Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

…Келәттәге туң бүре түшкәсе кыш буе күз алдыннан китмәде. Хәер, ул заманда безнең әлифба, уку китапларында да бүре, аю, төлке турында байтак языла иде. Мин, мәсәлән, беренче класс әлифбасыннан соңгы уку китабындагы бер шигырьне, ул шигырьгә ясалган рәсемне хәтерлим: кара күк йөзен ак төртке булып йолдызлар чуарлаган, кар диңгезенә чумып утырган салам түбәле авыл, бире таба йөгерүче кешеләр, вак малайлар һәм алгы планда, телен янга чыгарып, койрыгын бот арасына кыстырган усал бүре ясалган… Кышкы кичләрдә китапның бу битен ачып укуы аеруча куркыныч була, әмма гел шуны укыйсы килә иде. Ул шигырьнең авторы кем булды икән?

 
Кышкы төн. Салкын.
Карлар шыгырдый.
«Салкын, ай салкын» дип,
Бүре мыгырдый.
Ерткыч хайван –
Ашарга юктан
Телен тешләгән
Бүре ачлыктан.
    Көн кичкә таба
    Караңгылана.
    Авылга бара
    Уйланып әнә.
    Бүре авылда –
    Аны күрәләр.
    Этләр, көчекләр
    Чинап өрәләр.
    Казык-сәнәкләр
    Тоткан агайлар,
    Таяклар тоткан
    Малай-шалайлар
    Бүрене куалар.
 

Кышкы буранда тамак ялгап алырга дип килгән бүренең шулай куылып җибәрелүе кызганыч бер ассоциация тудыра иде: әйтерсең ул бүре түгел, ә кабарга бер бөртек ризыгы булмаган гаиләнең озын тәнәфестә йөгереп өенә кайтып ач көе кире киткән кечкенә малае иде…

Кырык еллар узгач университетның гыйльми китапханә залында мин үзебез укыган бу дәреслектән ашыга-ашыга шул битне эзләп таптым: бу минутта дөньяда миннән дә бәхетле кеше юк иде.

Бу рәсем, бу шигырь нәкъ безнең авылныкы, безнеке иде. Кышкы кичләрдә мал карарга абзарга (Сыер бозауламаганмы? Сарык бәтиләмәгәнме?) һәм башка йомыш белән абзар артына чыккан кешеләр еш кына басу түреннән, Масра юлындагы Му үзәненнән:

– Бүре ба-а-ар! Бүре ба-а-ар! – дигән йөрәк тетрәткеч авазлар ишетеп керәләр иде. Һәм юлда кешесе булган йортлардан андый вакытта фонарь, кистән белән шул аваз килгән якка чыгып йөгерүчеләр була иде. Мондый хәвефкә очраган кешене йөрәкне сыкратып кызгану һәм шул ук вакытта аның бу хәленә кызыгу, көнләшү хисләре дә була иде. Ул бит тере бүре каршында басып тора! Озак еллар узгач, мин бөек Гётеның бер шигырен немец телендә укып гаҗәпкә калдым. Гёте безнең авыл төнен, безнең балачакны язган. Мин бу шигырьне сүзгә-сүз русчага һәм татарчага тәрҗемә иттем:

 
Томаннарда, тирән ак карларда…
Кышкы төндә ерак урманда
Ишетәм мин ач бүреләр улаганын,
Ишетәм мин ябалаклар елаганын.
У-у-у…
 

Шунда мин безнең татар шагыйрьләре нишләп Гёте, Гейне, Байроннарны турыдан-туры тәрҗемә итмиләр икән дип уйлап утырган идем. Безнең урманнар, безнең бүреләр турында әллә никадәр матур шигырь бардыр әле шуларда…

Бүрене чынлап торып якыннан мин бары тик унбиш яшемдә генә күрдем. Октябрьнең йомшак яңгырлы бер иртәсендә без сабакташ Мансур белән педучилищега барырга чыктык. Беренче дәрескә өлгерергә кирәк, ә моның өчен пычрак ерып нәкъ унике чакрым юл үтәргә кирәк иде. Яңгыр төн буе яуды. Әни әллә ничә тапкыр авыр сулап әйләнеп ятты: һай, коя да коя, бу бала ничек итеп кенә барыр инде, диде. Мин дә начар йокладым. Шулай караңгылы-яктылыда әни мине уятты, ашатты һәм озатып калды. Мансур да безгә кереп килә иде.

Авыл, капка-коймалар, урамнар, салам түбәле абзарлар барысы да лычкылдап җебегән, дөнья изелгән, яңгыр һаман сибәли. Тагын аз гына яуса, бу ләҗердек җир йомшап, йортлар, карт агачлар, каралты-кура шуышып су буена таба түбән төшеп китәр сыман иде.

Ат абзарлары тирәсеннән барабыз. Яктырып килә. Ат абзарлары янында зур тирес өеме бар. Яңгырда пешеп дөньяга җылы ис бәреп утыра. Кызгылт-сары тау. Шуның яныннан без кырт борылабыз да урман юлына чыгабыз. Тирес тавы – безне авылдан аеручы. Шулай бу тауны әйләнебрәк (аның янында аеруча баткак) авылдан аерылып яткан бер мизгелдә, тирес артыннан нәкъ шул тауның үзе төсле кызгылт-сары галәмәт биек торыклы бер эт килеп чыкты. Безнең авылда мондый эт юк иде бит! Масралар этедер! Башка авыл эте… Башка авыл эте койрыгын бот арасына тыккан, авызыннан телен бераз чыгарган иде. Кинәт Мансур да, мин дә туктап калдык.

