Dağlar arxasında üç dost

Aram qıza işarə ilə Şahlara dedi:

– Ermənistanda ən yaxşı qarğıdalı becərənlərdəndir.

Qarğıdalı adı gələndə Şahların dərdi təzələndi. O, qaşlarını çataraq, qıza baxdı.

Güllü xala Arama müraciətlə soruşdu:

– Evlənib?

Şahlar sualı başa düşdüyü üçün Aramın tərcüməsini gözləmədən cavab verdi:

– Xeyr.

Arvad başını bulayaraq:

– Hayk da sənin kimidi, – dedi, – bilmirəm nə vaxtacan belə gəzəcəksiniz… Bəs deyil?

Aram dedi:

– Güllü xala, gərək bunların ikisinin də toylarını bir gündə eləyək.

– Bu il evlənməsinlər də görsünlər.

Sonra ana ilə qız o biri otağa keçdilər.

Güllü bacı əməlli süfrə açdı. Qız stolun üstünə cürbəcür şorabalar, pendir, lavaş, lobya, yumurta düzdü. İki soyutma çolpa, qırmızı şərabla dolu qrafin qoydu.

Elə bu zaman təxminən səksən-səksən beş yaşlarında ortaboylu bir kişi daxil oldu. Onun əynində qədim diaqonal çuxa və qara parçadan tikilmiş uzun arxalıq, başında gümüşü papaq var idi. Arxalığının üstündən gümüş kəmər bağlamışdı. Onu görən kimi Aram da, Şahlar da ayağa durdular. Aram qocanı təqdim edərək:

– Haykın babası Usta Manasdır, – dedi.

Qoca təmiz Azərbaycan dilində:

– Xoş gəlmisən, – deyib qonaqla əl tutuşdu.

Sonra papağını çıxarıb pəncərənin qabağına qoyaraq, keçib yuxarı başda əyləşdi. Şahlarla Aram da oturdular. Qocanın qısa vurulmuş saçları və bığı qar kimi dümağ idi. Üzünü tərtəmiz qırxdırmışdı.

– Azərbaycanın harasındansan? – deyə o, Şahlardan soruşdu.

– Bu yandan, Kürdüstan tərəfdənik.

– Hansı kənddən?

– Qartallı Dərədən.

– Yaxşı bələdəm. Hacı Hüseyn dəyirmanı dururmu?

– Bəli, durur. Ancaq işləmir.

– Niyə işləmir?

– Təzə motor dəyirmanı tikmişik.

– Demək, su dəyirmanı tay işləmir.

– Xeyr.

– Uçub-dağılmayıb?

– Xaraba dəyirmandır dayna…

– Daşı durur?

– Daşı durur. Ancaq novu-zadı çürüyüb, köhnə şeydir…

– Bilirəm, – deyə qoca ağır-ağır başını tərpətdi. – Onu mən tikmişəm.

Aram dedi:

– Manas dayı keçmişdə məşhur dəyirman ustası olub. Bütün bu mahaldakı su dəyirmanlarının hamısını Manas dayı tikib.

– Hamısı getdi… – deyə qoca qarşısına baxaraq cavab verdi. – İndi su dəyirmanı kimə lazımdır. Ancaq vaxt var idi, Qarabağdan, Kürdüstandan, lap Şirvanın özündən Usta Manasın dalınca atlı gələrdi.

Qoca bir qədər susduqdan sonra Şahlardan soruşdu:

– Sizdən yuxarı Qızıl Qaya kəndində Alıoğlu Camal var idi, durur?

– Bəli, durur. Yaxşı nəvə-nəticələri var, kefi kökdür.

– İgid adam idi. Nikolaya baş əymədi ki əymədi.

– Elə deyirlər.

– Sonradan Qaçaq Bəndalı meydana çıxdı… O da igid adam idi.

Şahlar dinmədi.

– Eh… igidlik keçmiş kişilərlə getdi… – deyə qoca şərabla dolu qrafini götürdü.

Aram gülümsəyərək:

– Manas dayı, – dedi, – bəyəm indi igid yoxdur?

Qoca qədəhləri şərabla dolduraraq:

– İndi, – dedi, – yumurta boyda şeylə bir mahalı tar-mar eləyirlər. Bu da igidlikdir? Götürün içək, dədə-baba dostluğumuzun şərəfinə.

Sonra qoca o biri otağa sarı ermənicə bərkdən dedi:

– Güllü, Asya, gəlin, siz də götürün.

Güllü xala ilə Asya da gəlib elə ayaq üstündə dayanaraq şərabla dolu qədəhləri götürdülər.

Güllü xala Şahlara xitabən ermənicə dedi:

– Yenə də xoş gəlmisən, əziz qonaq. Həmişə sən gələsən!

Qadınlar qədəhlərini boşaldandan sonra qayıdıb o biri otağa getdilər. Qoca Şahlarla Arama müraciətlə:

– Buyurun, – dedi, – kişi gərək yaxşı yesin, yaxşı işləsin, yaxşı da kef çəksin.

Üçü də iştaha ilə yeyirdilər.

Sonra Şahlarla Haykın sağlığına içdilər.

Usta Manas qırmızı şərabla dolu qədəhini havada saxlayaraq:

– Biz atalar, babalar həmişə dost olmuşuq. Siz də həmişə dost olun, – dedi.

Güllü ilə qızı hazırladıqları sousu gətirib süfrəyə qoyandan sonra özləri də əyləşdilər.

Usta Manas sobadan görünən alova baxaraq deyirdi:

– Yerevanda da bir nəvəm olur. İncinardır. O günü getmişdim onlara. Görürəm sobalarında qaz yanır.

