бушатып ала. Һәм бер сүз әйтмичә матчага үрелә. Матча астында исә ике-өч көн саен алыштырылып, яңартылып торучы җиде-сигез тал чыбыгы. Ата кеше шуның озынрагын сайлап ала. Чажылдатып салам өстенә берне селти һәм шул тавыш белән шок алган малайлар электрон исәпләү машинасындагы төгәллек белән салам арасыннан бер-бер артлы сыртлары, аяклары, йомшак җирләре белән сикереп чыгып кына торалар (аңлы рәвештә түгел). Беренче кисәтү чажылдавын исәпләмәгәндә, тал чыбыгы нәкъ биш тапкыр сызгырып ала. Ник бер генә ыңгырашу, ник бер генә елау! «Педагог» тарафыннан ник бер генә сүз!

Малайлар эшлекле, тәртипле булып үстеләр. Тик олысы гына, сугышка китеп, 18 яшендә һәлак булды.

Халык арифметикасы – монысы гаҗәп – күптөрле формада һәм катлаулы иде. Бер генә мисал: тун, толып, тире чалбар тегүче Хәсән абзый капка төбендәге бүрәнәдә утыра. Ирләр җыелган. Яшьләр дә бар. Куе, тәмле әңгәмә бара. Кичке аштан соң һәркемнең кәеф әйбәт. Хәсән абзый арифметикадан проблемалы мәсьәлә бирә:

– Алтмыш капка, һәр капкада алтмыш боҗра, һәр боҗрада алтмыш ат. Ул ничә була?

Кеше – очына чыга алмый гаҗиз. Алтмыш тапкыр алтмышың… Алтмыш боҗра атың… Алтмыш кырыкмыш капкаң… – дип буталып бетәләр. Хәсән абзый исә бармак, бармак буыннарын әллә нишләтеп кенә чукыштырып ала да әйтә:

– Ике йөз уналты мең, – ди.

Бу картлар, баксаң, алгебраның бер бүлеген өйрәнеп, санның кубын (60³) табып утырганнар икән.

Бервакыт миңа турист булып Урта диңгез илләрендә йөрергә туры килде. Туристларның бик күбесенең чит илгә беренче чыгуы иде. Одессадан кузгалып китүгә, палубада сөйләшеп барган хатыннарның сүзләрен хәтерлим:

– Чит илләрдә ашаганда шау итеп сөйләшү модада икән…

– Юк, юк, алай гына түгел. Иң модалысы – ашаганда кычкырып көлү. Анда анекдоттан кычкырып көлмәү культурасызлык санала икән.

Мин монысын әйткән хатынга күз салдым: юан гәүдәле, саллы бер хатын. Салон-ресторанда ул көлгәндә, теплоход суга сеңеп киткән сыман була иде. Чит ил рестораннарында да берничә көн ул шулай көлеп карады. Бераздан аңлады: мондый көлүче бер ул гына икән.

Шунда мин үзебезнең авылның тегүче Хәсән абзыйны хәтерләдем: алар гаиләсендә ашау вакытында сөйләшү тыелган иде. «Хәсәннәр сөйләшмичә ашыйлар икән» дип телгә алып әйтүчеләр була иде. Берничә еллардан соң мин Сеченов, Павловларның хезмәтләре белән таныштым, медицинага караган кызыклы китаплар укыдым. Ризык әйбәт эшкәртелсен өчен, озак чәйнәп, сөйләшмичә ашарга кирәк диләр барысы да. Аннан шундый ук таләпне хәрби хезмәттә дә күрдем. Учебный отрядта рота-рота булып ашап утырганда, старшина әледән-әле:

– Разговорчики! – дип кисәткәләп тора иде.

Намуслылык, алдашмаучылык кебек сыйфатларны да халык үзе тәрбияли. Бу сыйфатлар уенда (хәрәмләшмә), сабан туенда (аяк чалма), бүрәнә күтәргәндә (авырлыкны тигез күтәрергә) һ.б. бик күп урыннарда тәрбияләнә. 1938 елгы Сабантуйда йөгерештән килүче малайларның алдына мәйданга килеп җитәр алдыннан гына йөгерештә катнашмаган бер ят малай кушыла да уртага беренче булып керә. Моны сизмәстән, картлар бу малайга бүләкне биреп тә өлгерәләр. Әмма бүләк алдакчы малайга кыйммәткә төшә: аны йөгерешче малайлар ил-умач итеп кайтарып җибәрделәр. Шуннан соң ул үз гомерендә бер тапкыр да кеше алдамагандыр.