– Бүре!

Икебез берьюлы шулай кычкырдык, һәм шул вакытта минем тыным буылды. Күзне яшь каплады. Соры койрык бездән ун адым чамасы гына алда юл читенә барды да утырды. Калганын без түгел, инстинкт эшләде. Мансур үзенең чиста бакыр тавышы белән:

– Бүре ба-а-а-р! – дип сөрән сала башлады, ә мин юеш җиргә иелеп, ат тизәге алдым һәм соры койрыкка аттым. Аннан тагын, тагын. Ат тизәгенең берсе бүренең алдына ук килеп төште. Күрәсең, ул мондый хурлыкны күтәрә алмады. Торды да юеш камыл басуына, әвеслекләргә таба китеп барды.

Мансур әле һаман кычкыра иде.

Ул көнне педучилищеда без генә сөйләдек. Төнлә дә йокы булмады: тулай торакта без генә сөйләдек, чигереп-чигереп, әллә ниләр өстәп-өстәп…

Ләкин монысы әле бик кечкенә вакыйга булган икән. Ул кышны бүреләр бик күп булды, кая карасаң, шунда бүре эзе иде. Яз җитте, без инде ике-өч көн саен кайтып йөри башладык. Училищега юл урман буеннан иде. Бер якта калын стена булып урман сузылган, икенче якта иген басулары. Училищега килеп җитәргә дүрт чакрымнар кала сул якта зур кысыр басу, ул басуны сугыш башланганнан бирле чәчмиләр һәм ул язга узган елгы корган биек әремнәре, билчәннәре, шайтан таяклары белән чыга да җәй уртасына таба гына яшелләнә иде. Ә хәзергә ул әле соры диңгез булып майның кояшлы җилендә дулкынланып утыра. Мин ул көнне әлеге кысыр басу кырыннан ашыгып имтиханга бара идем…

Кинәт кенә минем күз алдында табигатьнең бөтенлеге, тигезлеге җимерелде. Нәрсә булды? Мин әле моны аңлый алмый идем. Шунда мин кысыр басуның ничектер селкенгәнен күрдем. Кай төше селкенә, ничек селкенә – моны белеп булмый. Туктап калдым. Йөрәк дөп-дөп килә. Текәлебрәк карагач, соры диңгезнең бер урында дулкынланганын, әмма бу дулкыннарның миңа таба тәгәрәгәнен аңладым. Тагы да текәлебрәк карагач, мин боларның бозау кадәр биек бүреләр икәнен белдем. Берәү, икәү, өчәү… Тагын берәү, икәү өчәү… Алты! Йа Хода! Тагын берәү, икәү, өчәү… Бүреләр, кильватер строе булып өч звенога бүленеп, әремле басуны ярып, миңа таба киләләр иде. Шунда күк йөзендә кояш селкенгәндәй итте, минем күз алларым караңгыланды. Бу моментта бөтен планетада шушыннан да әһәмиятлерәк бер вакыйга да булмагандыр. Урман буендагы кояшлы басу юлында ялгыз бер малай һәм… тугыз бүре. Минем хәл котылгысыз иде. Чигенергә дә, алга барырга да җегәр, кычкырырга тавыш юк иде. Нишләргә? Баш ватарга туры килмәде, чөнки бернишләп тә булмый иде. Акрынлап айный башладым. Тукта, боларның берәрсе теге, узган көздә мәсхәрә ителгән бүре булса? Ул мине, һичшиксез, хәтерләп калгандыр. Ерткыч хайваннар хәтерле була, диләр. Менә хәзер ул болай дип авыз ерып килсә: әһә, йонлач муен, эләктеңме инде? Теге вакытта үз авылың янында бик калай әтәчләнгән идең. Менә эләктеңме? Яки ул үзе булмыйча, аның нәселе булса? Болай уйласалар: әһә, синме әле ул узган көз безнең кодагыйны (йә кияүне, шайтан белсен!) мәсхәрә иткән? Ат тизәге ыргыткан бит ул аңа, һи, әҗәткана… Менә хәзер исәп-хисапны өзәбез инде без синең белән.

Беренче звено юлга килеп чыкты. Ара – йөз метрлар чамасы. Юлбашчы миңа борылып карады. Ничәдер секундлык киңәшмә. Бу миңа әллә ничә минутлар тоелды. Мин әллә ниләр уйлап бетердем. Күрәм – юлбашчы кузгалды. Юлны аркылы ярып, беренче звено яшь наратлы питомникка кереп китте. Икенче, өченче звенолар исә юлда туктап та, миңа карап та тормадылар. Күрәсең, юлбашчыдан шундый әмер булган: 1937 елдан бирле ач яшәгән, педагогика, психологиядән башка нәрсәне белмәгән бу йонлы муен белән авыз пычратып маташмаска. Моның белән барыбер әллә кем була алмыйсың. Сөяк белән тамак туймый. Арча ашханәсендәге «рагу» белән бер инде бу. Алга, минем арттан, интервал саклаган хәлдә бер эзгә генә басып баруны дәвам итәргә. Азимут – 345 градус, ориентир – питомник түрендәге лесхоз баганасы. Җыелу вакыты – җиде ноль-ноль…

Ул көнне мин малайлыктан егетлеккә таба бер адым атладым. Юк, ни генә әйтмәсеннәр – бүреләр кешеләр кебек үк яман түгелләр. Мәсәлән, НКВД кешеләре кебек…

Безнең урман, гомумән, бүрегә бик бай иде һәм шуның белән серле дә, куркыныч та иде. Дөрес, бүреләр, урманны «культуралаштыргач», бераз кимеделәр. Шулай да күп, бик күп иде. Шуңадыр инде авылда бүре толыплы кешеләр (юл йөрүчеләр, тегүчеләр) байтак иде.