Soruşuram bu haradandır? Axı Ermənistanda qaz yoxdur. Deyir: – «Azərbaycandan gəlir, baba».

Sonra qoca, stulun arxasına söykənib, gözlərini məchul bir nöqtəyə dikərək, asta səslə Sayat Novadan oxudu. Və birdən mahnısını kəsib öz-özü ilə danışırmış kimi: – Doxsan beş! – dedi. – Usta Manas bu dünyada doxsan beş il yaşadı, heç kəsə ziyan vermədi. Heç zaman mərdimazar olmadı. Ən yaxşı dəyirman daşlarını Usta Manas yondu… Ən möhkəm dəyirman çarxlarını Usta Manas düzəltdi. İndi o dəyirmanlar xaraba qalsa da vaxtında iş görüblər. Usta Manasın ömrü havayı keçməyib. Allah elə eləsin ki, sizin də ömrünüz havayı keçməsin. Siz də adamlara xeyir verəsiniz. Yaxşı işlər görəsiniz. Götürün içək yaxşı insanların, mərd insanların sağlığına.

Və qoca şərabla dolu qədəhini birinci boşaldaraq, əlini qürurla ağ bığlarına çəkib, yenə də Sayat-Novadan oxudu. Sonra yenə qədəhini dolduraraq yuxarı qaldırıb, Şahlara müraciətlə dedi:

– Bunu də içək mənim gəlinim bu Güllünün sağlığına. Qoy sizə təəccüb gəlməsin ki, Usta Manas öz gəlini haqqında tost deyir.

(Qoca azərbaycanca danışdığı üçün Güllü bir şey başa düşməyərək, gözlərini onun ağzına dikmişdi.) Güllü ayrı cür gəlin olub. Əri keçən davada itkin düşəndə Güllünün iyirmi yeddi yaşı var idi. Hayk da, bu qız da lap balacaydılar. Aradan iki il keçəndən sonra rəhmətlik bizim arvadla mən bunu çağırıb: – Bala, – dedik, – dava qurtardı, Suren gəlmədi. Daha oturub gözləməyin mənası yoxdur. Cavan adamsan… Cavab verdi ki, yaxşı, fikirləşərəm. Ancaq xahiş edirəm bir də bu barədə mənə söz deməyəsiniz. Bu fikirləşmək çox uzun çəkdi. Yəni heç axırı olmadı. Doğrudur, Güllü öz nəfsinə qəsd elədi… gərək eləməyəydi… Ancaq bunun əvəzində o, yaxşı ana, yaxşı vətəndaş oldu.

Qoca bir an susaraq əlavə etdi: – Bəlkə də belə lazımmış…

Sonra o, gəlininə müraciətlə ermənicə dedi:

– Sağ ol, Güllü! Mən səndən çox razıyam. Qoy allah da razı olsun.

– Sağ-ol, ata! – deyə Güllü arvad ciddi ifadə ilə cavab verdi.

Qoca qalxıb papağını götürdü. Qonaqlara müraciətlə:

– Oturun, yeyin, için. Kefiniz kök olsun.

Və o, kimsənin üzünə baxmadan, ağır addımlarla otaqdan çıxdı. Şahlar onun ardınca baxırdı. Qoca qapıdan çıxanda bir an oğlana elə gəldi ki, onunla bərabər tamam bir zəmanə, bir əsr getdi.

Asya tez-tez Şahlara baxaraq gülümsəyirdi. Birdən o, Arama müraciətlə ermənicə dedi:

– Bunların əsgərlikdə Mikola adlı bir dostları da varmış. Hayk onun haqqında çox gülməli şeylər danışıb.

Şahlar qızın sözlərini başa düşərək gülümsədi.

– Bəli, çox məzəli oğlan idi…

– Hayk nağıl eləyirdi ki, bir dəfə o, yatdığı zaman burnunun qabağına tütün tozu səpmişsiniz yüz dəfə asqırıb…

– Elədir…

Qız qəhqəhə ilə güldü.

Güllü bacı, qızına işarə ilə:

– Yaman çöpə güləndir, – deyə gülümsədi…

– Deyir, bir dəfə də gecə o yatandan sonra araq butulkasını su ilə doldurub bir şor balıqla qoymusunuz yanına. Səhər oyananda…

Qız yenə də uğunub getdi.

Şahlar da gülümsədi. O bu gün hər vaxt içdiyindən çox içmişdi. Özündə həm sevinc, həm də kədər qarışıq qeyri-adi bir hal hiss edirdi. Ona elə gəlirdi ki, həyatında nə isə fövqəladə bir şey baş verəcək. Haradansa naməlum bir səadət onu gözləyir. Burada olmayan dostu Hayk da, onun anası Güllü xala da, bu güləyən bacısı Asya da, Aram da, indicə buradan gedən qoca Usta Manas da bu duyğudakı fərəhi tamamlayırdılar. Onlar oğlana hədsiz dərəcədə yaxın görünürdülər. O, bütün bu gözəl duyğuları indiyə qədər hiss etmədiyinə təəccüb edirdi. Şahlar sərxoş deyildi. O özünü necə ləyaqətlə apardığını hiss edirdi. O öz sağlamlığını, gəncliyini, hətta gözəlliyini də hiss edirdi. Və bundan sonsuz bir zövq duyurdu.