Икенче бер вакыйга хәтердә: кемгәдер килеп кунак булган яшь бер ир урамда тавыш чыгарган, сугыша башлаган. Сүз белән тыя алмагач, ирләр, ат дилбегәсе алып чыгып, аның аягын-кулын бәйләделәр дә урам уртасындагы чирәмгә салдылар. Теге сүгенгән саен башына бер чиләк чишмә суы коеп тордылар. Кыйнашу, сугышу, алдашу, сүгенү авылда бик хурлыклы эш исәпләнә иде.

– Фәлән кеше бик ямьсез сүз әйтте, шул авызлары белән ничек ризык кабар икән ул, – дип, карчыклар сөйләнә иде.

Халык рухын бер дә рәнҗетергә ярамый. Миңнислам исемле ташбаш бер малай бар иде. Безне, кечкенәләрне, мәчет ишегалдына җыеп керә дә карнизлардан, тәрәзә өсләреннән чыпчык оялары актарып, алсу тәнле, әле йон чыкмаган бер кепка чыпчык баласы төяп төшә. Шуларны зур таш өстенә куя да икенче бер зур ташны алып өсләренә бәрә. Без куркышып торып йөгерәбез, ә Миңнислам шат. Аның ул гадәтен белгән карт-коры гел әйтә иде:

– Кош каргышы төшәр әле. Үзе дә шулай булыр әле…

Миңнислам сугыштан да исән кайтты, әмма эш вакытында җир астында калып басылып үлде. Бу идеализм түгел, әхлак нормаларының бер чиге бар: шул чикнең теге ягына – начарлык ягына адым атлаган кеше тормышта аның җәзасын таба. Ни өчен идеализм түгел? Шуның өчен ки, дини идеология, бу дөньяда начарлык эшләсәң, җәзасын теге дөньяда күрерсең, дип өйрәтә. Ә монда – дөньяныкы дөньяда.

Кешеләрдә бердәмлек рухы – шулай ук ата-бабадан килгән матур омтылыш. Моның бик матур үрнәген безнең күрше Камәр түтидә күрергә була иде. Шәһәрдә катык-сөт җитми дип, Камәр түти җәй буе өендә Казандагы, Арчадагы таныш-белешләренең кыска итәкле яки кыска чалбарлы, озын ботлы җиде-сигез баласын асрый иде.

– Әйдә, ашасыннар, катык-сөткә бер күбендереп җибәрермен, – дип, Казан-Арча тирәсенә барган саен ике-өч бала ияртеп кайта иде. Икенчесе – Камәр түтинең мунчасы. Зур кара мунча. Зур ләүкә, озын эскәмия. Зур казан, кисмәкләрдә су.

– Әйдә бар, кайнар суы да, салкыны да җитәрлек, баш җуарга әче катыгы бар, миллеге ләгәндә булыр. Муйчаласы (мунчала) – тәрәзә төбендә, сабыны – эләүкәдә (ләүкәдә). Әйдә бар, муйча (мунча) кереп чыккач, чәй тәмле була…

Камәр түти шулай ди-ди кичке якта бөтен күрше-тирәне йөреп чыга.

– Әйдә бар, анда бер кеше дә юк, кышның көне муйча тиз суына ул, – дип әйткәләп йөри.

Беркем дә юк дип мунчага килгән хатын-кыз аптырап кала: Камәр түти ярты урам хатынын чакырган. Мунчадан чыгышлый безнең авылда тәртип шундый: хуҗаның ишеген кагасың, хуҗа чыккач, рәхмәт әйтәсең.

– Рәхмәт, Камәр түти, мунчаң бик эссе булды, рәхмәт, аягың-кулың сызлаусыз булсын…

Камәр түти гомере буе хатын-кыздан шуны ишетеп яшәде. Кара мунча, гади әдәп нормалары, гап-гади мөнәсәбәт, әмма шул мунча белән Камәр түти бөтен бер төбәкне беркетеп тора иде. Хәзер кеше саен ак мунча, бер-берсенә кермиләр, мунчага әйтмиләр. Һәркемнең үзендә бар. Яхшымы бу? Әлбәттә, яхшы. Нәрсәнедер югалтмадымы күршеләр? Белмим…

Монысы кара мунча булды. Әмма авылда бер ак мунча да бар иде. Кырыгынчы елны ак мунчаны тегүче Хөснетдин абзый салып куйды. Тегүче Хөснетдин абзый һәм аның «Йосыф – Зөләйха» кыйссасына гашыйк хатыны Гыйльмениса апа мунчаны менә болай ягалар иде. Дөресрәге, бүгенге культуралы, укымышлы иптәшләр ничек якса, болар да шулай иде.