Урманны «культуралаштыру» утызынчы елларның башында гамәлгә керде. Шуңарчы ул әле тоташ массив кына булган. Культуралаштыру аны йөзәр гектардан торган (1 км х 1 км) тигез шакмак кварталларга бүлү, аларны номерлау, берничә кварталдан соң зуррак визир юлы ачу, билгеле бер урыннарда казыган юл (канаулы юл) яру, кордон, йорт салу, телефон юллары ачу кебек эшләрдән тора иде. Моның барысын да безнең авыл картлары эшләде. Урманда кунып ятып, атналар буе кайтмыйча эшләделәр. Урманга баруның үзенең экипировка тәртибе була. Безнең күрше Вәли картта ул болай: юкәдән матур итеп шакмаклап үрелгән сумка. Вәли карт аны уң җилкәсенә элә. (Хәзер халыкара туризм бик нык үскән бер чорда, чит ил аэропортларында, тимер юл вокзалларында бер илнең гиды икенче илнең интурист вәкиле белән бер-берсен шулай тиз табалар: уң як җилкәдә күн сумка.) Вәли карт сак кеше, ул – 1904 елгы рус-япон сугышында катнашкан солдат. Аның сумкасында кайрак, пәке, юкәдән үргән чехол эчендә шешә белән су, шырпы, ашау ризыгы. Билдә – балта, бил буылган.

Визир юлы ачуда аеруча зур мәхәббәт белән эшләгән Шәмсетдин һәм Шакир дигән ике карт хәтердә калган. Безнең авылның картлары тәмәке тартмыйлар, аракы эчмиләр иде. Болар да – шундый, эшчән, аз сүзле кешеләр. Икесенең дә билләрендә яссы каеш. Каешка балта кыстырылган. Болар урман кисә, төп чыгара, питомник утырта, канаулы юл кырыен чүп үләннән чистарта, ботак яндыра, квартал баганалары ясый – кыскасы, урманны үз балалары кебек кадерләп, саклап тоталар иде. Кайвакытта алар кечерәк кенә йөк ясап утын – коры ботаклар, агач төпләре, сынык-санак төяп кайталар. Каршыларына очраган кеше, безнең авылның гадәте буенча, утынны кайда төягәннәре белән кызыксына, әмма бу картларның андый вакытта икесенә бер җөмлә бар иде:

– Урман бай ул…

Урманның һәр почмагында үзенә генә хас ис бар. Шуңа күрә безнең авыл халкы искә аеруча сизгер. Бу исләр ел вакытына, көн вакытына, һава хәленә карап үзгәреп тора. Парфюмериядә һәм кулинариядә очрый торган бөтен исләр тупланган анда. Менә «тупы урманы». Монда имән, өрәңге. Мондагы иснең иң шәп вакыты – көз. Кыштыр-кыштыр коелган өрәңге яфраклары агач төпләренә тигез түшәлә. Җирдә әле җәйдән калган җылы бар. Яфрак белән түшәлгән имән, өрәңге тамырларыннан борынга имән мичкә, укроп, тозлы кыяр исе бәрелә. Ара-тирә борынга җир исе килә: имән урманындагы көзге җир имән мичкәдә тозланган ак гөмбә исен бәреп утыра. Түбәнрәк төшсәң – чыршылык. Кара чыршылар кәүсәләренең төньяк кабыгын зәңгәр сакаллар үстереп бизәгән. Аскы рәттәге калын-калын ботакларын кинәт кенә җиргә таба борып, үз төпләрен үзләре төреп алганнар, агач төбенә бернинди кар, буран үтә торган түгел. Җәйге эссе көндә чыршы төбендә куе «Шипр» исе, андый затлы «Шипр»ны бары тик Ленинград фабрикасы гына эшли. Ә зиреклек! Таллык! Таллыкка килеп кергәч иң беренче эшең борыныңны кашу була, аның көньяк агачларына гына хас булган дарчин кебек кырыс, әмма затлы исе күзгә дә, биткә дә бәрелә, борын юлларын кытыклый. Юкәлек! Юк, мондагы ис бүтән бер урманда да була алмый. Монда яңа сугылып, кичә тарттырылган бодай оныннан пешергән кабартма исе – бары тик шул ис кенә килә!

Ул «төплек арты»! Анда кунган төннәр, бүредән курыккан атлар, анда яккан учаклар, ул учакларның көлләрендә пешерелгән бәрәңгеләр, шалканнар… Андагы еланлы сазлыклар, урман тавыгы оялары һәм төлке уйный торган орлар… Күрше малае Шәйхулла, әтисе урынына ат сакларга килеп, «төплек арты»нда куна кала иде. Үзе белән ул мине дә алып баргалады. Мин, күрәсең, бик кечкенә булганмындыр инде, атларның төне буе гел ашап йөрүләрен аңлый алмыйча гаҗиз булдым. Шәйхулла көлде дә көлде.