Birdən o, evlərindəki zootexnik qızı xatırladı və bu, xoşbəxt bir kəşf, bir təsadüf kimi onu fərəhləndirdi. Srağagün axşam divara söykənərək Ştrausun valslarına qulaq asan qızın üzü təkrar-təkrar gözləri qabağına gəldi. Sonra eyni sürətlə anası Gülnisə və əmisi Sevdimalı xəyalından keçdi. Ştrausun valsı… Zootexnik qız… Gülnisə… Sevdimalı əmi… Bunlar hamısı nə qədər uyğunsuz idilər… Onun qəlbini acı bir inkisar xəyalı qapladı. Bir an bundan əvvəlki fərəhi səbəbi məlum olmayan bir acıq, bir ruhi gərginlik əvəz elədi. Oğlan qədəhini ağzına qədər dolduraraq:

– Sağ olun! – deyə başına çəkdi. O, bayaqkı gözəl hissləri təkrar geri qaytarmaq istəyirdi. O, zootexnik qızın xəyalı qarşısında özünü və özü ilə əlaqədar olan hər şeyi ləyaqətli görmək istəyirdi. O bu qızı ölümdən xilas etməsi ilə fəxr edirdi. Lakin o bunu heç bir zaman heç bir kəsə danışmazdı! Bu onun sirri idi. Birdən o, qəribə bir vicdan əzabı, anlaşılmaz bir qəbahət duyğusu ilə o qızı bu dəqiqə nə qədər şiddətlə görmək istədiyini hiss elədi. O, yalnız və yalnız zootexnik qızı görmək istəyirdi. Şahlar, o dəhşətli gecədə qucağında donmuş qızın nəfəs alıb-almadığını yoxlamaq istədiyi zaman qulağının onun dodaqlarına toxunduğunu haradansa sel kimi qopub gələn bir coşqunluqla xatırladı.

Aram stəkanları doldurub:

– Kirvə, – dedi, – gəl bunu da içək bizim yaxşı arzularımızın sağlığına.

…Səhər tezdən Aram yenə də gəldi. Çaydan sonra Şahlarla birlikdə kolxoz idarəsinə getdilər. Bir azdan otaq adamla doldu. Şoferlər də gəldilər. Aram sədr stolu arxasına keçərək öz dillərində həmyerlilərinə dedi:

– Bu yoldaşlar Qartallı Dərədən bura ot üçün gəliblər. Heyvanları acdır. Azərbaycanda bu il quraqlıq olub. Nə deyirsiniz?

Araya qısa bir sükut çökdü.

– Nə deyəcəyik… – deyə oturanlardan biri dilləndi, – əliboş qaytarmayacağıq ki.

– Əlbəttə.

– O qədər yolu bizi deyib gəliblər.

– Elədir.

– Etiraz eləyən yoxdur ki?.. – Aram soruşdu.

– Belə şeyə də etiraz edərlər?

– Bəs qonşu qonşunun nə günündə lazımdır?

– Biz getsək onlar varlarından keçərlər.

– Min ilin dostuyuq.

Maşınları otla doldurmaq üçün səkkiz adam ayrıldı… Şahlar və yoldaşları, onları ötürməyə gəlmiş Aram, Güllü xala və Asya ilə görüşüb ayrıldılar.

…Bir-birinin ardınca düzülmüş otla dolu maşınlar tərpənib qarlı dağlara tərəf yollandılar.

…Hava şaxta idi. Maşınlar buz bağlamış yollarla yavaş-yavaş qalxırdılar. Güney dağını aşanda qarşıdan iri yük maşını çıxdı. Soltan, maşınların yükünü ağ tənzif kimi örtən nazik qar təbəqəsinə baxaraq:

– Qabağa yağır, – dedi.

– Elədir, – deyə Şahlar fikirli cavab verdi.

Alt tərəfi uçurum olan qarlı yollar ilan kimi qıvrıla-qıvrıla uzanırdı. Aşağılarda, qar basmış meşələrdə yalnız çox uca ağacların gövdələri görünürdü. Boysuz ağaclar yan-yana düzülmüş ağ qartallara bənzəyirdi. Yolun üst tərəfindəki qayalardan nəhəng buz parçaları sallanmışdı. Onlar meşəli dolamaları keçib yaylağa çıxanda qar başladı.

Şofer Soltan:

– Yolu-izi tamam tutacaq… – deyə qaşqabaqlı halda dillənib sürəti artırdı.

Onlardan əvvəl gəlib-keçən maşınların izləri yavaş-yavaş örtülüb, nəhayət, görünməz oldu. İndi yolu ayırd etmək mümkün deyildi. Şofer Soltan sürəti azaltdı.

– Ə, sürsənə… – deyə onun arxasınca gələn Kəriş bərkdən səsləndi.

Şofer Soltan sürəti daha da azaltdı. Tez-tez rast gəldikləri balaca dərələrin, çuxurların yanından keçmək qorxulu idi. Lakin bununla belə bu dərələr yolu tapmaqda onlara kömək edirdi.

Qar səpələyir və maşınlar addım-addım irəliləyirdi.

Şahlar papiros çıxarıb yandırdı.

– Sən də istəyirsən? – deyə gözlərini qabaqdan çəkməyərək Soltandan soruşdu.

– Birini yandır ver.

Şahlar yandırdığı papirosu Soltana verib, özü üçün ayrısını çıxartdı.

İndi daha xırda dərə-təpələr də yox idi. Yayla dümdüz idi. «Görəsən yolu itirməyiblər ki?»

Şahlar o tufanlı gecədə qulaqlarını dik tutaraq tərəddüd etmədən yoluna davam edən boz ürgəni xatırladı. Elə bu zaman maşının sağ təkərləri qar basmış çuxura düşdü. Maşın bərk silkələnib yana əyildi. Ağzında papiros tüstülənən Soltan dərhal maşını dayandırdı. İkisi də kabinəni açıb yerə tullandılar. O biri maşınlar da dayandılar:

– Düşün görək! – deyə Şahlar indi daha şiddətlə səpələnən qarın arasından səsləndi. – Kürəkləri də endirin.