…Мунча томаланган. Киләсе кеше инде билгеле, сәгате, минуты әйтелгән. Киләсең, керәсең. Мунча өйалды. Сәке, идән сап-сары, нарат бүрәнәсе исе. Сәкедә – акбүз җәймә. Стенада – мәтрүшкә, имән яфрагы, кура яфрагы катыш бәйләнгән каен миллекләре. Шүрлектә, чөйдә – мунча чабыну өчен кирәк булачак реквизит. Болар: сукно баш киеме – баш пешмәсенгә, аска – киез, кулга бияләй – чабынганда кул пешмәсенгә. Авылның әйбәт гадәте – ярты сәгатьләр чамасы узгач, мунча хуҗасы килеп ишекне шакый һәм хәл белә: ис тимәгәнме, исән-саумы, салкын су китерәсе түгелме, бар әйберне дә таптыгызмы, фәлән-төгән. Ярты сәгатьтән тагын. Ә Гыйльмениса апада боларга өстәмәсе бар: мунчага чакырылган кеше кунакка чакырылган дип исәпләнә. Берәр сәгать узгач, Гыйльмениса апа мунча өйалдыннан дәшә:

– Менә, йалдына чыгып хәл алып керегез, – дип китеп бара.

Чыксаң – гөжләп утырган самавыр. Карасаң – аш тарелкасына түбәләмә итеп өелгән кайнар коймак. Шикәр, варенье. Пешкән чәйнең хуш исе.

Гыйльмениса апаның мунчасыннан шуңа күрә өч-дүрт сәгатьсез чыкмыйлар да. Мунчадан чыккач, сыйлау башлана. Авылда бары тик Гыйльмениса апа гына әзерли торган чөгендерле катык. Үзе кызыл, үзе – катык. Яки яшел суган тураган катык. Уҗым катыгы аеруча тәмле. Монысы көз көне, җир туңдыргач, сыер көтүе уҗым басуында йөргәндә була. Язын, сыер бозаулаган көннәрдә, Гыйльмениса апаның өстәлендә мунча чыгышыңа – өчаякта кыздырган угыз сөте. Күмәч кебек күпереп пешкән, өсте кызыл элпәле. Кисеп ашый торган сөт!

Гыйльмениса апа кайвакытта бәрәңге белән сыйлый: менә монысы ак әмерхан, тәгәрмәчләп ярып пешергән, хуш исле, ярмалы. Ә менә монысы шәмәхә тышлы бәрәңге, кабыгы белән ярып пешерелгән, бу сорт безнең авылда бары тик бау ишеп көн күрүче Мөхәррәм картта гына бар. Моны утырту өчен аннан алыштырып алалар да аерым буразнада үстерәләр. (Хәзер безнең якта бу сорт беткән, шәмәхә кабыклы бәрәңгене сагынган кеше Масрада яшәүче берәүдән алып кайта икән.) Мич бәрәңгесе – монысы өчен «Лорх» әйбәт була. Гыйльмениса апа мичтән чыккан бәрәңгене агач табакка сала, өстенә су бөркә һәм, киндер ашъяулык каплап, парланырга куя. Көтеп утырасың – йортта тантаналы иминлек, шатлыклы тынлык, күңел бөтенлеге.

Шундый күңел бөтенлеге белән яшәүчеләр авылда байтак иде. Арадан берсе – Бүре Әскый. Моны, түбән очтагы биш малайлы Әскый белән бутамас өчен, һәр очракта да Бүре Әскый дип йөртәләр. Өй эчләре белән колхозда, урманда эшләп йөргән бу гаилә авылда тынычлык, сабырлык, киң күңеллелек белән аерылып тора иде. Бу – бик үзенчәлекле гаилә. Сөйлиләр иде: боларның күршеләрендәге Дәүләтша карт колхозга ике-өч ел соңрак кергән. Әскый – беренче елында ук. Колхоз уңышны мул биргән, буралар, капчыклар тулган. Дәүләтша абзыйның тышауламый-нитми атын урамга чыгарып җибәрә торган гадәте бар икән. Аннан, кирәк булгач, эзли, йөгән тотып ат чакырып йөри:

– Баһ, баһ, баһ…

Ат җавап бирми, күренми. Йөри торгач, Дәүләтша читән аркылы гына кычкыра:

– Әсхәдулла! Безнең ат сезнең келәттә түгелме?