– Вәт, дүрәк, ат бит ул, кеше түгел, – диде.

Аннан ул миңа бер тай тотып биреп урманнан тайга атландырып кайтырга вәгъдә итте. Мин кызыгам да, куркам да. Әмма Шәйхулла сузды: мендәрнең (ул тай, колын дип әйтми, ә сокланып, иркәләп «мендәр» дип кенә йөртә иде), диде ул, тоткач-тоткач настиящиен тотарга кирәк (безнең авылда чын, яхшы әйберне «настоящий» дип йөртәләр), һәм ул көзнең моңлы, вак яңгырлы бер көнендә мине урманга алып чапты. Күзләре ут булган, борын тишекләре киңәйгән иде.

– Бүген, – диде, – мендәрнең настиящие!

Урман аланында утлап йөргән атлар арасыннан ул берьюлы ике кырыкмыш тотып килде. Мунчала аркалыктан «ялганчы» йөгән генә ясады да «мендәр» өстенә мине менгереп тә куйды. Үзе дә шундый йөгән ясап кырыкмышка атланды, һәм без авылга таба элдерттек. Дөрес, баштарак мин курыккан идем. Әмма мендәр шулкадәр җайлы, шулкадәр йомшак элдертте, ике чакрымны узганны мин белми дә калдым. Аннан соң миңа иярле атларга атланырга, беренче тапкыр чит илгә чыккач, кыланып, гарәп аргамагына атланып йөрергә туры килде, фил өстендә дә утырып йөрдем, әмма Шәйхулла тоткан мендәр белән урманнан кайтуым мәңге хәтердә калды. Бер генә мотоциклист та, бер генә «Жигули» хуҗасы да ул «мендәр»дән алган канәгатьлек хисен кичерә алмыйдыр…

Кайтканда, без элдертеп кенә маш яныннан уздык. «Маш» – биек дигән сүзме соң? Кырык метрлар чамасындагы биеклектә салынган вышкаларны бездә маш дип йөртәләр. Машны салган еллар… Мин әле бик кечкенә идем. Урман буендагы шул калку урынга «маш салучы урыслар килгән» дигән хәбәр минем йөрәкне кузгатты. Маш салу – ниндидер тышкы олы дөньяга омтылу дигән сүз инде ул. Без, күрәсең, бу җиргә күктән төшкәнбездер. Шуңа күрә без гел югарыга омтылабыз, пирамидалар төзибез, манаралар, биек һәйкәлләр, башнялар салабыз, космоска чыгарга омтылабыз. Без – чыккан җиребезне эзлибез, бабалар янына менәргә хыялланабыз. Көзге кичләрдә әти мине ындыр арты киртәсенә бастырып урман буендагы маш салган җирне карата иде: ә анда ут яна.

– Менә, улым, электр уты шул була инде, – дип әйтә иде әти. Күрәсең, аларның ниндидер бер станцияләре-фәләне булгандыр инде. Бераздан ул маш очлаеп күккә ашты. Малайларның ул көннәрдә бөтен сөйләгәне шул маш турында гына булды.

– Фәттах Рәүфе иң очына менеп әрҗә эченә кереп караган!

– Әптел Гаптелфәрте иң очына менеп күлмәген салып очырткан…

– Ике баскычына менсәң, Арча уч төбендәге кебек икән… (Маш җиде секциядән тора һәм аны җиде баскычлы дип йөртәләр иде.)

– Очына менсәң, аяз көнне зәп-зәңгәр булып Балавыз урманы күренә икән. Казанны шул урман гына каплап тора, ди… (Дербышки тирәсендәге урманны картлар Балавыз урманы дип йөртәләр иде.)

Маш янына барганчы, миңа бер-ике ел үсәргә туры килгәндер әле һәм олы малайлар белән җиләктән кайтышлый мин беренче тапкыр машны күрдем.

Күк йөзенең бик биек икәнлеген шунда тойдым. Озын-озын чыршы бүрәнәләрне тимер кучтил белән ялгап җиде бүрәнә биеклеге салынган очлы бер корылма зәңгәр күккә ашкан да шомлы сызгырып утыра иде. Минем шул вакыт шатлыктанмы, әллә бу мәһабәтлекне кабул итеп бетерә алмауданмы, сулышым кысылды, йөрәгем еш-еш типте. Бу – әллә ниткән тылсымлы көчкә ия, ихтирамга ия иде. Мин, әлбәттә, ике баскычтан ары менә алмадым, өстә кояшлы тыгыз җил уйный иде, бары тик ташбаш Габдерәкыйп кенә очына ук менеп күлмәген салып ыргытты. Аның алсу күлмәге, җилдә тирбәлә-тирбәлә, маштан бераз читкә, бодай басуы кырыендагы күкчәчәкләр өстенә килеп төште. Шуннан бирле бу маш минем йөрәгемнән китмәде, ул миңа һәрвакыт җанлы, алай гына да түгел, олы җанлы, миһербанлы, тылсымлы, бөек бер шәхес булып тоелды, ә адәм баласы һәрвакытта да миһербанлы олы шәхесләргә мохтаҗлык тоя. Маш гомер буе безнең авыл халкына иптәш, юл күрсәтүче булды. Авылга кайсы яктан гына кайтып керсәң дә, иң беренче әнә шул маш күренә, шуны күргәч, салкын бураннар, газаплы карлы юллар җиңеләеп китә, ә төннәрен урман буеннан узганда машны караңгы күктән сизәсең – ул мәһабәт шаулап сине каршы ала, озатып куя. Аның үз чырае, үз бите бар иде, ул миңа бала вакытта ничектер кайгылы-борчулы ананы хәтерләтә иде, кыскасы, безнең авыл өчен ул кырдагы, басу түрендәге бер ана иде.