Beşi də maşının təkəri düşən çuxurun qarını kürüməyə başladı.

– Nə yaxşı tez saxlaya bilmisən ə, – deyə şofer Kəriş qarını kürüyüb təmizlədikləri çuxurun içindən səsləndi. – Bircə addım da irəliləsəymiş kəlləmayallaq olacaqmış.

Sabir kolxozundan olan sarıbəniz şofer:

– Bu tüpüdə getmək riskdir, – dedi. – Dayanaq gözləyək heç olmazsa qar kəssin.

– Yox, əşi, gedək! – deyə Sabir kolxozundan on səkkiz yaşında qaragöz, şən bir oğlan olan digər şofer nəşə ilə dilləndi. – Belə tufanda getməyin ləzzəti var…

– Ay gözünə dönüm! – deyə Kəriş ona baxaraq gülümsədi.

Qaragöz oğlan şofer Kərişin sözlərini rişxənd başa düşərək qaşqabağını töküb, ona acıqlı bir nəzər saldı.

– Qar kəsdi kəsmədi, – Soltan cavab verdi, – yol onsuz da örtülüb.

Sarıbəniz şofer:

– Orası elədir, – dedi, – ancaq heç olmazsa dağ-dərəni görərik.

– Getməyimiz yaxşıdır, – deyə Kəriş qaragöz şoferə baxıb gülümsədi. – Qaqaş doğru deyir, belə tufanda getməyin də ləzzəti var.

Çuxura düşmüş təkərlərin qabağını təmizləyib qurtarandan sonra Soltan sükanın dalına keçib, motoru işə saldı. O biriləri arxadan təkan verdilər. Soltan qazı bir də basdı. Oğlanlar bir də təkan verdilər. Nəhayət, maşın guruldayaraq çaladan çıxdı.

– Gəl otur! – deyə Soltan Şahları səslədi.

– Yox, – Şahlar cavab verdi, – mənim hesabıma görə gərək Göbələk qaya bu yaxınlarda olsun. Əgər ona çatsaq yolu azmarıq. Siz dayanın mən bir az qabağa gedim, sonra yavaş-yavaş mənim arxamca gəlin.

Və o, əlindəki kürəyi yerə vurub yolu yoxlaya-yoxlaya qabağa getdi. Təxminən iki yüz addım aralanandan sonra maşınlar hərəkət edib, onun ardınca irəliləməyə başladılar.

Şahlar dizinə qədər qara bata-bata gedir, maşınlar da addım-addım onu təqib edirdi.

Bu cür xeyli getdilər. Və birdən Şahlar eyni ilə nəhəng bir göbələk kimi qarlı vadidən ucalan qayanı görüb dayandı. Sonra yun əlcəkli əlinin dalı ilə üz-gözünün qarını silərək, papiros çıxarıb yandırdı. Qar səpələyirdi. Maşınlar ona çatıb dayandılar.

Soltan Göbələk qayaya baxaraq:

– Demək, buracan düz gəlmişik, – dedi. – Yol Göbələk qayanın solundan keçir, elə deyil?

Şahlar başı ilə təsdiq elədi və papirosundan iki-üç qullab vurduqdan sonra:

– Gəlin! – deyib, yoluna davam etdi.

Maşınlar tərpəndilər. Kuzovlardakı ot qar tayalarına bənzəyirdi. Yenə də Şahlar kürəklə yolu yoxlaya-yoxlaya irəliləyir, maşınlar da onun ardınca gedirdilər.

Soyuğa, qara baxmayaraq oğlanın alnından tər axırdı. O, hərdən, çala-çuxura rast gələrək, dayanıb ətrafı diqqətlə yoxlayır, yalnız qarı kürəklə o yan-bu yana eləyib asfaltı tapandan sonra yoluna davam edirdi. Şofer Soltan onun enli kürəyinə baxaraq irəliləyirdi. Soltanın bir oğlu və bir qızı vardı. İndi bu çətin yolları keçərkən, beş yaşında olan oğlu Xanəlinin maşınla maraqlanması tez-tez və müxtəlif detallarla onun yadına düşürdü.

Soltanın ardınca Kəriş gedirdi. Yüz iyirmi kilo ağırlığında olan anası Bağdagül bacı ilə o, həmişə elə danışardı ki, elə bil zarafat edirdilər. İndi də onun üzündə azca təbəssüm var idi. Kəriş iyirmi beş gün bundan qabaq ikiillik kursa getmiş olan sədrin yerini dolandırmağın Şahlara tapşırıldığı iclasda anasının sol əlini belinə vurub, «Ay yoldaşlar…» – deyə necə yırğalana-yırğalana danışdığını xatırlayaraq gülümsəyirdi. Onun ardınca gələn sarıbəniz şofer bu il evlənmişdi. Onun yoldaşı qaragöz oğlan isə qonşu kənddə, onuncu sinifdə oxuyan bir qıza aşiq olmuşdu. İstəklisinin şəkli qoltuq cibindəki balaca dəftərçəninin arasında idi. Axşam düşən kimi atasının kəhər atını minib suya aparmaq bəhanəsi ilə qız olan kəndə çapardı.

– Ə, Şahlar! – deyə Kəriş arxadan qışqırdı, – yorulub əldən düşdün, yazıqsan, gəl keç sükanın dalına, bir az da mən yeriyim.