Кереп карасалар – келәттә. Он бурасына башын тыккан да рәхәтләнә. Күз төпләренә кадәр ап-ак булган.

– Һай, рәхмәт төшкере, бар әйдә, бар, нишләп келәт пычратып йөрисең, – дип, Бүре Әскый атны куып чыгара. Әскыйнең келәт бикләмәгәнен сизеп алган ат анда еш кунак була.

Дөньяда иң тыныч урын кайда? Бүре Әскый сәкесендә. Бигрәк тә көзге яңгырлы көннәрдә, кышкы бураннарда, Аларга егетләр дә, малайлар да килә. Чөнки егетләре дә, малайлары да бар. Керәсең, түргә узасың. Әскый үзе чабата ясый. Сәке тулы юкә, ясалганы, ясалмаганы. Өйдә тынлык. Сәкегә утырасың. Бераздан кырын ятып терсәккә таянасың. Бераздан ул терәүне аласың… Һәм искиткеч татлы йокыга таласың. Безнең авылда «ял итеп ал» яки «йоклап ал» дип сөйләшмиләр, бездә «таянып ал». Таянып алу – димәк, бераз йоклап алу. Әскыйләр сәкесенә артын төрткән кеше «таянып алмыйча» калмый иде. Бу сәкедә бөтен бер буын егетләре яңгырлы көннәрдә, кышкы бураннарда «таянып» яшәделәр, аннан 41 нче елда сугышка киттеләр. Тагын шунысы бар иде: җәйге төнне егетләрнең кайберсе, үз өенә кайтып тормыйча, Әскыйнекеләр белән бергә алар печәнлегенә менеп йоклый. Чөнки йокының иң тәмлесе бары тик Әскыйләрдә генә…

Дөньяда иң тыныч кеше кем? Бүре Әскый. Аның рәвешен күргәч үк нервлар туарылып, бушап китә. Ашыкмыйча гына йөри, ашыккан кешене сүндерә белә. Үзе берәүдән дә ким эшләми.

Сугыш вакыты. Бригадир Шәвәли карт тыз-быз йөгеренә, эшкә кеше җитми, көннәр болытлы, кырдагы көлтәләрне яңгырга киткәнче әвеслеккә ташырга кирәк. Шәвәли йорт саен керә, выжылдап чыгып йөгерә:

– Тизрәк булыгыз, тизрәк, – дип ашыктыра, – бу вакытта нинди өйдә яту ул…

Шулай йөгереп Әскыйләргә килеп керә.

– Син, кордаш, давай, давай! Явымга киткәнче көлтәләрне кертеп бетерик! Бу ниткән эш – чәй эчеп утыру бу вакытта!

Башка кешеләр капкада Шәвәли күренүгә эш коралын алып чыгып йөгерәләр. Әмма Әскый – таш стена. Шәвәлинең бөтен инерциясе шушында килеп бәрелүгә сүнә, бетә.

– Кайгырма, Шәвәли, кайгырма! Әле киндер киптерерлек көннәр булыр! Әле, әле…

Шәвәли буылып, сүгенеп чыгып китә.

Әскыйнең малайлары да үзенә охшаган иде. Олы малае Нургаян, сугыштан яраланып кайткач, амбарда кладовщик булып эшли башлады. Аңарчы эшләгән кладовщиктан халык бер дә риза булмады. Анысы, авырлыкны тигезләр өчен, үлчәүдәге бәрәңгене алып, пәке белән ярып бирә иде. Бәрәңгене алай итеп дөньяда шул гына үлчәгәндер! Бу төгәллек колхозчының күңелен рәнҗетә иде. Нургаян кабул иткәндә, шулай да тегенең җитмәүчелек чыкты: алтмыш кило он, ике центнер бәрәңге. Гомуми җыелышка куйдылар: амбар, подвал ишекләре җиде-сигез йозак белән бикләнә иде, без тимәдек, түләсен дип тавыш чыгардылар һәм түләттеләр.

Нургаян исә амбарны төнгә генә бикли торган булды. Тамагың ачса – амбарга бар. Бер-ике уч борчак алып чыгасың икән, Нургаян аны күрми дә, әйбер дә әйтми. Малай-шалай рәхәтләнде, тук булды. Бер-ике ел эшләгәч, Нургаян авырып китте һәм амбарны икенче кешегә тапшырдылар. Ревизия вакытында Нургаянның да өстеннән чыкты: тугыз центнер ашлык җитми иде. Нургаянны төрмәгә утырталар икән дип сөйләделәр. Гомуми җыелыш җыйдылар. Нишлибез дип халыкка мөрәҗәгать иттеләр.