1956 елның җилле коры бер җәйге көнендә маш ауган. Мин, поезддан төшеп, урман эченнән чыгуга машны күрермен дип горизонтка күз ташлаган идем – басу түрләре ятим! Баштарак аңламый тордым. Бөтен әйләнә-тирәнең яме беткән, җир белән күкне тоташтыра торган мөлаем, кайгылы чырайлы карт ана үлгән, басу-кырларның рәте беткән иде. Шулай, мәчет манарасы ишелеп төшкән авыл да нәрсәсездер кала; хезмәт халкының кул көче белән салынган сәнгать әсәрләренең югалуы кызганыч. Безнең авыл табигатен очлап, камилләштереп, бөеклек белән тоташтырып торучы маш инде юк…

Халык моңа шулкадәр изге итеп караган ки, маш җимерелгәч, андагы коры чыршы бүрәнәләрен ташып ярты авылны кышлык утын белән тәэмин итеп булыр иде. Әмма авылдан бер генә кеше дә бер генә йомычка алып кайтмады. Машның коры (сөяккә әйләнгән) бүрәнәләрен ул машны күрмичә яшәгән үзәндәге күрше авыл халкы утынга ташып бетерде.

Бәхеткә каршы, каяндыр, кемнәрдер килеп, нәкъ шундый ук яңа маш салып киттеләр. Авыл нибары бер җәй машсыз – ятим яшәде. Икенче машка да акрынлап күз ияләнде, әмма теге, беренчесе йөрәккә якынрак иде, анысы «безнекерәк», балачак истәлеге буларак кадерлерәк иде.

Землемер баганалары, урмандагы «тәмәке тарту урыны» кебек эскәмияләр, беседкалар ун еллар, егерме еллар буе торалар, халык аларны саклап, кадерләп тота. Хәзер таш юллар кырыена тимер-бетон конструкцияләрдән ышыклану, автобус көтү корылмалары бастырып куялар, бераздан карыйсың – шуны теткәләп, ваткалап эштән чыгаралар. Ә землемер баганалары, урман баганалары, урман буендагы щитлар күпме еллар буе исән-имин тора. Без кечкенә вакытта (ихтимал, бу – авылдан безнең беренче чыгуыбыз булгандыр) басу түренә махсус землемер баганасы карарга бара идек. Андагы дулкынланулар! Зур өем уртасында ниндидер серләрне үзенә туплаган хикмәтле багана утыра. Ул багананың шома итеп уелган җиренә көйдерепме, кара буяу беләнме зур түгәрәк печать басылган. Бу печать сине шушы җиргә, шушы басуга беркетеп куйган: бу җир – синеке, бу багана – синең чик сакчың, ышанычың.

Кышкы буран көннәрдә ерак басу юлы чатларында, урман почмакларында бу багана әллә нинди серле булып күренә: ул, бер карасаң, кыймылдый кебек, икенче карасаң, юл чатына чыгып утырган бүре кебек. Еракта, кар диңгезендә, саргылт-соры булып утырган ул баганадан сискәнеп буранда атлар да пошкыралар иде. Бу баганалар безнең якның бизәге, матурлыгы иде.

Безнең авылдан чыгып, әнә шул машка, әнә шул баганаларга карый-карый, теләсә кайсы якка ике чакрым бар – урманга килеп чыгасың. Тик Масра ягы гына кешене читкә алып китә. Ул – Арча юлы, анысы кешеләрне солдатка, сугышка озаткан, анысы – яралыларны, сирәк калган исәннәрне авылга кайтарган юл. Ә башка юллар – гел урманга.

Безнең урманның матурлыгын, мәгънәлелеген, акылын беләсегез килсә, аның эченә көзге вак яңгыр яуганда керегез. Керегез…

Вак кына аланнарда икешәр, өчәр булып моңаеп утырган печән кибәннәре. Аларны киртә белән әйләндереп алганнар, ул киртәләрнең кайрысын пошилар килеп каезлаган. Карт юкәләр вак яңгыр тамчыларын өсләренә җыеп акрын гына шыбырдашып утыралар, әле яфрак бар – әмма инде соңгы атналар. Каен инде саргаеп яфрак коя, яфрагын койган каен чыбыклары күксел шәмәхә слива төсенә керә бара, бу вакытта авыл халкы аларны җыеп ындыр табагы, урам себерер өчен себерке ясый. Юеш киртәле печән кибәннәре җиләк исе, шипр исе бәреп торган коры ылыс түшәлгән чыршы төпләре – барысы да калыгып, көзне көтеп уйга калган. Шулар янында көз килгәнне тыңлап тору рәхәт тә, сагышлы да… Киләсе елда да шулай күрешә алырбызмы? Без исән булырбызмы? Урманчы кләймә сугып сезне утынга ектырмасмы? Чыршы агай, сине, йорт бүрәнәсенә дип кисеп, браконьер урламасмы? Ә сез, печән кибәннәре, киртә буена килгән биек аяклы, кара ахак күзле беркатлы поши малайларына, кызларына бездән сәлам әйтегез. Ә сез, чыбыклы юл буендагы чокырлар, орлар! Сезнең иңкүлектә төлкеләр уйнаганда сез аларга әйтегез: сак булсыннар, аучы килгәнен сизми калмасыннар!