Şahlar cavab vermədi. O, bərk yorulsa da yerimək istəyirdi. Belə onun üçün daha rahat idi. Addım-addım gedən maşının içində oturmaq qaragöz şoferi də bərk darıxdırırdı. O, kəndə tələsirdi. Sevdiyi qıza bu səfər haqqında nələr söyləyəcəyini götür-qoy edirdi. O, birinci dəfə idi ki, belə uzaq və çətin səfərə çıxmışdı.

Sarıbəniz şofer də doğmağına az qalan gənc arvadı haqqında düşünürdü: «Qartallı dərəlilər də qəribə adamdırlar. Vaxtında başlarına çarə qılıb silosdan-zaddan düzəltməyiblər, indi də düşüblər dağa-daşa. Eybi yoxdur, qonşudurlar. Kömək lazımdır. Firəngizin vaxtına hələ beş-altı gün var. Bir də kimsiz-kimsəsiz qalmayıb ki…» Sarıbəniz şofer yerində tərpənib rahat oturdu.

Göbələk qayanı keçəndən sonra yolun alt tərəfində çox da dərin olmayan uzun bir yarğan olduğu da Şahların yadında idi. Yəqin ki, onu da qar örtüb. O, bərk yorulmuşdu. Şahlar vaxtında silosu pis qoyan həmyerliləri haqqında «Avam uşağı, avam!» deyə əsəbiləşir, qarğıdalı adı gələndə gödəkboylu Sevdimalı əmisinin davakar lümə xoruz kimi necə pırpızlandığını gözünün qabağına gətirərək yanıb tökülürdü. O, arxadan ağır-ağır gələn dörd maşının qarı necə xışıldatdığını dinləyərək irəliləyirdi. Elə bil ki, bu zəif səslər onu bilaaram irəliyə sövq edirdi. O, bir qədər də getdikdən sonra yarğanı tapdı və elə bil ki, bununla da əsəblərindəki gərginlik azaldı. Şahlar dərindən nəfəs alaraq ayaq saxlayıb, papiros qutusunu çıxartdı və bir papiros yandırıb iki-üç dərin nəfəs aldıqdan sonra geri dönüb Soltana dedi:

– Hər yerdə mənim sol tərəfimlə gəl. Sağ yarğandır.

O haradan zühur etdiyini bilmədiyi, duymadığı yeni bir ruh yüksəkliyi ilə hər addımda yarğanı yoxlaya-yoxlaya yoluna davam etdi və radionun qabağında dayanıb Ştrausun valslarına qulaq asan qız bütün varlığı ilə xəyalında canlandı. Oğlan dizəcən qara batan ayaqlarını zorla qaldırıb qoysa da öz gücünə, öz sağlamlığına əmin olaraq və bundan ruhi bir zövq duyaraq gedirdi. İndi o, Şimal qütbünəcən bu cür gedərdi. Ştrausun valslarına qulaq asan qızı xatırladıqca o öz gücündən, öz insanlıq ləyaqətindən fərəhlənirdi. İndi bu onun sirri idi. Şahlar, bu sirrin mahiyyəti barədə düşünməsə də bu beləydi. Srağagündən bəri çəkdiyi ağır zəhmət onda özünə qarşı, fərqinə varmadığı bir ehtiram doğururdu.

Onun şaxtadan yanıb qaralmış çöhrəsində bir qürur var idi. Şofer Soltan onun heç bir hərəkətini nəzərdən qaçırmayaraq öz ağır maşını ilə irəliləyirdi. Soltan onun yanılmadan getdiyinə əmin idi. Buna baxmayaraq şoferin bütün diqqəti sükanla maşının təkərlərində idi.

Şahların neçə saatdan bəri bu qiyamətdə kəşfiyyat apara-apara bu qədər piyada yol getməsi sarıbəniz şoferin ürəyini lap riqqətə gətirmişdi. «Yaxşı ki, biz də gəlmişik…» deyə bir daha onun zehnindən keçdi. «Sən ölməyəsən, – deyə şofer Kəriş yekə-yekə düşünürdü. – Biz bu Şahları sədrin yerinə qoymaqda səhv eləməmişik… Balam, dəqiqədə bir özündən çıxsa da qoçaqdır da».

Sonra başını kabinədən çıxarıb:

– Ə, Şahlar, tay yaxşı dayna, – dedi. – Gəl çıx maşına bir az dincini al, mən düşüm qabağa.

Şahlardan səs çıxmadı. «Sən ölməyəsən ürək qızdırmır, – deyə Kəriş hirsləndi. – Qoy tərs öküz kimi yorulub dildən düşsün!»

Hamıdan arxada gələn qaragöz oğlan isə cibindəki beş manata istəklisi üçün alacağı bəxşiş haqqında düşünürdü. Yola çıxanda pulu ona atası vermişdi ki, bəlkə lazım oldu… Az qala bir ildir ki, o, artelin bu böyük maşınını sürür. İndi daha heç kəs ona uşaq deyə bilməz. Zarafat deyil, onu bu cür havada qonşu kəndə köməyə göndərmişlər. Bu cür çətin vəzifəni ona etibar eləmişlər.

Maşınlar ağır-ağır irəliləyirdi. Qar kəsmişdi. Ancaq yolu tapmaq əvvəlki kimi müşkül idi. Şahlar artıq ayaqlarının donduğunu hiss etməyərək tez-tez dönüb geri baxırdı. Göbələk qaya getdikcə kiçilirdi. Napoleonun papağına oxşayan təpə artıq seçilmirdi. Sonra qaya büsbütün gözdən itdi.