– Эсписәйт! Эсписәйт! – дип ду кубып кычкырды халык. – Эсписәйт итик!

– Егетне батырмыйк! – дип, халык аны йолып калды.

Әскый карт үзе ахырдан сөйләп йөрде.

– Безнең малайның әнә илле дүрт пот ашлыкка кәгазе туры килмәде. (Ул һич тә өстеннән чыкты, җитмәүчелек булды дип аңларга теләмәде.) Хөкүмәт эшендә андый гына була инде ул. Була ул, була…

Әскыйнекеләр гомер буе бер кеше белән конфликтка кермәде, егетләре беркем белән сугышмады. Боларның рәвешен күрүгә үк, чыккан ачуың басыла, кан тынычланып китә иде.

«Елларга иминлек бирсен» дигән сүзләрне ишетүгә, минем күз алдына Әскый картның бөтен гаиләсе килә…

* * *

Мин бу китабымның әлеге бүлеген язып бетергән көннәрдә авылга кайттым. Җәй иде, тук арыш башагы, бәрәңге чәчәге, урманнан алып кайтып капка төпләренә кибәргә тараткан кырлык үләне исе килеп торган җәй иде. Кайттым, күңел нечкәрде. Күршедә өлкәннәрдән туксан сигезенче яшь белән бара торган Бүре Әскый генә калган. Кайтуыма әйттеләр: кичә төштән соң Әсхәдулла абзый кинәт кенә авырый башлаган. Үлем авыруы эләккән, ашаудан калган, имеш. Үз гомерендә беркайчан да ашыкмаган, бернәрсәдән дә өрекмәгән, каушамаган Әсхәдулла абзый үлемне дә тыныч каршы алыр, алыр…

Мин шәһәрдән алып кайткан кып-кызыл ике зур помидор тоттым да авыру янына киттем.

Менә без уйнап йөргән «Әскыйләр ындыры», менә инде бераз үзгәртелгән ишегалды, менә яңа йорт (теге без «таянып торган» сәкеләр, әлбәттә, инде юк), ишегалдында ак мунча, мотоцикл, комбайн резинасы, электр кайрагы… Яңа заман, яңа рух. Ишегалдында җитү чәчле ике егет (Әсхәдулла абзыйның иртә үлгән улының малайлары) мотоцикл белән мәш килеп яталар. Кердем, исәнләштем.

– Бабаегыз авырып киткән икән, хәле ничек? – дидем.

– Әнә бит, – диде егетләрнең берсе, кулын чүпрәккә сөртә-сөртә. – Әнә бит, мунча нигезендә утыра.

Мин имәнеп киттем. Чыннан да, мунча нигезендә, тезләрен туп-туры кушырып, күптәнге, әллә кайчангы Әсхәдулла абзый утыра иде. Мин аның янына килдем, исәнләштем. Ләкин ул кеше танудан узган иде. Җитү чәчле егетләр сөйләделәр: кичә, авыру эләккәч тә, бабай каушап калган, ары-бире йөренгәләгән, әллә ничә тапкыр егылган. Әсхәдулла абзыйның колак төбе, ияге, бер як бит чыгынтысы кызгылт-зәңгәр булып канга каткан иде. Ул гел егылган. Аның күзләре пыялаланып киткән, ул берөзлексез метмелдәтеп нәрсәдер ашый иде, бераздан мин аның нәрсә икәнен белдем – жилет кесәсеннән алып, кәгазен сүтеп, шоколад конфет ашый икән, җәйге эссе һавада йомшап җебегән бу конфет картның кулларын, авызларын буяп бетергән. Танымаса да, мин биргән күчтәнәчләрне алды һәм помидорның берсен конфетлы авызына якын китереп сытып суыра да башлады.

– Ә-ә-ә… Әле кем була соң бу? Кайсы авылдан? Ни атлы? – дип, алмашынган күзләрен миңа текәде. – Кая барыш? Рәхмәт, күчтәнәчең өчен рәхмәт.

Җитү чәчле егетләр, бабалары янына килеп, минем кем икәнлегемне аңлатырга керештеләр. Карт таныган сыман булды, әмма күзләре тагын алмашынды.

Ул помидорлы, конфетлы кулларын колагына күтәреп кинәт кенә азан әйтә башлады:

– Аллаһе әкбәр, аллаһе әкбәр, аллаһе әкбәр!

Лә илаһе иллялаһ! Лә илаһе иллялаһ!

Әшһәде ән-ля Мөхәммәде рәсулулла-аһ!