Вак яңгыр сибәли дә сибәли, ә йөрәккә рәхәт – кан саф, күңел саф. Кычкырып бер җырлыйсы, шушы гүзәл мәһабәтлеккә гимн җырлыйсы килә:

 
Кара урманның лай уртасында
Төлке уйный торган орлар бар…
 

Әмма моңа Рәшит Ваһапов моңы кирәк. Рәшит Ваһапов исә, безнең урмандагы бик күп мәһабәт агачлар һәм киек кошлар кебек, бу дөньядан инде китеп барды…

Әйдә барыйк, кызлар карыйк…

Мин йөз квартиралы йортта торам. Бу йортта яшәүчеләрнең күбесе – илле яшьләр чамасы кешеләр. Күбесенең балалык вакыты сугыш елларына туры килгән, авыр тормышта үскәннәр. Аннан соң бу йортта яшәүчеләрнең күпчелеге – авылдан килеп белем алган, зур, укыган кешеләр. Фән кандидатлары, булачак докторлар… Әлбәттә, һәрберсенең бер кызы, бер малае бар. Бөтенесе китаптагыча… Ул кыз, әлбәттә, өендә пианинодан дәрес ала, спорт мәктәбенә йөри, махсус чит тел мәктәбендә французча геометрия өйрәнә. Ясле яшендәге малай да инде төнге чүлмәген башына кигән килеш кунак бүлмәсенә килеп кереп әнисен кызартмый, ә скрипкада Паганининың берәр шаккатыргыч әйберсен уйный. Кичләрен бөтен йорт симфония белән тула. Бер яктан – Бетховен, астан – Сен-Санс, форточкадан Чайковский ишетелә, һәр квартираның түр бүлмәсендә пианино. Әйе, кичләрен безнең йорт мәһабәт бер консерваториянең уку классларына охшап кала. Мин бу тавышларны ирексездән тыңлыйм һәм уйлыйм: әле кырык еллар гына элек чабатага күтәрмә тагып, кырда черек бәрәңге җыеп ашап, күрше авылга җидееллыкка йөргән малайларның балалары бүген зур, якты бүлмәләрдә Бетховенны, Григны уйный! Никадәр үсеш, никадәр алга сикереш бу! Әлбәттә, минем шул Брамслар, Григлар арасында «Баламишкин» яки «Алмагачлары»н да ишетәсем килгәләп куя. Ләкин бу теләкне мин кешегә әйтмим, чөнки, «искелекне яңалыкка каршы куясың» дип, Мирсәй Әмирнең җыелышта, язучы малае булган бер философ галименең матбугатта чыгып әйткәннәре бар һәм мин кешегә белгертмичә генә хәтерлим, искә төшерәм…

Утыз сигезенчеме, утыз тугызынчымы еллар. Авыл тулы ирләр – сытып эшләүче көч. Менә Сабантуй вакытлары җитә. «Фәлән колхозда фәлән көнне Сабантуй икән» дигән хәбәр бөтен авылны дерт итеп аякка бастыра. Бодайлар юыла, чормадагы каклаган казлар кыймылдый, тәкәләр көтүгә куылмыйча аерым ашатыла. Менә авылга берәм-берәм кунаклар кайта башлый. Ни арада, кем хәбәр иткән! Нәкъ шул Сабантуй атнасына кайтып төшәләр.

– Күкчәтаудан Сәлимә белән Ахияр кайткан! – дигән хәбәр бөтен авылга сәгате, минуты белән тарала. Чөнки Ахияр – безнең авыл кияве – гармунчы. Бер аңарда гына венский гармун бар. Бер ул гына «Алмагачлары»н җиренә җиткереп уйный белә. Бер ул гына урамның билгеле бер турысыннан әдәп саклап кына ялгыз гөрләтеп уза белә.

Менә Сабантуйга инде ике генә көн калды.