Soltanın ayaqları gizildəyirdi. Əlləri əlcəyin içində donur, bütün bədəninə yuxu gətirən bir yorğunluq hakim kəsilirdi. Lakin belə zarafatların yeri deyildi. Sükandan möhkəm yapışmaq və son dərəcə sərrast olmaq lazım idi. Şofer Kəriş qaşqabaqlı idi. Özünü təhqir olunmuş sanırdı. Nə əsasa görə bu Şahlar ona etibar etmirdi? Hansı işi pis yerinə yetirmişdi?

Qaragöz oğlan yavaş-yavaş hövsələdən çıxırdı. Lap on min kilometr yol olaydı, təki bu cür tısbağa yerişi olmayaydı… O bu axşam kəndə çatmaq həvəsindəydi.

Lakin saat dörddə birinci dağı aşıb Çınqıllı gədiyə ancaq çata bildilər. Gədik keçən dəfəki kimi sakit deyildi. O zaman qabaq əllərini irəli uzadaraq dincələn pələng indi sanki ayağa qalxaraq tüklərini qabardıb hücuma hazırlaşırdı.

Gədiyin üzərinə qırma kimi qar səpələnirdi. Sonra qəflətən külək qalxdı. Şofer Soltan qəddini düzəldib daha sərvaxt görkəm alaraq, indi onun yanında oturmuş Şahlara baxdı. Şahlar üzünü ona tərəf döndərməsə də bu baxışı hiss edib, mənasını anladı. Və o, belə təhlükəli anlarda bir tükü də tərpənməyən atası kimi tələsmədən papiros çıxarıb yandırdı. Sarıbəniz şofer ilk yaylım atəşinə məruz qalan soldat kimi boynunu azca qısıb, gözlərini daha diqqətlə irəliyə zillədi. Kərişin həmişə gülən balaca cin gözləri sanki ayağa qalxmış pələngin hücuma hazırlaşdığını görərək xəncər kimi kəskin bir ifadə ilə parladı.

Yalnız, Çınqıllı gədiyin xasiyyətinə bələd olmayan qaragöz şofer eyni vəziyyətdə oturmasında davam edərək istəklisinin indi tez-tez qapıya çıxıb meşənin arası ilə Qartallı Dərədən onların kəndinə enən yola baxdığını düşündü.

Külək uğultu ilə qarı sovurub, nəhəng boru kimi yuxarı qaldıraraq ətrafı görünməz etdi. Şoferlər qırmızı fənərləri yandırdılar. Buna baxmayaraq irəliləmək yenə də qorxulu idi. Şahlar qapını açıb yerə sıçrayaraq maşınların qabağına keçdi. Nə qədər mümkündür irəliləmək lazım idi.

– Dalımca! – deyə o, başını çevirib geriyə tərəf qışqırdı. Külək qarı onun ağzına, gözünə doldurdu.

Lakin bir qədər irəlilədikdən sonra Soltanın maşını bərkdən siqnal verdi. Şahlar qardan və küləkdən gözlərini açmağa imkan tapmayaraq tələsik geri döndü. Soltanın maşını astaca ona çatıb dayandı. Şahlar qapını açıb soruşdu:

– Nə deyirsən?

– Belə getmək olmaz, – deyə Soltan qaşqabaqlı cavab verdi. Onsuz da biz nə səni görürük, nə də yolun kənarlarını.

– Bəs neyləyək?

– Gözləyək.

Şahlar kabinəyə qalxıb qapını bərk örtdü. Sonra «Kazbek» qutusunu çıxarıb açdı. Hərəsi bir papiros götürdü. Şahlar kibrit çəkib Soltanın da özünün də papirosunu yandırdı. Külək maşına güllə kimi dəyirdi.

– Yaxşı ki qabaqdan əsir. Yandan əssəydi… – Soltan cümləsini tamamlamayaraq papirosundan bir qullab vurdu.

Kəriş düşüb yüyürə-yüyürə onların maşınına yaxınlaşaraq qapını açıb soruşdu:

– Nə qayırırıq, dayanıb gözləyirik?

– Gözləyirik! – deyə Şahlar sərt ifadə ilə cavab verdi. – Tərpənəndə siqnal verəcəyik.

– Yavaş-yavaş gedək…

Şahlar dinmədi.

– Görüm, o papirosun birini.

Şahlar «Kazbek» qutusunu çıxarıb açaraq onun qabağına tutdu və Kəriş papiros götürəndən sonra yenə də eyni sakitliklə qapayıb cibinə qoydu. Kəriş papirosunu Şahların oduna yandırıb: – Deyəsən, – dedi, – gecəni Çınqıllı gədiyə qonağıq.

Şahlarla Soltan dinmədilər.

Kəriş:

– Qorxuram, – dedi, – maşınları aşıra.

– Aşırmaz. Qabaqdan əsir, – deyə Soltan cavab verdi.

– Bircə bu zəhrimar gədikdən çıxsaydıq… Qabaq meşədir, ocaqdan-zaddan qalardıq.

Külək maşının qabağına dəyərək, güllə kimi vıyıldadı.

– Yeri, onlara da deynən bizim siqnalımızı gözləsinlər! – deyə Şahlar başı ilə geriyə tərəf işarə elədi. Kəriş qapını örtüb yüyürərək uzaqlaşdı.

Soltan:

– Yaxşı ki, əynimiz babatdır, – dedi, – yoxsa donardıq.

Şahlar dinmədi. O, tufanın nə vaxt dayanacağı haqqında düşünürdü. Tez də kəsərdi… Bir neçə saat… Hətta bir sutka da davam edə bilərdi. Axşam da ki, haqlamışdı. O, gödəkcəsinin qolunu geri eləyib saatına baxdı.

Soltan soruşdu:

– Neçədir?

– Altıya işləyir.

Soltan tez-tez qırmızı faraları yandırıb söndürürdü. İşdir birdən qabaqdan maşın çıxar… Artıq hava tamam qaralmışdı. Soyuq oğlanların iliyinə işləyirdi, həm də bərk acmışdılar.

Şahlar:

– Deyəsən Haykın anası bizim yolumuza nə isə qoyub, – deyə ayaqlarının yanındakı bağlamanı qaldırıb dizləri üstə qoyaraq açdı. Buğda çörəyinin iyi heç bir zaman onlara bu qədər xoş gəlməmişdi. Güllü bacı soyutma yumurta, kartof və pendir də qoymuşdu. Şahlar, çörəkdən üç iri parça kəsərək hər birisinin arasına iki yumurta, bir-iki soyutma kartof qoydu. Sonra kabinədən düşərək yüyürə-yüyürə gedib o biri şoferlərə payladı. Kəriş dərhal çörəkdən bir parça kəsib ağzına qoyaraq:

– Sən ölməyəsən, – dedi, – acından qarnım qaytağı çalırdı.

Sarıbəniz şofer öz payını sükut içində alıb yanına qoydu. Qaragöz şofer Şahları görərkən qəddini düzəldib bərk üşüdüyünü büruzə verməməyə çalışdı. Onun soyuqdan büzüşən gənc və gözəl görkəmi Şahlarda nə isə riqqətə bənzər bir hiss doğurdu. Və o gülümsəyərək:

– Nə var ə, qaqaş, – dedi, – yoxsa qorxursan?

– Adamyeyən yoxdur ki… Nədən qorxacam… – deyə cavan şofer təşəxxüslə cavab verdi.

– Elə isə ala, toqqanın altını bir az bərkit.

Şahlar onun da payını verib yerinə qayıtdı. Çınqıllı gədik nərildəyirdi. Məhz qaragöz şoferin arxayın və təşəxxüslü cavabı Şahlarda anlaşılmaz bir vicdan rahatlığı doğurmuşdu. İndi Çınqıllı gədiyin həmləsi onu qorxutmurdu. O, bağlamanın içindəki butulkanı götürüb ağzını həvəslə açaraq burnuna tutdu:

– Sən ölməyəsən, tut arağıdır, adama bir qurtum pis olmaz. – Bir an fikirləşib, – yox dedi, – qoy qalsın. Hələ qabaqda gecə var.

Sonra Soltanla birlikdə iştaha ilə yeyib qalanını da süfrəyə bükdü. Onlar sükut içində oturub tufanı dinləyirdilər. Birdən sanki küləyin uğultusu eşidilməz oldu. Şahlarla Soltan qaranlıqda bir-birinin üzünə baxdılar. Sonra Şahlar şüşəni endirib başını bayıra çıxartdı. Külək birdən qalxdığı kimi birdən də kəsmişdi. Şahlar şüşəni endirərək:

– Sür, – dedi.

Soltan işıqları yandırıb siqnal verdi. Karvan tərpəndi.

Maşınlar asta-asta, böyük ehtiyatla irəliləyirdi.

– Deyəsən sovuşdu… – deyə Soltan yavaş səslə dilləndi. Sanki o, Çınqıllı gədiyin bu sözləri eşidəcəyindən çəkinirdi.

Şahlar isə gözlərini diqqətlə irəli zilləyərək susurdu. Elə bil ki, o, düşmənin yenidən hücuma keçib-keçməyəcəyini bilmək istəyirdi.

Çınqıllı gədik hərdən sanki islıq çalır, «sizinlə işim yoxdur, keçin, gedin» deyirdi.

Və bir-birinin ardınca düzülmüş dörd maşın qaranlıqda ağır-ağır irəliləyirdi. Faralardan düşən qırmızı işıqda yerə səpələnən qırma kimi xırda qar dənələri görünürdü. Külək hərdən haradansa qalxır, nəşə ilə səslənir və dərhal da yox olurdu.

Şoferlər daima qabağa baxaraq susurdular. Dördünün də diqqəti yolda və zaman-zaman. uğuldayan küləkdə idi. Çınqıllı gədik haqqındakı əfsanələr «Min bir gecə» nağıllarında dənizin dibindən çıxarılmış küpdən qalxan qorxulu duman kimi onların xəyalında dayanmışdı və sanki indicə bu dumandan o dəhşətli div zahir olacaqdı. Ömründə birinci dəfə belə qorxulu səfərə çıxan qaragöz şofer bilaaram öz istəklisi və bu səfərdən ona edəcəyi söhbətlər haqqında düşünürdü. Sarıbəniz şofer bu cür çətin və qorxulu yollarda qonşu kəndə etdiyi köməklə öyünür, özünə təsəlli verirdi.

Kəriş daha Şahların qarasına hirslənmirdi. Qəlbinin dərinliklərində bu çətin yolda onunla yoldaş olması ilə fəxr edirdi. Lakin Kəriş heç bir zaman bunu, ona hiss etdirməzdi.

Qəribədir… Məhz bu qorxulu dəqiqələrdə oğlu Xanəlinin çox zehinli bir uşaq olması eyzən Soltanın xəyalında dolanırdı. Hələ beş yaşında olmasına baxmayaraq, Xanəli bütün hərfləri tanıyırdı. Sərrast olaraq yüzə qədər sayırdı. Soltan onu oxudub ya həkim, ya da mühəndis edəcəyi haqqında düşünürdü. Sağlıq olsun. O, həvəslə, ruh yüksəkliyi ilə bütün diqqətini yola və maşının hərəkətinə verməkdə idi.