Инде колхозда даими эштә булган кешеләр генә эш киеменнән йөри. Болар: ат караучы, фермада эшләүче, амбар каравылчысы, кәнсәләр дежуры… Калган кешеләр инде чыш та пыш пешеренәләр. Кичләрен капка төбе тулы кеше. Карт-коры ризык карап, тегесен-бусын рәтләп йончый, кичтән үк кереп йокыга ята. Бала-чага егетләр-кызлар уенын күзәтергә су буена чаба. Узган ел гына өйләнгән ирләр әдәп саклап капка төбендәге бүрәнә өстендә кич утыралар. Инде төнгә таба авышып килә, инде беренче әтәч кычкырды, инде су буеннан яшьләр таралышты, капка төпләре дә бушап калды. Иртәгә эшләр бик күп, иртүк торып камыр басасы, симергән тәкәне дә иртәгә тәвәккәллисе бар, кибеттән чәй-шикәр алырга кирәк… Шул мәшәкатьләргә әзерләнеп, дөнья тынып кала… Кинәт! Аһ, бу фани дөньяның тынлыгы! Кинәт бу тынлыкның кайдадыр бер кылы өзелде. Өзелде… Шуның белән вәссәлам! Бу икән Күкчәтау Ахияр үзенең гармунын күтәреп чыккан да түбән оч урамында кыска гына аккорд алган. Әйе, шуның белән төнге авылда икенче тормыш, рухи тормыш башланды. Ахияр гармунны үзенчә уйный: гармун аның кочагында да түгел, күкрәгендә дә түгел. Ул урамның бер кырыннанрак югары очка таба атлый, ә гармунын бите турысынарак күтәрә. Гармун аның гәүдәсеннән аерым. Сул кулы белән мехларны сузганда да ул аны янга түгел, ә гармунны кыйгайтып телле ягын аска, бакалы ягын күккә каратып борып бетерә. Аның гармунындагы бакалар кадәр көчле, моңлы басларны беркайчан да ишеткәнем булмады! Гармун телләреннән бигрәк әнә шул бакалар моңлана, шулар елый торган иде. Ахияр бер генә көй уйнап уза – «Алмагачлары»н. Моны хәзер Ахияр төсле итеп бер генә кеше дә уйный алмый. Менә гармун тавышы якыная, аның бакалары үкерә-үкерә елый. Ахияр үзе дә урамның билгеле бер турысында җырлап җибәрә (үзе уйнап, үзе җырлый ала торган гармунчы ул елларда бик сирәк очрый торган хәл иде). Җырлавы да аның үзенчә. Җырның сүзләре аның өчен һич тә аерым сүзләр түгел, ә бары тик аерым музыкаль кисәкләр. Шуңа күрә ул аларны теләгән җирендә бүлеп, теләгән авазын кушып теткәләп бетерә. Кыскасы, Ахияр белән гармун кинәт кенә икесе ниндидер бер сихри музыкаль инструментка әйләнә дә куя. Бу инде кеше генә түгел, бу инде гармун гына да түгел, бу – татар халкының гасырлар буена килгән моңы, рухи куәте, музыкаль потенциясе, бу – татар халкының оркестры, филармониясе, консерваториясе… Урамнан әнә шундый могҗизалы көч килә һәм бу көч алдында бөтен тереклек дөньясы сихерләнә. Карт-коры агач караватын шыгырдатып әйләнеп ята, авыр сулый, сөйгән егете белән үпкәләшеп кайткан яшь кыз, бу тавыштан әсәрләнеп, мендәрен тешләп кайнар яшь түгә, кичтән генә киленен рәнҗеткән усал каенананың күңелендә шәфкатьле хисләр уяна… Ә урам кырыеннан Ахияр бара:

 
Суб-буй-енда бак-кал-лар
Баталар да калкалар.
Шуш-шык көйн-нем-мат-тур-ритеп
Әйт-тә-ләр Биш-бал-та-лар…
 

Авылдагы бөтен халыкны әсәрләндереп, урамнан Ахияр узды. Ул күп җырламады, югары очка җиткәндә аның тагы бер җыры ишетелеп калды.

 
Әй-дәб-бар-рыйк, кызлар карыйк –
Орчы-гыр-ләгәннәрен.
Ай-й-аз көнн-дәй-йәш-шен суксын
Ег-гет сөймәг-гәннәр-рен…
 

Бетте. Нибары менә шулар гына иде. Ул иртәгә дә шулай бер-ике җыр җырлап узар, берсекөнгә дә.

Ә аннан, Сабантуйлар беткәч, Ахияр хатынын, гармунын алыр да яңадан бакыр руднигына китәр. Авыл халкы исә аның моңын, аның көен киләсе елгы Сабантуйга кадәр саклар. Бәлки, Ахияр үзе дә әнә шул чыклы җылы төннәрдә авыл урамыннан гармунын колак янына күтәреп, бер-ике узу өчен генә кунак булып кайтадыр? Бәлки, ул да ел буе әнә шул якты истәлек белән рухланып, дәртләнеп яшидер? Кем белә…

…Сабантуй көне авылга күрше-тирә авыллардан нәсел-нәсәп җыела. Карт-коры да кызып ала. Сабантуйга барганчы урамда хәрәкәт кызулана, сиртмәләргә төялеп инде китә дә башлыйлар. Ә бертөрле кеше Сабантуйга бармый. Нәрсә ул Сабантуй? Әйе, әйе. Менә, мәсәлән, бөтен кеше дә Ахияр булып бетә алмый, әмма авыл урамының кыл уртасыннан сигез телле тальян белән узасы килә. Бармаклар юанаеп каткан, бер басканда ике-өч телне бергә баса, ләкин зыян юк. Көйнең ниргәсенә килсә, ярый. Хикмәт андамыни? Хикмәт – хөрлектә, музыкага мөнәсәбәттә. Менә мин дә бу авыл кияве. Дөрес, Ахияр кебек яшь түгел, аның кебек серле түгел, аның кебек оста түгел. Ләкин мин дә кияү. Бу минем дә бәйрәмем. Кыш буе колхозда салам ташыдым, яз көне симәнә чыгардым, аннан басу түренә тирес түктем. Мин йөргән басулар хәзер яшел хәтфә белән капланды. Нәрсә, шушы атнада минем дә бер җон-ябаганы коясым килмиме?