Bu havada Çınqıllı gədiyi keçib, üç dağ aşaraq dörd maşın otu sağ-salamat aparıb Qartallı Dərəyə çıxarmağın o qədər də asan iş olmadığını Şahlar hiss edir və elə buradaca təkrar-təkrar zootexnik qızı xatırlayırdı.

…Maşınlar gədiyi keçib meşəyə girərək, yavaş-yavaş Güney dağa qalxmağa başladılar. Lakin şoferlərin əlləri daha sükandan yapışa bilmirdi. Soltan gözünü qabaqdan çəkməyərək dedi:

– Bəlkə dayanaq, ocaqdan-zaddan qalayıb, bir az qızışaq… Soyuq əhədimizi kəsib…

– Dayanaq.

Maşınlar qaranlıq meşədə bir-birinin ardınca dayandılar. Oğlanlar düşüb ağacların qol-budaqlarından sındırıb üst-üstə yığdılar. Soltan öz maşınından bir qab benzin gətirib, odunların üstünə tökərək, kibrit çəkdi. Çox keçmədi ki, ocağın alovu onun ətrafında halay vurub dayanan gənclərin soyuqdan bozarmış üzlərini işıqlandırdı. Onlar əllərini oda sarı tutaraq qızışırdılar.

Şahlar:

– Deyirəm işıqlanana qədər burada gözləyək, ağlınız nə kəsir? Bu zülmətdə Güney dağı aşmaq uzun əhvalatdır…

Araya qısa bir sükut çökdü.

– Gözləyək, – deyə nəhayət, Soltan cavab verdi.

– Dağa qalxmağına qalxarıq, enmək çətindir! – deyə sarıbəniz şofer Soltanın fikrini tamamladı, – O üzdə çala-çuxur lap çoxdur.

– Əşi, heç nə olmaz, – deyə qaragöz oğlan etiraz elədi. – Yavaş-yavaş gedərik.

– Sağ ol ə, qaqaş… – deyə Kəriş ona sataşdı. – Vallah oğulsan.

Qaragöz oğlan Kərişə sərt bir nəzər salaraq nə isə demək istədi. Lakin bu zaman ocağın o biri tərəfindən Şahların səsi eşidildi:

– Gözləməyiniz yaxşıdır.

Sonra hərəsi bir çəngə ot gətirdi və ocağın qırağında altına qoyub oturdu. Yağlı meşə odunları, yaş olmalarına baxmayaraq, quru qamqalaq kimi alışıb yanırdı. Yavaş-yavaş soyuq oğlanların canlarından çıxır və onlar nəşələnirdilər.

– Amma nə pendir-çörəyin yeridir, – deyə Kəriş dilləndi.

Şahlar gedib gündüzdən qalan yeməyi və araq butulkasını gətirdi. Kəriş butulkanı ondan alıb burnuna tutaraq:

– Siz ölməyəsiniz, – dedi, – kef var. Ancaq heyf ki, stəkandan-zaddan yoxumuzdur.

– Stəkan məndə, – deyə sarıbəniz şofer gedib öz maşınından balaca armudu bir stəkan gətirdi.

Soltan Güllü bacının süfrəsini açıb «has»¹ları, yumurta və kartofları ortaya qoydu. Beşi də bərk acmışdı. Hərəsi bir-iki tikə götürəndən sonra Kəriş butulkaya işarə ilə Soltana dedi:

– Tay nəyi gözləyirsən. Bu dəfəlik kabab olmayacaq.

Soltan stəkanı araqla doldurub, sarıbəniz şoferə verdi.

– Tulla, qonşu!

Sarıbəniz şofer stəkanı bir anda boşaldıb:

– Siz ölməyəsiniz, – dedi, – yaman şeydir.

Növbə ilə hərəsi bir dolu stəkan içəndən sonra Soltan butulkanı alovun işığına tutub baxdı. Dibində azca qalmışdı. Soltan onu da hərəyə stəkanın dörddə biri qədər paylayıb, butulkanı kənara tulladı. Yeməyi qurtarandan sonra Şahlar «Kazbek» qutusunu çıxarıb açdı. Bir papiros özü götürüb qutunu Soltanla sarıbəniz şoferin qabağına tutdu. (O birilərinin çəkən olmadıqlarını bilirdi.) Lakin Kərişlə qaragöz oğlan da əllərini uzadıb hərəsi bir papiros götürdü.

Aramla yanan odunlardan ətir qalxırdı. göz təl atılmışdı. Oğlanların üzləri araqdan və istidən qızarmışdı. Kərişlə qaragöz oğlan papirosun tüstüsünü ağızlarına alıb buraxırdılar. guya öz aləmlərində nəşələnirdilər. Sarıbəniz şofer qolundakı saatı işığa tutub baxdı:

– Düz on iki saat maşın sürmüşük!

Soltan qalxaraq, yaxındakı böyük tiri itələyə-itələyə gətirib bir ucunu ocağa qoydu.

– Səhərə qədər yanacaq.

Kim bilir nə zamandansa yıxılıb qalmış, qol-budağı çoxdan çürüyüb getmiş ağac əvvəlcə fısıldadı. Sonra od tutub alovlandı. Oğlanlar uzunboğaz çəkmələrini çıxarıb, ala-bəzək corablı ayaqlarını oda tutub qızdırandan sonra yenidən geyindilər.

Şahların ayaqları ağrıyırdı. Lakin o bu barədə danışmırdı.