…Бусын безнең авыл кияве, Казиле Гариф сөйли. Чыннан да, ул үзенең тыны беткән сигез телле тальянын өзелердәй итеп тарта, хәлле-хәленчә тегеннән тавыш чыга, әмма Гариф түбән очтагы каенагаларыннан чыгып китеп югары очтагыларына кунакка бара. Аңа Сабантуй кирәк түгел, менә шунысы кирәк. Гариф кияү урамнан берүзе тальян күтәреп югары очка узды. Гариф кияү – гармунчы… Гариф кияү – хөр күңелле кеше. Әйе, яше кырыктан узып килүгә карамастан… Бу – утыз сигезенчеме, утыз тугызынчымы елларда әнә шулай иде.

Мин узган елның җәендә Сабантуй вакытында авылда булдым. Ни күрим… Урамның урта бер җиреннән көн эссесендә берәү бара – кулында коргаксып беткән тальян гармун. Өстендә саргылт толстовка, башында аксыл, уңган фетр эшләпә. Гармуннан «Алмагачлары» чыкса да чыга, чыкмаса да чыга.

– Бу кем? – дип сорадым.

– Казиле Гариф бит, – диделәр авылдашлар. – Сабантуйда бер шулай узмыйча калмый ул…

– Ничә яшь соң аңа? – дип сорадым.

Бер аяксыз Ватан сугышы инвалиды көлеп болай диде:

– Гарифка ничә яшь икәнен кем белсен?! Менә без яшь вакытта шушы урам уртасыннан Сабантуй вакытында гармун тартып уза иде ул Гариф, әле дә шулай. Елына бер тапкыр – гомер буе. Карт бит инде, сабакы…

…Минем бүлмәмә стена аркылы Брамсның «Венгр биюе» ишетелә. Күршемнең тугыз яшьлек кызы скрипканы елата гына… Үземнең кызым, пианинода дың-дың бәреп, Бетховенны уйный. Ә мин уйлап утырам. Брамс – бөек, Бетховен – бөек, ләкин «Алмагачлары»н иҗат иткән халык та – бөек! Шулай булмаса, илле ел буе Казиле Гариф аны Сабантуй көнне урамнан уйнап узар идемени?

…Сабантуй көнне кич. Су буе. Ул кунак кыз, ул кунак егет! Түгәрәк уенның моның кадәр зур булганы юк иде!

Монда үзенә бер дөнья. Үзенә бер закон. Син инде йөрәгең җитеп түгәрәк уенга кердеңме, рәхим итеп аның кануннарына буйсын. Бу – язылмаган закон. Моның үзенең эчке тәртипләре бар. Монда син үзең турында җәмәгать сүзен ишетерсең. Сиңа әнә теге Ташкичүдән килгән кунак кыз ошыймы? Кемгә булыр икән бу дип баш ватасыңмы? Сабыр ит, сиңа моны әйтеп бирерләр. Син кызлар арасында үзеңнең дәрәҗәң ничек икән дип уйлыйсыңмы? Түгәрәк уен өчен бу – ике тиен бер акча! Син бүген моны да ишетерсең. Тик уен беткәнче түгәрәктән генә чыкма. Әйе, чыкма…

Түгәрәк кузгалды. Уртада гармунчы һәм егет белән кыз. Боларга түгәрәк халкы бер җыр җырларга тиеш. Аннан түгәрәк хәрәкәттән туктап кала. Уртадагы пардан берсе җавап бирергә тиеш. Бу «җәза» дип атала. Ямьсез сүз, ләкин нихәл итмәк кирәк, әгәр син җырчы түгел икәнсең, бу – чыннан да җәза. Аннан, шул «җәза» үтәлгәч, түгәрәк аларга тагын бер җыр җырлый. Шул вакытта уртадагы егет белән кыз үзара сөйләшәләр.

– Кемнәрне кертәбез? – ди егет.

Кыз инде үз ягыннан уйлап куйган була. Бераз киңәшәләр дә, җыр туктагач, кыз түгәрәктән бер егетне, егет түгәрәктән бер кызны чыгара. Уен дәвам итә. Әгәр уртадагы егет белән кызның серләре килешсә, алар берөзлексез сөйләшеп торалар. Әгәр болай гына, кеше чыгарганга гына туры килгән булсалар, бер-берсенә яннары белән торалар. Моны түгәрәк халкы бик яхшы аңлый. Әгәр боларның уртада беренче очрашулары булса (бигрәк тә берсе кунак булса), боларга киңәш бирәләр, танышырга әйтәләр, бер-берсенә лаек дип мактыйлар. Кыскасы, һәр ситуациягә җыр әзер. Менә уртада чибәр егет белән көләч кыз.

 
Кулымдагы йөзегемнең
Исемнәре Мортаза.
Айлар калыккан дип торам –
Сез икәнсез уртада.
 

Түгәрәк туктый, кунак кыз «җәза» үти.

 
Җырла, җырла дип әйтәсез,
Сезгә нинди җыр кирәк?
Сезнең алларда җырларга
Сандугач теле кирәк.
 

Түгәрәк тагын кузгала, егет, уңышлы гына җырлый алган кыз белән торуына горурланып, халыкка карый. Янәсе, сиздегезме, кем белән уртада торганны…